Shiko Postimin Tek
Vjetėr 12-12-11, 20:30   #4
petrol
 
Anėtarėsuar: 12-12-11
Postime: 74
petrol i dashurpetrol i dashurpetrol i dashur
Gabim Skėnder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra letrare

2. Faktorėt ndikues
Personaliteti i tij u formua e u forcua nga tre faktorė tė rėndėsishėm: trashėgimia e pasur familjare e krahinore, talenti dhe ndikimi i rrethit shoqėror.
Skėnder Luarasi trashėgoi genin e tė atit, atdhetarit Petro Nini Luarasi. Ai u lind e u rrit nė mjedisin atdhetar e kulturor tė Luarasit e Kolonjės, nė njė periudhė tė rėndėsishme historike kur vendosej fati i vendit. Pati mundėsi tė njihej me rilindasit e veprėn e tyre dhe tė qe dėshmitar i mjaft ngjarjeve heroike e tragjike. Njė shtysė e rėndėsishme qe emri i tij emblematik, Skėnder qė gjithnjė i kujtonte heroin kombėtar shqiptar dhe “kumbarin shpirtėror”, Naim Frashėrin. Jeta, vepra e vrasja e tė atit, therroritė e mjaft atdhetarėve tė tjerė miq e farefis tė tij, iu rrėnjosėn nė ndėrgjegje dhe pėrcaktuan idealin e jetės sė tij. Ambjenti atdhetar i begatė me takime e biseda nė mes tė miqve tė shquar tė tė atit, nė shtėpi apo nė ambjente tė tjera, gjatė periudhės kur Petro Nini Luarasi drejtonte shkollat shqipe nė Korēė e Negovan, apo gjatė zhvillimit tė Kongresit tė Dytė tė Manastirit, i rrėnjosi mbresa tė pashlyeshme. Portretet e Vani Cico Kosturit e Thimi Markos, Ēerēizit e Bajo Topullit, Telemakut e Spiro Ballkamenit, Sali Butkės e Gani Butkės, Sevastisė e Parashqevi Qiriazit, Dervish Himės, Hysni Currit e Mihal Gramenos, qenė ikonat ku falej shpirti i tij .
Nė vitet e mėvonshme takohet me Ismail Qemalin nė Stamboll, me Fan Nolin e Kristo Dakon nė SHBA, me Bajram Currin, Aqif pashė Elbasanin e Hasan Prishtinėn nė Vjenė, e me sa e sa tė tjerė personalitete shqiptarė e tė huaj.
Mėsoi nė fėmijėri gjuhėn e ndaluar shqipe dhe mori dijet e para letrare pėrmes veprave tė rilindasve. Motra e tij e madhe, Thomaidha, e cila qe nxėnėse nė shkollėn shqipe tė vashave nė Korēė, i rrėnjosi dėshirėn tė mėsojė sa mė shumė, tė donte librat, tė ndiente gėzim kur i mėsonte edhe tė tjerėt. “O sa mė e dashur m'u bė motra qė mė dha librat nė dorė dhe sa i nderuar emri i atij qė shkroi ‘’Istorinė e Skėnderbeut’’ qė mė mėsoi ta dua mėmėdhenė dhe tė mburresha qė kisha lindur shqiptar. Sa e bukur mė dukej fjala Shqipėri dhe sa e dashur m'u bė ajo zonja e madhėrishme, tė cilėn e sulmonin sulltanėt e pashallarėt e Turqisė, por qė e mbronin Skėnderbeu dhe trimat e tij: Urani, Moisiu...Muzakė kordhėtari, Golemi mjekėrziu dhe djaloshi Linjarosa himarjoti.” 33
33S.Luarasi. Ē'kam parė e ē'kam dėgjuar, Vepėr e cituar, f. 96
U edukua me letėrsinė e rilindasve, lexoi prozė e poezi si : ''Shqipėria si qe, si ėshtė, si duhet tė jetė'' e Sami Frashėrit; ''Mori Shqypni, e mjera Shqypni'' e Pasko Vasė Shkodranit; ''Kristomathia'' e Gjerasim Qiriazit; ''Bleta'' e Thimi Mitkos; ''Valėt e detit'' e Spiro Dines; ''Rreshku arbėror'' i Ilo Mitkė Qafėzezit; ''Baba Tomorri'' i Ēajupit; elegjinė ''Papa Kriston na e vranė'' prej Loni Llogorit, e sa e sa tė tjera, tė cilat qė prej kohės sė fėmijėrisėrisė, iu bėnė shokė qė i pasuruan mendjen. I kujtonte me nderim tė thellė gjithe ata atdhetarė qė hodhėn themelet e gjuhės e letėrsisė shqipe. Pėr ata hulumtonte, shkruante dhe ua kujtonte popullit shqiptar, veēanėrisht rinisė, e cila duhej tė edukohej e ndėrgjegjėsohej me sakrificat pėr atdhe.
