[gazi-de]

1. Faktori fetar

Në historiografinë shqiptare, por edhe ballkanike, faktori fetar është shpërfillur në shqyrtimin dhe analizat rreth përhapjes së fesë islame te ne dhe në botë. Si rezultat të kësaj gjendjeje, kemi injo*rimin e këtij faktori, ndonëse ky, tërthorazi, mund të vë*rehet në raportet e relatorëve kristianë, kronistëve apo udhë**përshkruesve të ndryshëm.

Para së gjithash ky faktor konsiston në atë se Islami për herë të parë në histori i solli gjinisë njerëzore kon*cept të plotë mbi Krijuesin dhe mbi krijesën. Ai nuk e ndan jetën, por e kupton si të vlefshme e të bashkuar, që rre*gullon jetën në tërësi.

Islami, nëpërmjet Kur’anit dhe Sunnetit, ofron shte*g**dalje cilësore si për nevojat shpirtërore ashtu edhe për ato materiale, sidomos në pikëpamjen gjithë*për*fshi*rë*se mbi botën, duke ofruar monoteizmin e pastër, legji*s*la**ci*o*nin gjithëhapësinor dhe gjithëkohor (sheri’atin), sy*ni**min dhe qëllimin e dobishëm që njëson të gjitha dëshi*rat, ngri*t*jen dhe avancimin e fjalës së Zotit, pasqyrën e qar**të mbi nje*riun dhe misionin e tij si mëkëmbës i Zotit në to*kë, në qi*ej dhe midis tyre, në zanafillën dhe kriji*min e qiejve, to*kës, botës bimore, shtazore dhe vetë nje*riut, lë**vi*zjen e tru**pave qiellorë, dritën dhe terrin etj. Këtë po e ilu*stroj*më me fjalët e një udhëtari nga shken*cëtarët an**glezë:

“Islami, vërtet, është feja që pastron tokën prej idhu*j*ve. E ndalon flijimin e njeriut dhe ngrënien e mi*shit të tij. U garanton të drejta femrave, e kufizon poli*ga*mi*në... i forcon lidhjet familjare. Robi dhe i robëruari bë*hen një prej anëtarëve të familjes, u hapin atyre shu*më rru*gë e dyer për shpëtim dhe liri. Moralin e përgjith*shëm e pastron me forcën e themeleve të tij, si namazi, zekati, nde**rimi i mysafirit dhe siguria e udhëtarit... Parinë e më*son se kanë detyra sikurse populli... Këto janë një pjesë nga begatitë e shumta që gjithmonë e përcjellin Islamin me rastin e pushtimit të popujve të paqytetëruar.”[3]

Prandaj, me të drejtë pohon historiani tjetër evropian, Sta*vri*janosi, se “feja ka qenë faktor i rëndësishëm” në për*hap*jen e Islamit.

Përderisa Kristianizmi paraqet një përmbledhje dog*mash dhe ritesh religjioze, nga ana tjetër, Islami është një fe e gjithanshme që përfshin çështjet praktike dhe inte*lek*tuale, si për individët ashtu edhe për shoqërinë.

Gjatë historisë, e sidomos deri në kohën e Mu*hammedit a.s., koncepti i monoteizmit qe degraduar the*llë. Kjo gjendje mbretëronte edhe në trevat ballka*ni*ke, sidomos në ato iliro-shqiptare. Ky degradim konsis*ton në:

1. tendencat antropomorfiste

2. shoqërimin e Zotit me rival në hyjninë e Tij (Hin*du*izmi dhe Kristianizmi)

3. proklamimin e pejgamberëve për hyjni apo për in*ka*rnime të Zotit (Jezusi në Kristianizëm, Buda në Ma*ha*ja*na Budizëm; Krishna e Rame në Hinduizëm).

4. adhurimin e engjëjve (deveja në Hinduizëm; Jazo*te*si në Zoroastrizëm dhe Shpirti i Shenjtë në Kristi*ani*zëm).

5. personifikimin e atributeve të Zotit në qenie të ve**çanta hyjnore (Ati, Biri, Shpirti i Shenjtë në Kris*ti*a*ni*zëm; trinia në Hinduizëm: Brahma, Vishna, Shiva dhe Ame*sha Spentasi në Zoroastrizëm).

Doktrina e trinisë,

Nga ana tjetër, Islami angazhohet për Njëshmërinë e Zotit, të liruar nga fantazitë antropologjike dhe mitolo*gji*ke.

