[panta_rhei]

-‘Dikush’ thashë unë ‘sapo më ka treguar një tregim shumë mizor për Shqipërinë’.
Isha ulur në dhomën e edituesit të një gazete inteligjente e të përjavshme të Tiranës. Ishte dhomë e vogël dhe e mobiluar shume thjesht: një tavoline e rrumbullaket, tre karrige përreth, një raft i vogël librash i ngarkuar me nga një duzine librash përkujtimorë në anglisht, frëngjisht e gjermanisht, një pirg me gazeta shqiptare e te huaja, një harte e vendit me ngjyra e varur ne mur, një llambë lexuese për edituesin, dy taketuke, dhe tabakaja e pashmangshme e filxhanëve të kafes.
-‘Le ta dëgjojmë sa keq flasin te tjerët për ne’ tha ai.
-‘Mire’, vazhdova unë, ‘ti e di atë shprehjen që një shqiptari i ecën gjithmonë jashtë shtetit. Vetëm dje ti po më citoje një listë të Vezirëve te mëdhenj turq nën Sulltanin kur Shqipëria ishte e pushtuar. Më kujtohet që në çdo tre emra, një ish shqiptar. Por, thuhet gjithashtu se shqiptari nuk përparon kurrë në token e tij, prandaj po të tregoj tregimin e mëposhtëm.
‘Ishin një herë dy vëllezër turq, një ishte tregtar i pasur në Stamboll dhe tjetri një zyrtar i Portës në Shqipëri. Të dy vëllezërit i shkruanin njeri tjetrit shpesh. Zyrtari i ankohej të vëllait vazhdimisht për fatin e tij të keq. “Lutu Allahut” shkruante ai, “që puna e jote nuk të sjell në ketë vend të paturpshëm. Mbase është i bukur ta shohësh, por pabesia dhe dhuna e njerëzve këtu nuk njeh kufi. Të kesh një ose dy shqiptare në shtëpi është fatkeqësi, por mendo të jetosh në një toke të mbushur me ta.” ‘Vëllai ne Stamboll merrte shume letra te tilla, dhe natyrisht u bë kureshtar.
“Nuk e kuptoj fare çfarë thua” i shkruante ai në letër. “unë për vete kam dy shërbëtore shqiptarë në shtëpi. Nuk mund të gjesh njerëz më të ndershëm, besnike dhe punëtorë. Atyre do t’u besoja të gjithë pasurinë, po edhe vetë jetën. Përse atëherë shkruan kështu?”
‘Por vëllai i cili ishte zyrtar nuk u tërhoq'. “Ah”, u përgjigj ai, “po gënjehesh nga paraqitjet e jashtme vëllai im. Edhe unë, përpara se të vija në ketë vend të pafat, kisha takuar shqiptare dhe i njihja ata për burra të mirë. Te tillë syresh ka shumë në botë. Por sa të vejnë këmbën në dheun e tyre, duket sikur shejtani hyn brenda tyre.
Me ketë letër po te dërgoj ty edhe një trastë me dhe shqiptar: bëj një provë me të në qoftë se guxon. Vendose trastën poshtë krevatit të shërbëtorit natën, dhe pastaj rri e këqyr nëse ata sillen në të njëjtën mënyre.”
Vëllai në Stamboll mbeti shumë i dëfryer nga ky sugjerim, por vendosi ta provonte gjithsesi. Kur shërbyesit ishin jashtë shtëpisë, ai u ngjit lart në dhomën e tyre dhe fshehu trastën me dheun shqiptar nën shtratin e njërit prej tyre. Sa shkuan të flinin, ai me ngadalë i ndoqi ata dhe po dëgjonte jashtë derës.
‘Mbas pak ai dëgjoi zërin e shërbëtorit i cili kishte dheun nën krevat.
“Shërbëtor” ju drejtua tjetrit, “ Kam menduar, ne jemi shfrytëzuar sa jemi katandisur për të ardhur keq. Zotëria grumbullon paret dhe pasurohet, ndërsa ne, te cilët bëjmë të pamundurën për të , marrim pothuajse asgjë. Unë e di ku ai e mban sëndukun me flori; nuk ka asnjeri në shtëpi përveç nesh. Pleqtë vdesin kollaj: hajde të çohemi dhe ta presim në grykë e të marrim me vete floririn.”
“Cfare thua kështu krijese e pafat?” një zë iu përgjigj përnjëherë nga krevati karshi. “Harrove sa njerëzishëm na ka trajtuar zotëria, pothuajse si fëmijët e tij, kurse ti kërkon t’ia shpërblesh në ketë mënyre? Ktheu nga në anën tjetër përnjëherë dhe fli gjumë, dhe më falëndero shumë që nuk të kallëzoj në çast për ketë propozim prej përbindëshi.”