“Mjerė ai popull qė nuk ka libra dhe mjerė ata fėmijė qė prindėt i lėnė pa shkollė...na ndihmojnė tė krijojmė qytetėrimin e tė pasurohemi me kulturė, tė dimė pėr bardhoshe Teutėn ilire dhe ‘’Istorin e Skėnderbeut’’, na tregojnė ''punėtė qė ka punuar kordhėtari i vėrtetė/ kombin duke nderuar dhe Shqipėrinė pėrjetė''! 34 34 Po aty
Skėnder Luarasi u mėkua me gojėdhėnat, traditat e zakonet e pasura tė vendlindjes, tė trevės kolonjare e mė gjerė: me aktivitetet kulturore e fetare, me dasmat plot pasqyli e kostumet popullore.
Ai kujton sa tė bukura i dukeshin tė kremtet nė dimėr kur vinin pėr vizitė hallat e tezet. Ē'kėngė e shakara buēisnin ... ē'prralla e gjėagjėza tregoheshin mbrėmanet pėr tė shkurtuar netėt e gjata tė dimrit... “Ajo qė quhet sot folklor - sa fort ka ndihmuar nė gojėn e gruas shqiptare pėr tė na shpėtuar gjuhėn shqipe e zemrėn shqiptare nė ato kohė tė zeza tė tiranisė politike dhe tė fanatizmit fetar. Edhe zjarrin e ndiznin me poezi” 35 35Po aty
Qė nė moshė tė vogėl ai shfaqi interes tė madh ndaj ēėshtjeve madhore kombėtare dhe zhvillimit tė shoqėrisė shqiptare e mė gjerė. Me kalimin e kohės interesat e tij u bėnė tė shumanshme dhe tė qėndrueshme, e nxitėn pėr t’i njohur thellė shkaqet dhe pasojat e dukurive politike, historike e shoqėrore dhe pėr tu marrė vetė me zgjidhjen e tyre. Jeta i ofroi mundėsi tė shumta pėr tė zhvilluar prirjet e aftėsitė dhe me vullnet tė madh, kultivoi e shfaqi talentin nė disa fusha. Skėnder Luarasi mėsoi me zell nė rini disa gjuhė tė huaja dhe lėndėt e letėrsisė, historisė dhe filozofisė, u ushtrua nė psikologji e oratori, nė sport e dramaturgji, nė publicistikė e pėrkthime. Binte veēanėrisht nė sy pėr zėrin kumbues, reflekse tė larta nė replika, pėr temperamentin dhe karakterin e fortė.
Nė formimin e personalitetit tė Skėnder Luarasit ndikuan kulturat e lindjes e perėndimit dhe arsimimi mbi 15- vjeēar jashtė vendit, nė Turqi, SHBA e Austri. Ai kujtonte me nderim mėsuesin e historisė dhe tė sociologjisė Bowden qė e edukoi me dashuri jo vetėm pėr historinė e kulturėn amerikane e atė botėrore por i rrėnjosi edhe parimet demokratike tė Thomas Painit, Thomas Jefersonit e tė Abraham Linkolnit dhe botėkuptimin pėrparimtar.