Birëria hyjnore apo hyjnia e Jezusit, hyjnia e Jezusit është pro*dukt i mëvonshëm historik. (451 e.r. Koncili në Kalcedon).

2. Faktori moralo-etik

Ideali i edukimit dhe mirësjelljes ka qenë dhe ka mbe*tur fort i shprehur në të perceptuarit islam të sho*që*ri*së, që ka lënë gjurmë të thella edhe në kulturën e tij shpir*tërore e materiale.

Morali i individit sendërtohet dhe dëshmohet në bash*kësi, ku individi e pohon dhe manifeston lojalitetin e vet All-llahut dhe amanetin e pranuar (el-Ahzab, 72) ta zba*tojë në vete, në familje, në rreth më të ngushtë (xhe*mat) dhe bashkësi më të gjerë, heterogjene sipas prej*ar*dhjes dhe bindjeve.

Motoja që për muslimanët paraqet simbol “Jepi për*pa*rësi vëllait tënd para vetvetes”, hap një kapitull të ri në raportet njerëzore, që konsiston se muslimanët çdo gjë e mbështesin në dashuri, harmoni, drejtësi, baraba*rë*si dhe solidarizim reciprok. Kur’ani refuzon kriteret tje*ra jos*tabile dhe paganiste si racën, ngjyrën ose gjuhën dhe ven*dos një kriter jashtë barrierave hapësinore e kohore - kri*terin e takvallëkut (devotshmërisë), (el-Huxhurat, 13).

Islami vë në veprim një postulat shumë me rëndësi, “Ur*dhëresa për të mirë dhe ndalesa e së keqes”. Ky element i ri muslimanin e ka bërë fuqi kreative, që nuk është ndalë vetëm në pyetjet e besimit, moralit ri*tu*al dhe personal, sepse aksioni është pjesë e fesë, dhe se Zo*tit nuk i intereson vetëm në çka beson dikush, por edhe çka vepron.

Në anën tjetër, për shkak të refuzimit të Jezusit nga heb**renjtë, Kristianizmi ka humbur legjislacionin hyjnor, që do të administronte me çështjet jetësore të botës. Un*gji**lli u nda nga Tora, dhe kështu Kristianizmi mbeti ve*tëm pikëpamje shpirtërore, emocionale. Ndeshja e kë*ty*re dy mësimeve, normalisht që ndikoi, aq sa gjendja të zbu**tet në favor të Islamit.

3. Faktori kulturor-shkencor

Islami është fe që nuk e njeh mitologjinë dhe besë*tyt**nitë. Mësimet e tij janë të rëndomta dhe racionale. Is*la*mi i drejtohet arsyes dhe vetëdijes njerëzore.

All-llahu ia bëri njeriut obligim të parë më*si*min dhe përdorimin e lapsit, kurse për kriter vendosi de*vot**shmërinë. Dijetarët lartësohen në nivele të larta. Në the**mel të këtyre parimeve, kultura dhe qytetërimi islam me sukses veprojnë plot 14 shekuj. Ata nuk kanë rrë*nu*ar, siç vepruan mongolët në Bagdad dhe të krishterët në Spa*një, kryqtarët në Lindjen e Afërt, romakët në trojet e Mbre*tërisë ilire e në Greqinë antike, por kanë absorbuar shu*më të arritura pozitive të kulturave e qytetërimeve më të hershme, i kanë mbrojtur nga harresa e zhdukja ato si filozofinë greke.

Nda*rjen në dituri fetare dhe jofetare Islami nuk e njeh. Mu*hammedi a.s. thotë: “Kush del nga shtëpia për shkak të kërkimit të diturisë, konsiderohet se është në rrugën e All-llahut, derisa nuk kthehet nga rruga.” (Tirmidhiu).

4. Faktori politiko-ekonomik

Qarqe të ndryshme (profane e sakrale) janë për*pje*kur që Islamin ta reduktojnë në fe emocionesh e çësht*jesh private, duke e zhveshur nga çdo element politiko-eko**nomik. Prezentimi i këtyre elementeve dhe implikimi i tyre në përditshmëri, është etiketuar me shprehje nga më ekstremet. Është dëshiruar të arrihet njëfarë ba*ras*pe*she ndërmjet Kristianizmit dhe shumë religjioneve të tje*ra që në doktrinën e vet nuk e posedojnë këtë segment si në Islam.