‘Tregtari kishte dëgjuar ketë bisede i tmerruar, por megjithatë ai nuk ishte i bindur se e kishte fajin dheu shqiptar. Kishte shumë mundësi, megjithëse pak e besueshme, se shërbëtori qe shtirur si besnik. Kështu qe ai vendosi ta kryente përsëri ketë prove ditën tjetër. Kur shërbëtoret nuk ishin në shtëpi ai tërhoqi trastën e dheut nga poshtë një shtrati dhe e shtiu nën krevatin tjetër.
Edhe këtë herë kur shërbyesit ranë për të fjetur , ai i ndoqi dhe pa zhurme qëndroi jashtë dere duke dëgjuar.
‘Shume shpejt një zë u dëgjua në errësire. Ishte zëri i shërbëtorit që kishte mbrojtur zotërinë natën e mëparshme dhe që tash kishte trastën me dhe nën krevat.
“Jam menduar shok,” tha ai, “për propozimin qe po më bëje dje natën, për të vrarë zotërinë dhe për ti rrëmbyer arin. Dje nuk e di perse nuk më pëlqeu propozimi, por tani sa me shume e mendoj aq më i arsyeshëm më duket. Ne po thinjemi në shërbim të këtij plaku matuf, dhe po marrin shume pak shpërblim për ketë. Ai nuk ka te afërm këtu dhe do të duheshin dite të tëra derisa mungesa e tij te binte në sy. Mua më duket një nga vrasjet më të thjeshta, të ëmbla dhe me përfitim që mund të kem dëgjuar ndonjëherë. Hajde ta mbarojmë tani ketë pune pa vonese, dhe për të të treguar që e kam me të vërtetë do ta marr thikën vetë i pari.”
“Njeri i keq ,” iu përgjigj zëri i dyte, zëri i atij shërbyesi i çili kishte udhëzuar për krimin natën e pare. Si s’ke turp edhe më thua një gjë kaq të turpshme. Edhe në qoftë se ta thashë me mes të një përçartje, ishte detyra e jote ta kundërshtoje pernjehere. Unë për vete do ta mbroj edhe me jetë zotërinë e mire plak. Po të them të biesh në gjumë tani dhe ti nxjerrësh keto mendime vrasëse nga kryet sa më shpejt, sepse unë nuk kam për ti lejuar asnjëherë.
”Tregtari ishte më i shtangur se asnjëherë për cfare dëgjoi. Filloi te mendonte se mbase i vëllai kishte të drejte. Ditën tjetër ai e tërhoqi trastën me dhe shqiptar dhe e flaku jashtë. Edhi pernjehere mbrëmja dhe ai u ngjit edhe një herë për të përgjuar dhomën e dy burrave. Por ketë here ai mundi te dëgjonte vetëm zhurmën e gërhitjeve paqësore.’
- ‘Kjo është një përralle turke, çdo njeri e kupton ketë, tha edituesi duke treguar dhembët e tij në një ngërdheshje të gjerë.
-‘E di, e di, por cfare mendon për kuptimin e mizor te fabulës?‘
-Që ne shqiptaret nuk përparojmë dot në vendin tone?
Atëherë, për dymijë vjecarët e fundit ne kemi qenë përherë të detyruar te prisnim kryet e të huajve? Dëgjo, unë do të tregoj paksa për historinë e Shqipërisë në një përmbledhje te shkurtër. Kështu do të jetë me e lehtë për ty për ta kuptuar...
(Edituesi i gazetës përmbledh ne disa faqe historinë e tokës që nga periudha pre-historike deri në themelimin e Mbretërisë Shqiptare)
...Atëherë ai u qetësua,,, kështu ne mundëm të fitonim çfarë ne zotërojmë sot. Këqyre: ne nuk kemi mbrojtës të fuqishëm që të përkrahin çështjen tone, jemi të rrethuar nga fqinje te pangopur, të ndare në tre besime, dy dialekte dhe civilizime shekullore ndërmes fushës e malit. Të zhytur në varfëri, pa edukim. Vazhdimisht vegla të intrigave të të tjerëve... kundra gjithë këtyre pengesave ne arritëm lirinë mbas një zgjedhe të huaj dymijë vjeçare.
‘Me thuaj’, tha ai. ‘mbas gjithë kësaj, mendon akoma se ai tregimi i dy vëllezërve turq, shërbëtoreve, dhe trastës me dheun shqiptar, është përsëri për të qeshur?
-Nuk mendova se mund të qeshja më.

SONS OF THE EAGLE, Wanderings in Albania by Ronald Matthews, 1937, Methuen & Co. Ltd., London