Sikurse thotė Jup Kastrati, ai “njihte me themel gjermanishten. Po ai ka qenė njohės shumė i mirė edhe i anglishtes e i spanjishtes. Njohuri ka pasur edhe pėr greqishten e re, turqishten, italishten, frėngjishten e rusishten. Me krijimtarinė letrare u muar qė herėt, kur ishte 17 vjeē. Ėshtė njė nga intelektualėt tanė mė tė pėrmendur pėr 65 vjet, nė periudhėn 1917 - 1982.” 36
36 J. Kastrati. Skėnder Luarasi pėrkrah F.S.Nolit e F.Konicės, Drita, 16 janar, 2000, f. 2.

Nė SHBA ai takoi mjaft miq e simpatizantė tė tė atit si Fan Noli, Kristo Dako, Bahri Omari, Kol Tromara dhe iu bashkua grupimeve shoqėrore pėrparimtare, me antarė qė i bashkonte ambicja madhore pėr tė ndėrtuar Shqipėrinė e Re tė lirė, tė pavarur e demokratike si: motrat Parashqevi e Sevasti Qiriazi, Petraq Kolonja, Qamil Panariti, Koēo Tashko. Nė Austri krijoi njė miqėsi tė pėrjetshme me Lasgush Poradecin, Mihal e Aleks Budėn, Qemal Butkėn, Eqerem Ēabejin, Hasan Cekėn, Ilia Mitrushin, Hamdi Sulēebegun e Jorgji Jorgonin, por dhe me austriakė si Karl Wagner, Hans V.Pisk dhe Leo Freundlich. Nė Shqipėri krijoi lidhje me personalitete si Tajar Zavalani, Branko Merxhani, Milto Sotir Gura, Ibrahim Shyti, Migjeni, Gjergj Kokoshi, etj. Nė vitet 1930-1936 kur punoi si arsimtar nė Shkollėn Teknike, nė Institutin Tregtar tė Vlorės, nė gjimnazin e Tiranės e atė tė Shkodrės, edukoi e bashkėpunoi me njė brez tė rinjsh me pikėpamje pėrparimtare, shumė prej tė cilėve dhanė jetėn pėr tė mbrojtur lirinė e atdheut si: Qemal Stafa, Emin Duraku, Nazmi Rushiti, Xheladin Hana, Elez Braha, Vojo Kushi, Sadik Stavaleci, Ali Demi, Asim Zeneli, Nexhat Agolli, Teufik Ēanga, Kristo Isak, Murat Paci, Skėnder Ēaēi, Hajdar Dushi, Reshit Ēollaku, etj.
Nė kolektivin e tyre ai gjeti kushte mė tė favorshme pėr formimin e bindjeve e ideve, pėr zhvillimin e aftėsive, forcimin e karakterit dhe shpalosjen e veēorive tė personalitetit tė tij.
Nė formimin e Skėnder Luarasit si njeri, intelektual e shkrimtar, pati rėndėsi tė madhe lidhja shpirtėrore me paraardhėsit autoktonė pellazgo-ilirė-arbėrorė, ndryshe nga disa shkrimtarė toskė e gegė tė cilėt u edukuan me ndjenjėn e inferioritetit, me mbivlerėsimin e kulturės sė huaj, ndikimin e madh fetar dhe politik tė shteteve fqinje apo tė fuqishme. Skėnder Luarasi, ashtu si i ati, qe mėkuar me frymėn e unitetit kombėtar dhe tolerancės fetare duke u orientuar kryekėput nga politika e vendeve qė i shėrbenin realisht kombit shqiptar. Pėrkundėr pėrkatėsisė ortodokse, ai mbajti lidhje tė ngushta me bektashinjtė e protestantėt duke vlerėsuar kontributin e tyre tė ēmuar nė ēėshtjen kombėtare . Me asnjanėsi ndaj besimeve fetare ai vlerėsonte kombin mbi fenė, gjenezėn pellazgo-ilire-arbėrore mbi atė greke e latine dhe politikėn e re amerikane tė Presidentit Wilson mbi atė europiane, por deri nė cakun ku ajo i shėrbente Shqipėrisė. Mė pas u kalit nė luftėn kundėr fashizmit nė Spanjė, nė kampet e pėrqėndrimit nė Francė dhe nė pėrballjet me sistemin totalitar.

