[yllbardh]

...vijon nga numri i kaluar

A ekziston një Skënderbe para dhe pa Barletin?
Me burimet dokumentare që zotërohen, mund të thuhet në mënyrë të sigurt që po, ekziston një Skënderbe para dhe pa Barletin. Në koleksionin e Kristo Frashërit, sikurse përmenda, tre vëllime i përkasin periudhës para se Barleti të shkruante veprën e tij. I pari prej vëllimeve, sikurse është shprehur vetë autori, mund të mbante titullin konvencional "Skënderbeu me dorën e tij", sepse përmban korrespondencën që ka dalë nga kanceleria e prijësit të arbërve, ose fragmente letrash të cituara në ligjëratë të drejtë prej figurave të historisë politike me të cilët Gjergj Kastrioti këmbente kumte. Ky është një vëllim i pasur me të dhëna biografike dhe autobiografike për figurën e Skënderbeut. Me shumë interes janë burimet arkivistike dhe historike që vijnë nga vende tejet të largëta, ku jehona e veprës së Barletit ose mbërriti me vonesë, ose mbërriti me ndërmjetësinë e një autori apo gjuhe tjetër, sikurse janë, për shembull, burimet që i ka dhuruar arkivit tonë albanogu danez Bjoern Andersen. Dokumente të tilla, jashtë influencës së Barletit, ose me një influencë të tërthortë dhe në formë jehone të veprës së tij, janë gjetur deri në Islandë. "Skënderbeu para dhe pa Barletin" mund të ishte objekti i një konference shkencore më vete. Jo për të nënçmuar veprën e Barletit, por për të zbatuar atë parim themelor që e ka bërë historikisht të vërtetën më të vërtetë dhe që humanistët europianë në kohën e Reformës e shprehnin në sloganin "të kthehemi tek burimi". Vetë Barleti flet për "kronikat tona", pra, për burime para veprës së tij. Duke zbatuar këtë parim do të kalohej prej romantizmit në realizëm. Barleti thotë, për shembull, që kështjella e Shkodrës mori emrin Rozafa sepse ishin dy motra (apo një vëlla e një motër), Roza dhe Fa, që e themeluan. Në stilin romantik kjo është bukur e tingëllueshme. Por nëse çështja do të shtrohej në një rrafsh të kriticizmit historik, atëherë do të duhej të përfillej fakti që Shën Sergji dhe Baku, që ndërtuan qysh në fillimet e krishtërimit të ligjshëm kishën e tyre buzë Bunës, kishin si vendlindje pikërisht Rozafa-n e izraelitëve të moçëm. A mund të shpërfillet ky fakt? Kështu do të ndodhte edhe me plot çështje të tjera.

