[arton bala]

Me tërheqjen e Austro-Hungarisë në vitin 1918, luftëtarë shqiptarë, kaçakët, morën kontrollin mbi disa zona të Kosovës rreth Pejës. Më vonë trupat e Jugosllavisë së sapoformuar (v) marshuan në këtë zonë dhe, me ndihmën e trupave franceze, i dëbuan kaçakët. Kaçakët gjetën strehim sidomos në Junik deri në vitin 1924. Në Durrës u ndërtua një qeveri shqiptare, e cila mori kontrollin mbi disa pjesë të vendit, kërkoi zyrtarisht pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve dhe vendosjen e kufinjve të drejtë. SHBA do pushtonin për një-dy vite pjesët që i ishin shkëputur vendit dhe do organizonin referendume mbi fatin e këtyre zonave (vi). Partnerët e Marrëveshjes së Londrës së 1915 iu kundërvunë pranimit të Shqipërisë, të cilën ata donin ta copëtonin ashtu siç ishin pajtuar më parë. Megjithatë SHBA realizuan Pavarësinë e Shqipërisë dhe pranimin e saj në Bashkësinë e Popujve duke u mbështetur në parimin e Vetëvendosjes së Popujve të përfaqësuar nga Presidenti Wilson. Kufinjtë e Shqipërisë do caktoheshin nga një komision ndërkombëtar i Aleatëve kryesorë (vendim i Mbledhjes se 2-të të Lidhjes së Kombeve me 02.10.1921). Ky komision i krijuar nga Konferenca e Ambasadorëve e Aleatëve kryesorë me 09.11.1921 caktoi kufinj që përputheshin me ata të 1913 (vii).
Aleatët shpresonin se Jugosllavia do t'i përmbahej marrëveshjes së nënshkruar me 10.09.1919 me Aleatët kryesorë. Sipas kësaj marrëveshje, Jugosllavia ishte e detyruar të trajtonte në mënyrë të përshtatshme pakicat (do të kujdesej për shkollat në gjuhën e pakicave, do lejonte përdorimin e gjuhës së tyre në administratë dhe gjykata, etj.). Marrëveshja parashikonte shprehimisht se ajo vlente për zonat që i kishin kaluar Serbisë dhe Malit të Zi qysh më 01.01.1913. Megjithatë Jugosllavia pretendoi se kjo marrëveshje ka të bëjë vetëm me zonat e mëhershme austro-hungareze dhe u përpoq më tej ta serbizonte Kosovën. Çdo rezistencë u thye duke shfarosur fshatra të tërë. Konsulli francez në Shkup raportoi në Qershor 1919 për 9 masakra me 30-40.000 viktima, për mbylljen e shkollave fillore shqiptare dhe zëvendësimin me shkolla serbe (viii). "Nën emrin e organizatave kombëtare shteti serbo-kroato-slloven ka organizuar banda të armatosura, të cilat terrorizojnë zonat shqiptare dhe vrasin fshatarët pasi i plaçkisin dhe u djegin shtëpitë. Nën pretekstin e shtypjes së kryengritësve, forcat e organizuara ushtarake serbe kanë shkatërruar shumë fshatra në rrethet e Prishtinës, Vushtrisë, Mitrovicës dhe Pejës. Ato kanë vrarë me mijëra banorë të këtyre zonave pa kursyer as gra, fëmijë e pleq. Pas çdo goditjeje kundër shqiptarëve vendoset një kamp . . . kolonistësh serbë, të cilët pastaj terrorizojnë sistematikisht fshatrat fqinjë për të detyruar banorët e tyre të braktisin tokat, që pastaj sekuestrohen dhe gjithashtu kolonizohen . . . fshatarëve dhe qytetarëve shqiptarë, të cilët janë të gjithë bujqë (fermerë), u merret toka nën pretekstin e zbatimit të Ligjit Agrar (Reformës Agrare). Kushtetuta serbe është për shqiptarët njëlloj si kushtetuta e Turqve të Rinj ishte për Armenët." (ix) Gjuha shqipe nuk u lejua as si gjuhë zyrtare, as në shkolla. Deri në Luftën e Dytë Botërore nuk kishte në Jugosllavi shkolla në gjuhën shqipe. Më shumë se 90% e popullsisë së Kosovës mbeti analfabete. Me veprimet e lartpërmendura bëhej vazhdimisht presion mbi shqiptarët që të iknin, pjesërisht në Shqipëri e pjesërisht në Turqi (x). Për këtë Jugosllavia mbështetej në një marrëveshje të nënshkruar me 11.07.1938 me Turqinë mbi pranimin e të dëbuarve "turq" (xi). Kjo marrëveshje ishte realizuar nga diplomati i atëhershëm jugosllav Ivo Andric, i cili më vonë fitoi çmimin Nobel për letërsi. (xii) Meqë financimi nuk ishte siguruar dhe meqë Jugosllavia u shkatërrua në Luftën e Dytë Botërore, kjo marrëveshje nuk u ratifikua. Megjithatë, pas luftës, Jugosllavia dhe Turqia lidhën përsëri një marrëveshje mbi pranimin e refugjatëve (xiii). Ata përpara luftës u detyruan të deklaroheshin si turq por në fakt ishin shqiptarë që iu përkulën në vitet '50 presionit për dëbim. Gjatë gjithë këtyre veprimeve pati njëkohësisht përpjekje për të vendosur serbë aty ku dëboheshin shqiptarë. Por këto përpjekje patën pak sukses. Mes viteve 1919 e 1941, në Kosovë dhe në Maqedoninë perëndimore, u vendosën 53.884 persona, të cilët morën (deri më 1935) 134.802 ha tokë (xiv). Numri i "kolonistëve" të rinj pas vitit 1945 mbeti nën 20.000 (xv).
