[Zero Cool]

Këngët popullore shqiptare botoheshin çekisht 100 vjet më parë



Piro Milkani

Në dhjetor të vitit 2007, studiuesja e artit Marie Kuldova, më njoftoi se para disa kohësh kishte zbuluar në Manastirin Hajek pranë Pragës, një botim të rrallë. Bëhej fjalë për një libërth të vogël të botuar në vitin 1911 nga Akademia Çeke e Perandorit Franc Jozef në përmbledhjen e poezisë botërore me titull: “Këngë popullore shqiptare”. Autor i botimit ishte shkrimtari dhe mjeku Josef Vinarzh

Studiuesja e artit, Marie Kuldova, në dhjetor të vitit 2007 më njoftoi se para disa kohësh kishte zbuluar në Manastirin Hajek pranë Pragës, një botim të rrallë. Bëhej fjalë për një libërth të vogël të botuar në vitin 1911 nga Akademia Çeke e Perandorit Franc Jozef në përmbledhjen e poezisë botërore me titull: “Këngë popullore shqiptare”. Autor i botimit ishte shkrimtari dhe mjeku Josef Vinarzh (1875-1963). Nga leximi i librit kuptova se dr. Vinarzh ishte jo vetëm shkrimtar, por edhe njohës i gjuhës shqipe, sepse poezitë e tij ai i kishte përkthyer vetë në gjuhën çeke. Ja si e përshkruan ai në mbyllje të librit përpjekjen e tij për botimin: “Duke përkthyer nga gjuha shqipe, kisha parasysh që të ruaja maksimalisht vjershën, rimën (eventualisht asonancën) dhe gjithë diksionin e origjinalit. Të plotësosh këto kushte është sigurisht qëllim, tek i cili mund të afrohesh, por vështirë ta arrish. E jap këtë përfundim pas një pune dhe studimi disavjeçar, i cili fillimisht ishte i vështirë nga pamundësia e gjetjes së materialeve burimore. Në fund dua të falënderoj sinqerisht mësuesin tim të dikurshëm, z. Pashk Bardhi, rektori i kolegjit të Shkodrës, z. Zvonimir Kirigin, zv. rektor i Seminarit Zvojicevo në Zadar, për huazimin e literaturës së nevojshme, si edhe zotin Giusseppe Schiro, profesor i Institutit Oriental të Napolit. Por falënderimin më të veçantë jam i detyruar t’ia bëj prof. dr. Jan Urban Jarnikut, njohësit të gjuhës shqipe, për këshillat e mençura dhe ndihmën në botimin e kësaj vepre”.

Për të kuptuar rëndësinë e këtij botimi duhet ta hedhësh vështrimin në marrëdhëniet kulturore çeko-shqiptare në të kaluarën deri në ditët e sotme dhe për këtë ndihmesën më të madhe e merr nga “Historia e Shqipërisë” e historianit dhe albanologut të shquar Pavel Hradecni (1938-2007), vepër së cilës ai i kushtoi pjesën më të madhe të jetës së tij si bashkëpunëtor shkencor i Akademisë së Shkencave të Republikës Çeke, që pa dritën e botimit një vit pas vdekjes së tij. Vlen të theksohet se në serinë e 59 botimeve të historive të vendeve të ndryshme të botës, vepra e Hradencit pas “Historisë së Indisë”, është më voluminozja (715 faqe). Sipas veprës së Hradencit, fillimet e marrëdhënieve çeko-shqiptare, i gjejmë që në shekullin e 15. Motivi i tyre fillestar ishte interesi i përbashkët i vendeve çeke dhe shqiptare në kundërshtimin e ekspansionit të turqve osmanë në territoret e Europës Juglindore dhe Qendrore. Lufta antiturke e shqiptarëve, nën udhëheqjen e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, zgjoi vëmendjen dhe admirimin e publikut edhe në territoret e largëta të Çekisë. Këtë realitet natyrshëm e dëshmojnë disa kujtime letrare të udhëtarëve në shekujt 15-17. Me mjedisin shqiptar u ndeshën në udhëtimet e tyre përmes Ballkanit dhe ranë në kontakte të drejtpërdrejta fisnikët çekë, Jan Halshtejnsky nga Lobkovicet dhe Kryshtof Haranti nga Polzhice.

