[dembel_beu]

Afatet në Kanun të Lekë Dukagjinit

Kur bëhet fjalë për Kanunin e Lekë Dukagjinit, zakonisht mendohet për të Drejtën yakonore shqiptare. Edhe pse nga të painformuarit konsiderohet se është vepër e shek. XV, duke u nisur nga fakti se kur ka jetuar Leka, mirëpo duke i analizuar institutet juridike që përfshihen në të, vihet në përfundim se kemi të bëjmë me një vepër mjaft të vjetër, rrënjët e së cilës janë humbur në errësirën e shekujve, por falë punës së palodhshme dhe me pasion të At Shtjefën Gjeçovit "qi e përmblodh prej goje së popullit" (At P. Bardhi), "të gjitha ato norma që kishin pasur fuqi ligjore vite me radhë, nëpërmjet të cilave edhe sot ne mund të kemi të qartë se si rregulloheshin mardhëniet shoqërore,ekonomike dhe ato në mes njerëzish në familje, bajrak,fis dhe shoqëri" (A. Çetta), e kemi këtë monument të kulturës sonë kombëtare.
Megjithëse institutet juridike që janë përpunuar në Kanun janë të shumta, në vazhdim do të analizojmë vetëm AFATET.
Për dallim prej kushtit që paraqet një rrethanë të ardhshme të pasigurtë,afati është rrethanë e ardhshme e sigurt,prej të cilit varet krijimi,ndryshimi ose shuarja e një të drejte juridike-civile, pra ai nënkupton interval kohor brenda të cilit duhet të kryhet gjegjësishtë të përmbahet nga kryerja e një veprimi, për realizimin e një të drejte civile juridike.
Afatet në sistemin juridik të kujtdoqoftë shteti, janë përcaktuar me qëllim që në komunikimin juridik ndërmjet subjekteve të së drejtës të vihen bazat e sigurimit juridik. Të njëjtin funksion afatet e kanë edhe në Kanunin e Lekë Dukagjinit. Që është kjo kështu dëshmohet nga rspektimi rigoroz i afateve mes subjekteve, gjegjësishtë mostejkalimi i tyre. Për sa u tha më sipër, në mënyrë domethënëse ilustrohet me paragrafin 44 alinea 2 që thotë:"(...) e këtë ditë as kanuja s'e shtynë, as ban qi të shtyhet". E njëjta gjë provohet edhe me paragrafin 979, citojmë:"Vadja e caktueme e të hollave të gjakut as shtyhet, as luhet". Në kontekstin e respektimit të afateve, gjithësesi duhet të përmendet edhe besa si veti etnopsikologjike vetëm e shqiptarëve.
Në teorinë juridike afatet ndahen në materiale-juridike dhe procedurale-juridike. Ndarja themelore e afateve materiale-juridike, e pranuar nga të gjithë është në:
1. Afate shkëputëse, rezolutive (terminus e quo) janë ato afate, me skadimin e të cilave puna juridike pushon së prodhuari efekte juridike, përkatësishtë me kalimin e të cilëve shuhet e drejta, gjegjësishtë kërkesa e krijuar në bazë të punës juridike apo deliktit. Këso afatesh në Kanun i hasim te paragrafët 226 dhe 870, të cilët do t'i zbërthejmë në vijim. Kështu f.v. nëse pronari nuk e shfrytëzon tbanën për intervalin kohor të caktuar shprehimisht në Kanun, e humb pronësinë mbi të, (226); ose e drejta e shtëpisë së viktimës, për të shpaguar gjakun brenda 24 orëve, përfshin të gjithë meshkujt e kushërinjve dhe fisit të dorasit, pa marrë parasysh a jetojnë ndaras apo bashkarisht. Ndërsa, pas afatit prej 24 orëve nga momenti i vrasjes, e drejta e viktimës shtrihet vetëm në anëtarët e familjes që jetojnë bashkarishtë (870 dhe 900).
2. Afate shtyrëse, suspenzive (terminus ad quem) janë ato afate,me kalimin e të cilëve krijohet mundësia juridike e realizimit të ndonjë të drejte subjektive. Ajo e drejtë subjektive është krijuar që në momentin e lidhjes së punës juridike ose deliktit, por që realizimi i të cilës është shtyrë (suspenzuar) deri të skadojë afati, qoftë ai i kontraktuar apo ligjor (kanunor). Këtë lloj të afateve e gjejmë te paragrafët 20, pika b; 38 pika 3;448,450,760,856. Pra, e drejta është krijuar në një moment të caktuar,por që realizimi i asaj të drejte shtyhet derisa të skadojë afati i përcaktuar. Kështu f.v. shkuesi të drejtën e këpucëve e ka fituar në momentin e fejesës së çiftit, porse do ta realizojë në ditën që merret nusja (38,3); ose e drejta e shtëpisë së viktimës për shpagimin e gjakut është krijuar që në momentin e vrasjes, por kjo e drejtë pezollohet për 30 ditë nga dita që e kanë dhënë besën e katundit (859).
Afatet zakonishtë llogariten në njësi kalendarike, matje kjo që është e pranishme edhe në sistemin e tanishëm juridik, pra në të drejtën pozitive. Matjen e afateve në orë e hasim te paragrafët 448,450,856 dhe 870, kurse matjen me javë e kemi të pranishëm te paragrafët 20 pika b; 47 al.a. Matjen me ditë të afatit e gjejmë te paragrafi 859,kurse atë me vjet te paragrafi 226.
Afati qoftë i kontraktuar qoftë kanunor, fillon të ecë nga momenti i krijimit të raportit civilo-juridik (pa marrë parasysh mbi ç'bazë është krijuar), dhe se "dita e caktueme vijon mje në perëndim të diellit(...)"(507), dita e fundit pra përfundontee me perëndimin e diellit. Afatet e përcaktuara shprehimisht e që ndryshe quhen edhe afate kanunore i gjejmë te par. 448,450,856,859 dhe 900; ndërsa te paragrafi 44 al.2 dhe 979 edhe pse janë afate kontraktuese për nga efektet janë të barazuara me ato kanunore, pra as mund të shtyhen as të luhen.
Nga sa u tha më lart, mund të nxjerrim përfundim se në fushën e afateve, por jo vetëm në të, në Kanun me mjeshtëri janë përcaktuar edhe respektuar afatet, jo si qëllim në vete, por si mjet për siguri juridike më të madhe të titullarëve të të drejtave civilo-juridike. Nga ky aspekt Kanunin as në krahasim me ligjet ose kodet moderne nuk mbetet prapa.

Izmir Ajazi "Flaka" 30 mars 1996