Tre vitet e pushtimit italian, kur Kosova iu bashkua Shqipërisë së pushtuar, kaluan pa persekutime. Në këtë kohë, partizanët e Titos premtuan nëpërmjet të deleguarit të tyre Miladin Popovic tek komunistët shqiptarë, në Konferencën e Bujanit, fund 1944 fillim 1945, se Kosova pas luftës do ishte e lirë të vendosë vetë se kujt do t'i përkasë. Por, ende pa mbaruar mirë lufta, Kosova u vendos nën administratën ushtarake jugosllave. Gjatë 1945, brenda një gjysëm viti kjo administratë vrau 50.000 kosovarë. Në vjeshtë 1945 mbaruan vrasjet masive por vazhduan rregullisht aksionet policore, hetimet, torturat dhe proceset gjygjësore kundër "nacionalistëve", "separatistëve" dhe "armiqve" të tjerë. Kjo u kushtoi jetën shumë kosovarëve. Gjithashtu vazhduan kontrollet "për armë" në banesa. Shpesh shqiptarët detyroheshin t'i blenin armët për t'i dorëzuar pastaj, siç kërkohej, në polici. Njëkohësisht, siç u theksua më lart, iu imponua shqiptarëve ikja në Turqi. Për këto shkaqe, që nga viti 1945, Kosovën e kanë lëshuar rreth 1.5 deri në 2 milionë kosovarë. Në Gjermani jetojnë sot rreth 200.000 shqiptarë, të cilët kanë ardhur kryesisht nga Kosova si punëtorë të përkohshëm (Gastarbeiter) ose pjesëtarë të familjeve të tyre. Në Gjermani gjendet pothuaj i njëjti numër refugjatësh kosovarë.
Situata në Kosovë u përmirësua përkohësisht kur Tito përjashtoi nga partia, në vitin 1966, shefin e policisë Rankovic (mes të tjerave sepse Rankovici kishte vënë mikrofona edhe në dhomën e gjumit të Titos). Rankovici kishte drejtuar shtypjen e shqiptarëve. Më vonë, pak nga pak, Tito e nxori Kosovën pothuaj krejt jashtë kontrollit serb. Kjo sidomos me Kushtetutën e 1974, ku Kosovës iu njoh autonomia në kuadrin e Serbisë dhe statusi si pjesë integruese e Jugosllavisë. Kjo sjellje e Titos konsiderohet sot si tradhëti. (xvi) Nga ana tjetër, kosovarët nuk ishin të kënaqur. Kosova ishte tashmë pothuaj si një shtet i Republikës Federale Jugosllave. Administrata ishte e përbërë kryesisht nga shqiptarë. Por nuk kishte zgjedhje të lira apo ndonjë mundësi tjetër për kosovarët që të vendosnin mbi fatin e tyre. Shumë kërkonin të paktën një shtet të vetin shqiptar ("Republikë") në kuadër të RFJ . Në këtë mes rol luante edhe fakti që, sipas kushtetutës jugosllave, republikat kishin të drejtë të shkëputeshin nga shteti jugosllav. Tito nuk ishte i gatshëm ta siguronte këtë status. Gjatë demonstratave për një Republikë të tillë u vra vetëm një demonstrues. Me Rankovicin nuk do kishte përfunduar kaq lehtë. Vala e persekutimeve ra shumë. Por edhe gjatë kësaj periudhe, ata që kërkonin haptazi shkëputjen e Kosovës nga Jugosllavia u persektuan dhe u dënuan rëndë. Në Kosovë u formua një Universitet me shkollat e larta ekzistuese ku për herë të parë në Jugosllavi mësimi ishte edhe në shqip. U formua bile edhe një Akademi e Shkencave dhe Arteve. Sidoqoftë, ata që mbaronin këtë universitet gjithnjë e më rradhë gjenin ndonjë vend pune. Shkak ishte mbetja e zhvillimit ekonomik të Kosovës gjithnjë e më mbrapa atij të pjesës tjetër të Jugosllavisë. Ndërkaq pasuritë e mëdha nëntokësore të Kosovës përpunoheshin jashtë saj kurse fitimet mbeteshin në Beograd (xvii).