[Zero Cool]

Kontributi i elementit dhe klerit katolik për atdhedashuninë


(Malësia e Madhe-kryefjalë në vite)


Flamuri i Gjergj Kastriotit në Bratile të Deçiqit (6 Prill 1911) ishte një shkëndi pararendse e Shpalljes së Pavarsisë më 28 Nandor 1912


Klajd Kapinova


Në mënyrë të përmbledhur e pa shumë referenca të tjera historike (të cilat janë pjesë e nji libri në dorshkrim), po paraqes punimin tim modest në 100-vjetorin e Kryengritjes së Malcisë së Madhe, duke përshkrue shkurtimisht kontributin e shquem, që ka dhanë kleri katolik, me prelatët e vet në shërbim të çashtjes nacionale.
Shqipnia, ka qenë historikisht përherë zemra e patriotve të vërtet të djelminë të Malsisë së Madhe, trevë e cila shpesh herë është përmendur, se ka gjeneruar burra kuvendi e pushke; duke i falur Atdheut e maleve kreshnike Ded Gjon Lulin (1840-1915), i njohur për burrni, urti e autoritet.
Me këto cilësi, Deda përballoi me armë në dorë ushtritë pushtuese turke e sulmet malaziase, duke ruajtur me vendosmëri trojet e të parëve tanë.
Kryengritja e fillimit të dekadës dytë të shek. XX, i tregoi Europës, se kishte ardh koha të shkundej nga soditja indiferente, qi i bante vështrimit të ngjarjeve në trungun e vjetër të Europës Juglindore, në trajtimin e çashtjeve shqiptare, paralajmëroi fuqit e ndryshme ballkanike, që andrronin nji coptim midis tyne të Turqisë europiane, se trojet abnore nuk do të ishin nji kafshat e leht për t’u gëlltit nga orekset e tyne të pangopshme.
Kryengritja në fjalë, i dha nji mësim të mirë pushtuesit turk “tue provue në gjuhën e plumbave se kishte perendue tashma koha e ekspeditave ndërshkimore dhe e raplezarjeve, të udhëhequna nga gjeneral shum të zot dhe të sprovuem në mizori, si Shefqet Turgut Pasha me shokë” (Shih, Tef Krroqi, “Hylli i Dritës”, vj.XXII, fq.11).
Kombet, që për shumë shekuj kishin vuejt në robnin turke, u gëzuan e nisën të gjallnohen, duke mendue se po fillonte nji shpresë e re. Jashtë këtij ndikimi jetëdhanëse nuk mbeti as Shqipnia, e cila mbi kurrizin e saj kaloi keqtrajtime me plagë të thella.
Mirëpo, nuk vonoi shumë, se xhonturqit e rij porsa erdhen në pushtet nisën metodën e kërbaçit dhe të mosprishjës së “qetësisë”, duke vijue të merrnin nëpër kamb nacionet, që asokohe ende vegjetonin brenda pushtuesve osman.
Historiani erudis At Marin Sirdani (1885-1962), duke vlerësue kontributin e elementit katolik shqiptar në drejtim të atdhedashunisë, mbi lëvizjet shtypse të xhonturqve të rij kundër nacioneve (që kërkonin liri), cek ngjarjen e randsishme të historisë me 6 Prill 1911, kur shkruan: “Barbarit, mandej të kryesum prej Xhavit Pashës e Shefqet Turgut Pashës për të shtyp shqyptart çuen pesh zemnat e shumkuj, e Leket e Malcis qi nuk ishin ken msue me u ba rajë e askuj, tue provue se vetem arma muejte me u sigurue gjan, mallin, nderen e të drejtat qi kishin pas gzue per qindra vjet edhe nen Turki nisen me levis. Qysh n’prendveren e vjetit 1910 shifen faqe sheje paknaqsije: t’arratisunt shtohen e në krye të çetave kryengritse asht “Kreshniku i Malcis” Ded Gjo’ Luli. Ky e Kol Toma, Bajraktari i Veles, ishij të vetmit në krahinen e Shkoders qi tuj mos zan bes njaj permirsimi me djelm t’vet e kushrit nuk kishin dorzue armt e ishin arratis. Kaloi gjith ajo vjet pa ndonji ngjarje me randsi, por me 24 marc 1911 zuni fill nji luftë e vertet kundra Turkis. Populli mbar i Malcis i lidhun me kryengrits, me pushk e pa pushk msyni njiherit të gjitha postat qi gjindeshin brenda kufinit t’Malcis e me at yrysh n’e e nesre, pushtuen Tuzin, e ashtu t’forcuem me arm e me municion u drejtuen kah Shkodra e qendruen n’Koplik. Mali i Zi, i cilli mezi qi pritte me pa shtjellime në Turki, tuj e pa se malcort ia kishin nis punes pernjimend, u vu me i mprojt e e bane kufinin e liri me hi e me dal. Lajmi se Malcia ishte çue pesh e dojte me msye Shkodren e qiti ne mendim Bedri Pashen, valin e atij qyteti, e me shkak se ishte Dini ne rrezik rrejti muhamedanet e vendit, e kush kje i zoti i armve u bashkuen me asqer e duel ne luft kundra malcosve. Kta per me i diftue Fiqive t’Europes e shqyptarve qellimin e kryengritjes ban me 30 marc nji mbledhje n'Cetin e i çun nji “Memorandum” Fuqive t’Mdha e Malit t’Zi. Ne ket tubim pos kremve t’Malcis muren pjes e u lidhen me ta edhe disa kren me randsi t’vendeve tjera, t’krishtene e muhamedan”. (material në dorëshkrim).