Në kohët e mëvonshme, lajmet për shqiptarët filluan të jenë më indirekte. Territoret shqiptare përshkruheshin si të largëta, me terrene vështirësish të depërtueshme, ndërsa banorët e saj përcaktoheshin si popullsi të prapambetura. Shqiptarët në ato kohë identifikoheshin me turqit myslimanë dhe banorët çekë, si rezultat i këtyre të dhënave, nuk kishin mendimin më pozitiv në lidhje me këtë. Duhet të shënojmë se të njëjtën përshtypje kishin për shqiptarët në shekullin e 18 dhe në pjesën më të madhe edhe shumica e banorëve të Europës së krishterë. Njohja më e afërt e historisë, kulturës dhe gjuhës shqipe filloi afërsisht në gjysmën e dytë të shek të 19. Kontribut të shquar për këtë njohje dhanë edhe disa dijetarë, publicistë dhe njerëz të kulturës çeke. Vëmendje të posaçme u kushtoi shqiptarëve në kuadër të studimeve gjuhësore dhe historike në pjesën Qendrore dhe Jugore të Ballkanit, Pavel Josef Shafarzhik (1795-1861). Për sqarimin e shumë problemeve nga historia e Shqipërisë kontribuoi edhe Kostandin Jireçeku (1854-1918), një nga bashkëthemeluesit e historisë së ballkanistikës. Punimet e Jiriçekut për epokën bizantine dhe veneciane të historisë shqiptare, për zhvillimin e atëhershëm kulturor të disa qyteteve si të Shkodrës, Durrësit dhe veçanërisht botimin burimor voluminoz të “Acta e diplomata res Albaniae mediae aetatis illustratintia I,II”, të cilën e botoi me hungarezin Ludwig von Thalloczym dhe kroatin Milan Shuflai në Vjenë në vitet 1913-1918. Ato ruajnë deri më sot një vlerë të jashtëzakonshme shkencore.

Filologu elitar çek Jan Urban Jarnik (1848-1923) ka publikuar një sërë studimesh për gjuhën shqipe (Zur albanischen Sprachenkunde, Leipaig 1881), “Kontribute për njohjen e dialekteve të shqipe”, Pragë 1883, “Për gjuhën shqipe”, Pragë 1916. Ai ka pasur kontakte me shumë personalitete të jetës kulturore të Shqipërisë. Panoramën e parë të dobishme për raportet kohore që mbizotëronin në mjedisin shqiptar dhe të veçantat e marrëdhënieve shoqërore të shoqërisë shqiptare të asaj kohe në vitin 1880 e dha gazetari dhe publicisti Josef Jakub Touzhimski (1848-1903), kur në revistën prageze “Osvjeta” në bazë të përshtypjeve personale të grumbulluara nga udhëtimi nëpër Ballkan, botoi një shkrim të gjatë me titull “Shqipëria dhe shqiptarët”. Nga këndvështrimi gjeografik dhe etnologjik të një krahine interesante të kufirit shqiptaro-malazez jep ndihmesën e tij gjeografi Viktor Dvorski (1882-1960) në punimin “Kufiri turko-malazez nga gryka e Bunës në Tara” (Pragë 1909). Veriun e Shqipërisë e përshkoi edhe Josef Jan Svatek, autori i punimit “Mali i Zi dhe Shkodra” (Pragë 1914).