Dokumentacioni i ri në lidhje me figurën e Skënderbeut nëse konsiston?
Pjesa më e madhe e këtyre dokumenteve janë të panjohura. Një pjesë tjetër janë deri-diku të njohura, por nuk janë prekur kurrë nga shkencëtarët shqiptarë në formën e dorëshkrimit. Një pjesë e tretë janë pjesërisht të njohura, ashtu në mënyrë fragmentare dhe ndonjëherë edhe të deformuara, si i ka botuar dikush dikur jashtë Shqipërisë. Para disa ditësh kam marrë një letër nga drejtori i arkivit të Aragonës, i cili më njofton se në atë arkiv ruhen 42 dokumente origjinale që i ka shfrytëzuar e botuar Jovan Radonic më 1942 në librin e tij "Gjergj Kastrioti dhe historia e Shqipërisë në Mesjetë", mirëpo, sikurse shkruan kolegu spanjol, në librin e tij Radonic këto dokumente ose i ka shkurtuar, ose i ka interpretuar subjektivisht, ose ndoshta edhe i ka shtrembëruar. Ne do të kemi mundësinë që t'i kemi të plota këto dokumente dhe historianët do të jenë ata që do t'u japin vlerën e merituar. Vetëm pak ditë më parë ne morëm pëlqimin nga autoritetet qeveritare që të blejmë një kopje të "Statuteve të Drishtit", që janë përmbyllur në vitin 1466, kur Gjergj Kastrioti ishte gjallë. "Statutet e Drishtit" madje janë konfirmuar nga kryepeshkopi i Durrësit Pal Engjëlli, që ishte njëherësh dhe kryekancelari i Gjergj Kastriotit, i mbiquajtur në shkrimet e hershme historike "Epirus Princeps", "Epirus Victor", "Dominus Albaniae", madje edhe "Rex Albaniae". "Statutet e Drishtit", një kopje të të cilave presim që shumë shpejt të na e dërgojë Dr. Ivan Boserup, që drejton divizionin e dorëshkrimeve në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës, në vitin 1971 janë botuar pjesërisht, sipas shënimeve që pati mbajtur dikur albanologu Milan Shuflaj. Por tjetër gjë është të kesh gjithë dorëshkrimin, ku ka edhe miniatura, ka edhe anëshkrime, ka edhe korrigjime dhe elementë të tjerë të kulturës së shkrimit dhe të traditës së të drejtës. Ardhja e këtij kodiku dhe studimi i tij herët a vonë do të shërbejë si shkas për një reflektim të përgjithshëm për historinë e së drejtës tradicionale në Shqipëri dhe sidomos për historinë e raporteve të së drejtës urbane me atë agrare. Vetë fakti se qytetet shqiptare edhe në vitin 1466, kur Gjergj Kastrioti pas pak vitesh do të ndahej nga jeta, vazhdonin të hartonin statute të qeverisjes së lirë, ka një domethënie të jashtëzakonshme. Ky statut është pjesë e traditës qytetare shqiptare, e cila reflektohet edhe në statutet e Tivarit, Ulqinit, Durrësit, Danjës, Krujës e Shkodrës. Këto statute janë hartuar ndërmjet shekujvet XIII - XV dhe përmbajnë fytyrën europiane të Shqipërisë, të një vendi i cili i ndërtonte marëdhëniet mbi kushtetuta qytetare. I vetmi statut i botuar në Shqipëri është ai i Shkodrës, nën kujdesin e Prof. Dr. Pëllumb Xhufi dhe të Dr. Lucia Nadin. Statuti i Danjës, që ruhet në arkivat kroate, ka mbi 550 nene dhe përfaqëson një kushtetutë më vete. Statuti i Zarës së Arbëreshëve, që është botuar latinisht e kroatisht nga studiuesit e Zagrebit, ka disa qindra faqe. Brenda tij është një histori e tërë etno-zakonore dhe kulturore për t'u zbuluar. Korrespondenca zyrtare e Gjergj Kastriotit me princërit arbër, letërkëmbimi me mbretin e Aragonës dhe të Napolit, me Selinë e Shenjtë; vulat, stemat, emblemat, marrëveshjet, kredencialet, statutet, janë dokumentet më të rëndësishme për të cilat ky jubile që po mbyllet mund të kontribuojë.

Është krijuar përshtypja se institucioni që ju drejtoni ka pasur njëfarë tërheqjeje nga veprimtaritë jubilare kushtuar këtij 600-vjetori?
Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave është i pari institucion që u kujtua se viti 2005 është viti i 600-vjetorit të lindjes së Gjergj Kastriotit. Nja dy muaj na u deshën të bindim institucionet se ishte pikërisht viti 1405 viti i lindjes së heroit kombëtar të shqiptarëve. Arkivat përgatitën projekt-vendimin e Këshillit të Ministrave për shpalljen e këtij viti si vit të Gjergj Kastriotit. Këtë ide e përvetësoi i pari presidenti i Kosovës Ibrahim Rugova, i cili e dekretoi pa vonesë shpalljen. Nga fillimi i këtij viti edhe qeveria e Shqipërisë e shpalli vitin 2005 vit të Skënderbeut. Duke pasur përgjegjësinë e propozuesit, ne nuk mund të tërhiqeshim. Por po ashtu na është dukur e tepërt të nxisim nisma që kanë po aq lidhje me 600-vjetorin e lindjes së Skënderbeut, sa edhe me fillimin e gjelbërimit në pranverë, shpyllëzimet dhe ripyllëzimet, shtegtimin e zogjve etj. Një jubile i tillë kthehet pas një shekulli dhe prandaj gjithçka duhet të jetë dinjitoze, ose më mirë të mos jetë fare. Figura e Gjergj Kastriotit është një qokë themelore në kapërcyell prej periudhës arbërore tek ajo shqiptare, prej Rilindjes së parë (europiane) tek e dyta (shqiptare), prandaj meriton nderet e shkallës më të lartë. Ne do të përpiqemi ta shprehim këtë nderim pa shumë fjalë me ekspozitën "Gjergj Kastrioti - figurë e Rilindjes Europiane", që do të hapet nën kujdesin e Kryeministrit në muajin nëntor.