Kush ishte Ded Gjo’ Luli?

“Pash, o Pash, t’ rrnoft bajraku,
Ndigjo Deden ç’asht kah flet:
Për pa rrjedh der n’sylah gjaku,
Knjazi vendin tem s’e shklet!
Ah! Qe prep don t’na dajn copa!
Prep mendimi i par asht ngjall!
Por ta marr vesht tan Europa:
Ded Gjo’Luli prap asht gjall!”

Ai ishte lind e rrit në bjeshkët e nalta të maleve tona, ku gurgullon uji i kristalt nga bora e shkrim, pyjeve, ku kumbueshëm dëgjohet zani në kor i zogjve, njerëzve, që si lisa të gjatë hijeshojnë, me shtëpitë e mbushuna plot me zanin gazmuer të fëmijëve, që harlisën lirshëm, tek shëtisin mbi ato shkrepa të nalta e të lame me gjak e lot trimash, ku, Atdheu e feja e të parëve ilir u ruajtën ma shumë, se në asnji vend tjetër të Shqipnis.
Portreti i tij mbetet fisnik. “Emni rron gjatë në veprat e mëdha”, thuhet në nji fjal të urt popullore. Ishte i pari midis të parve, i barabart mes të barabartve.
Ai, u dallua për aftësi të madhe drejtuese, si nji ushtarak në zemër të Alpeve të nalta të bjeshkve. Ende jeton në zemnat e kujtesën e malësorëve vlerësimet nga bashkohësit për Dedën, ku, midis të cilëve Avni Rustemi e quajti “burr i pafrik e i panjoll i maleve tona”.
Deda, ishte jo ma shum se 38 vjeç si adjutant besnik i Çun Mulës në Lidhjen e Prizrenit, tuj ken pjesmarrs në vjetin 1878. Kryetrimi, ishte e mbeti shpirti dhe zemra e kryengritësve, duke qenë trim si të gjithë trimat e tjerë të Malësisë, që me respekt e ndoqën mbas, për mbrojtjen e trojeve të vendlindjes.
Në betejën e hatashme u vranë trimnisht kelmendas, hotjan, shkrelas, koplikas, kastratas e shkodran, të cilët ishin të ndihmuem shpirtënisht nga kleri katolik.
Pikërisht, për hir të së vërtetës së dokumentuem në shtypin e kohës, për llogari të ekspeditave famkeqe ndëshkimore të Turgut Pashës e Portës së Nalt, brënda ushtrisë pushtuese ishin të veshun me rroba e pagueshin rregullisht (mercenar) disa trathtar shkodran, të cilët i shërbenin me besnikëri, duke iu kundërvue me armë në dorë fatosave të Ded Gjon Lulit, të cilët pa iu tremb syni mbanin me vendosmeni njeri mbas tjetrit në maj të Deçiqit Flamurin Nacional të Gjergj Kastriotit.
Tashma, dihet fundi i turpshëm i trathtarve, të cilët trimat e Ded Gjon Lulit nuk i vran, por i lanë të lirë të ktheheshin në vendlindjen (në këmish e brekushe), që e kishin trathtue.
Publicisti Risto Siliqi, në librin e parë: “Pasqyra e ditve të përgjakshme në të pestin shekull Shqypnis të robnueme”, Trieste, korrik 1912, shkruan: “Me 26 të marsit, bashkue ushtarët e Hotit, të Kelmendit, të Grudës, të Kastratit, të Shkrelit e të Shalës, e të sokoluem me fitime të përditshme, i ranë me nji rreptsi ushtris së përzieme me shkodran, sa mbas guximit e fatoshis të rrall të ktyne ushtarve shqyptar, këta halldupa e pan se të gjith po jesin me krye e ran gjall në dor. Ndër ta rob u xu dhe Abas Bekteshi, njaj trathtar qi në kohë të aksionit reformator ju pat kundershtue si shqyptar Shefqet Turgut Pashës, dhe pasi e patën burgosun e dy herësh, në të pamë të gjith popullit t‘Shkodres, e patne shtrue n’dajak, e ky i poshtri u çue me i ndihmue anmikut të vet e me e vra me vllazën. Për posë tij u xun rob dhe tjer, të cilve mbasi armët e fishekët ia morën, i lshuen lirë, të cilët ikën me marrë kah Podgorica, prej këtej me avullore përmbi liqe e shkuene n’Shkoder, ku ndoshta nana e gratë e tyne do t’i kenë pritun të padituna t’i ngjeshin furkat. Kët ditë dhe prej Jusuf Gjokajve të frugsuem prej plumbave të shqyptarëve ikën në Podgoricë 70 vetë të turkut. Ne nesre si plasi drita, fatosat ton psyne përsëri si luana dhe xune rob edhe 90 vet të tjerë, I çarmatosen e i nisen kah Podgorica”.
Risto Siliqi, si gjithë rilindasit patriot të tjerë të penës e pushkës, e njihte mirë fytyren e trathtisë. Me gjuhën e fakteve historike dhe si dëshmitar, ai fshikulloi pamshirë të gjithë trathtarët e nacionit, që iu kundërvun me armë në dorë flamurit kuq e zi të fatosa të lirisë. Nga ana e tjetër, studiuesi historian At Marin Sirdani, mbasi përshkruen pikët kryesore të “Memorandumit”, nënvizon frymën e bashkpunimin e ngushtë që ekziston midis malësorve pa dallim feje.