Pikërisht në atë Shkodër ku ndodhet edhe sot Katedralja Katolike, rikonstruksionin dhe përfundimin e ndërtimit e bëri në vitet 1897-1898 arkitekti çek Karel Parzhik (1857-1942). Në letërsinë shqipe, por mbi të gjitha në gjuhën dhe dialektet e shqipes u orientua mjeku dhe shkrimtari Josef Vinarzh (1875-1963). Ky botoi, edhe të përkthyer në çekisht, përmbledhjen e poezisë shqipe me titull “Poezia popullore shqiptare” (Pragë 1911). Botimi i kësaj përmbledhjeje, për mendimin tim, ka vlera shumëdimensionale. Edhe pse në tërësi, orientimi ideor i intelektualëve çekë ndaj kulturës shqiptare, për arsye të ndryshme ishte prosllav, dr. Vinarzhi, i zhveshur nga këto ndikime hedh tezën e autenticitetit shqiptar të legjendave dhe përrallave popullore, aq të përhapura edhe në popujt e tjerë të Ballkanit. Pa asnjë mëdyshje dhe me argumente bindëse ai pohon, në parathënien e librit vlerat e padiskutueshme autentike të baladës së Doruntinës, baladës së Angjelinës apo Rinës. Ai nuk hedh asnjë hije dyshimi për autenticitetin e këngëve epike dhe të vajit (vajtimit). Ja si e shpjegon ai autenticitetin e poezisë popullore shqiptare në parathënien e librit: “Poezia popullore shqipe është epike dhe lirike. Në poezinë epike mbizotëron balada, vargu është gati kudo katër rrokësh, thuajse gati pa rimë, siç ndodh me poezitë e vjetra, më vonë zbulohet rima e pjesshme ose e plotë. Karakteristike në poezinë shqipe është lakonizmi dhe shkurtësia e jashtëzakonshme që ndihmohet nga numri i madh i fjalëve njërrokëshe. Si përkthyes pata shumë vështirësi, pasi desha që me të njëjtat dimensione të shprehja mendimet e origjinalit. Gjaku, vrasja, hakmarrja, hanxhari, pushka, trekëmbëshi janë në përmbajtje të këtyre këngëve. Gjakmarrja padyshim është një veprim i egër, por nuk mund të hidhet poshtë në një vend ku drejtësia është e pafuqishme dhe nuk është në gjendje të ndalojë krimin. Te shqiptarët vërejmë këto parime drejtësie të barasvlershme, të cilat gjejnë pasqyrimin e tyre në poezi. Këto janë gjakmarrja, shenjtëria e fjalës së dhënë, shenjtëria e lidhjes farefisnore, e vëllazërisë dhe e mikpritjes. Shqiptari vështirë fal kur i vrasin babanë, vëllanë, djalin, por nuk lejon dhe nuk mundet kurrë të falë kur i vrasin mikun që ka bujtur nën strehën e shtëpisë së tij. Edhe pse modest në pohimet e tij, mund të pohoj me bindje se përkthimet e dr. Vinarzhit janë bërë nga dora e një shkrimtari që njihte jo vetëm gjuhën, por edhe virtytet më të mira të shqiptarit. Si njohës i thellë i historisë së Shqipërisë e veçanërisht i figurave më të shquara të rilindjes shqiptare, duket se dr. Vinarzhi e ndiente se shumë shpejt Shqipëria meritonte të ishte një komb i pavarur, një ëndërr që ai e kishte edhe për popullin e tij që vuante robërinë treqindvjeçare të perandorisë austro-hungareze. Vetëm një vit pas botimit të librit, Shqipëria u shpall e pavarur, por shumë shpejt territoret e saj do të pushtoheshin nga ushtritë ndërluftuese të Luftës së Parë Botërore. Në territoret e Kosovës, Shqipërisë Veriore e Qendrore, u instaluan për gati katër vjet ushtritë austro-hungareze. Është fakt i njohur se çekët e sllovakët e përbënin një masë jo të vogël të efektivave të ushtrisë austro-hungareze. Shqipëria për oficerët në Vjenë konsiderohej si një territor i largët dhe i vështirë. Pikërisht këtu, ata njohën një popull të lashtë dhe mikpritës. Në ditët e fundit të luftës, kur kapitulluan ushtritë austro-hungareze, në vend të urrejtjes, ata ushtarë të shpartalluar gjetën bukë dhe ujë në shtëpinë e shqiptarëve. Dëshmia më e mirë e kësaj mikpritjeje na vjen nga Stanislav Kostka Neumann (1875-1974) në dy libra me kujtimet e luftës, “Elbasan” dhe “Bragozhda dhe kujtime të tjera lufte”. Të botuara në vitet 1922 dhe 1928 ato u ribotuan edhe në vitet në vazhdim deri në vitin 1957. Libri “Elbasan” në botimet e mëvonshme shoqërohet edhe me piktura të bukura në pastel të punuara nga vetë rreshteri S.K.Neumann, i cili kaloi gati dy vjet të jetës në Elbasan. Shtetet e rinj të dalë pas Luftës së Parë Botërore si Shqipëria dhe Çekosllovakia, duke njohur më mirë njëri-tjetrin, kishin ndërmjet tyre një simpati të veçantë. Që në korrik të vitit 1922 lidhen marrëdhëniet diplomatike mes Shqipërisë dhe Çekosllovakisë, të cilat u ndërprenë në vitin 1938 kur Çekosllovakia u pushtua nga ushtria gjermane për të rifilluar fuqishëm më 16 nëntor të vitit 1946. Marrëdhëniet shqiptaro-çeke në shekullin e kaluar patën uljet dhe ngritjet e tyre si pasojë e politikave të ndryshme që praktikuan dy vendet ish-komuniste për të njohur një fillim të ri pas përmbysjes së komunizmit, në gjithë bllokun lindor në vitet ‘90. Nuk harrohen djemtë e vajzat e fondacionit “People in need” që ndihmuan Kosovën në vitet e vështira të okupacionit serb, nuk harrohet shkrimi i Presidentit Vaclav Havel në gazetën “Figaro” në ditët e luftës së Kosovës me titull “Edhe unë jam shqiptar”. Nuk harrohet ambasadorja e fundit Marketa Fialkova që bëri maksimumin për forcimin e marrëdhënieve shqiptaro-çeke. Kështu shkruante edhe dr. Vinarzh para njëqind vjetësh: “Shqiptari vështirë fal kur i vret babain, djalin apo vëllanë, por kurrë nuk të fal po t’i vrasësh mikun që ka pritur poshtë strehës së shtëpisë së tij. Çekët kanë qenë dhe janë miq të shqiptarëve.

* Të dhënat historike janë nxjerrë nga libri “Historia e Shqipërisë” e Pavel Hradecnit pas lejimit dashamirës të znj. Marie Hradenca, bashkëshortja e autorit të ndjerë. Pasi e lexova librin, diskutova me znj. Kuldova sepse e dija që ajo kishte njohuri të gjerë për Shqipërinë dhe kulturën e saj. Ajo e mirëkuptoi kuriozitetin tim dhe pasi bëri një fotokopje, origjinalin ma dhuroi mua në vitin 2007.