[Dilaver]

5. Tekstet shqipe

Në vijim autori bën interpretimin e dy teksteve kritike të traditës sonë: një të Faik Konicës dhe një të Migjenit, nëpër interpretimin e të cilëve dalin dy qëllime të para të autorit, që duhen të përshëndeten e të përkrahen. I pari, të vlerësohet e të rivlerësohet mendimi ynë teorik, kritik e estetik, që krijon një bazë të fortë që në shekullin 19, edhe pse ndonjëri në mesin tonë edhe sot mund të thotë se kjo punë fillon me ne, me kohën tonë. I dyti, këto interpretime përforcojnë mendimin e autorit të kërkuar kudo se veprat e tekstet duhet të diskutohen haptas me argumente e pa komplekse. Në të ardhmen kështu duhet të bëhet edhe me tekstet teorike e kritike të autorëve të tjerë që tashmë i përkasin fondit të traditës. Në diskutimin mbi tekstin e Konicës, Ibrahim Rugova pranon mendimin dhe përkufizimin e drejtë të kritikës shqipe nga ky autor i shqipes e dijetar me interesime të gjera që në vitin 1906. Nga ana tjetër, interpretimi i një letre teorike të pabotuar të Migjenit, nxjerr në shesh se poeti ynë i njohur ka qenë i preokupuar me probleme të përgjithshme të artit dhe ka pasur pikëpamje të drejta e të gjera për artin; e që ky poet në studimet shqipe deri vonë është krijuar si miti i poetit social. (Një përpjekje demitizimi të Migjenit, duke u mbështetur në tekstet e tij artistike, e ka bërë Mensur Raifi në librin e vet Fan Noli dhe Migjeni). Këto dy interpretime na thonë edhe më shumë, na tërheqin vërejtjen se mendimi ynë teorik i të shkuarës ka mbetur edhe sot i panjohur për lexuesit, i pasistemuar dhe i pavlerësuar si duhet nga pozita e sotme. Le të përkujtojmë edhe një herë këtu mendimet dhe idetë e Çabejt shumë të drejta për letërsinë shqipe, që nuk janë zhvilluar si duhet më vonë, apo ndonjëherë janë marrë nga studiues të mëvonshëm pa u pasë përmendur burimi.
Në frymën e kërkimeve teorike në librin Kah Teoria, janë edhe dy studime tipologjike për letërsinë shqipe. Njëri për letërsinë e re shqipe te ne dhe njëri për letërsinë e Rilindjes në lidhje kontinuitive me letërsinë e sotme. Duhet të thuhet se këto dy studime janë mjaft të bazuara në studimet tona në këto fusha e tema, edhe pse në shumë pika mendimet e të tjerëve rimerren dhe diskutohen. Pra, ka përpjekje të sistemohet një dije. Më duket interesant përfundimi se temat e poezisë së Rilindjes janë bartur në letërsinë e sotme; ndryshimet më shumë konsistojnë në shpërndërrimet poetike.