3.Tradita “Skėnder Luarasi”
Dėshmitarė ngjarjesh e studjues tė ndryshėm kanė zbuluar thėnie, kontribute dhe veprimtari “sporadike” e “tė pabesueshme” tė cilat edhe tė vetme do ti bėnin nder kujtdo. Nė tėrėsi ato formojnė njė traditė qė e paraqet Skėnder Luarasin si njė “legjendė, mit dhe realitet”. “Vetėm kur njerėzit kthehen nė fenomene tė tilla, thėniet dhe sentencat e tyre pėrhapen si thėniet e Bernard Shout dhe tė Ajnshtainit…Tradita e Skėnder Luarasit nuk harrohet...Nė kulturė zė radhėn e parė tė traditės pėrparimtare demokratike, ndėrsa nė traditėn e dinjitetit tė njeriut tė kulturės ėshtė i pakrahasueshėm me asnjėri.” 37
37D. Agolli. Skėnder Luarasi – legjendė, mit dhe realitet, Zėri i popullit, 20.1.2000, f.10.
Tradita Skėnder Luarasi ka zėnė rrėnjė nė shtresa tė gjera tė kombit shqiptar, tek ata qė e kanė njohur, kanė lexuar, analizuar e zbatuar pikėpamjet e tij.
Njė ndėr ata shpreh mbresat nga takimi i parė me Skėnder Luarasin: ''Sot kam takuar Skėnder Luarasin, mė tė madhin njeri qė kam takuar ndonjėherė. Shumė e kujtojnė tė vdekur ndoshta pse ai ėshtė i fundit njeri i gjallė i Rilindjes sonė Kombėtare a ndoshta pėr shkak tė bėmave tė tij. Bėmat e njerėzve tė mėdhenj tregohen mbas vdekjes, por ato tė profesor Skėnderit tregoheshin qė nė gjallje. .. Ai kishte diēka hem prej Moisiut, hem prej Isa Boletinit, hem prej Uitmanit, hem prej Bajronit dhe ca mė shumė prej Faustit… e prej Petros.” 38
38 K.Laka. Sa shumė erėra e kishin rrahur. Takimi im i parė me Skėnder Luarasin, Kolonja, nr.4, prill 2000, f.5.
Kristaq Laka kishte dėgjuar shumė bėma tė Skėnder Luarasit, kishte lexuar vepra e pėrkthime, kishte lexuar publicistikėn dhe gjithnjė ishte befasuar nga madhėshtia e veprės sė tij. Mė pas kishte patur fatin ta njohė e tė bisedojė shumė herė me tė, por kurrė nuk mundi ta pėrcaktojė “ku fillonte Skėnderi e ku mbaronte profesori, ku fillonte shkrimtari e ku mbaronte shkencėtari, ku fillonte historiani e ku mbaronte gjuhėtari, ku fillonte kolonjari e ku mbaronte kosovari…ku fillonte njeriu e ku mbaronte legjenda. Ai ishte njė njeri legjendė“ 39
39 Po aty.
Lasgushi Poradeci ka thėnė: “Skėnder Luarasi ėshtė shumė patriot, shumė demokrat, shumė liridashės, shumė i sinqertė, shumė guximtar, dhe (si pasojė) shumė sherrxhi” 40
40 P. Kolevica, Lasgushi mė ka thėnė, Tiranė, Naim Frashėri, 1992, f.142.

Shpesh ata me tė cilėt pėrballej, kur nuk kishin argumenta tė tjera pėr ta kundėrshtuar, e cilėsonin “sherrxhi”, por pa e shpjeguar pėrse bėhej ai i tillė. “Karakteri i tij, i njė njeriu shumė tė ndershėm dhe tė vendosur e bėri tė krijonte edhe armiq. Nganjėherė qėllonte qė tė zemėrohej edhe me miqtė e tij, por ata qė ia njohėn kėto cilėsi tė rralla tė shpirtit, jo vetėm nuk ia morrėn kurrė pėr tė keq, por e vlerėsuan lart.” 41
41T. Haxhimihali. Aleks Buda: Kujtime, Tiranė, Akademia e Shkencave, 2005, f.202.
petrol Nuk ėshtė nė linjė   Pėrgjigju Me Kuotė