[Psikologu]

Regjimi i turqve te rinj dhe qendrimi i shqiptareve ndaj tij (24 korrik - tetor 1908)
Shpallja e kushtetutes a e Hyrietit (lirise), si ne gjithe Perandorine Osmane edhe ne Shqiperi u prit me gezim e entuziazem nga gjithe populli shqiptar, qe vuante prej shekujsh nen sundimin e autokracise se sulltaneve. Ne manifestimet qe shperthyen ne menyre spontane ne qytete te ndryshme te vendit, nen parullat e perhapura ne ate kohe "liri, barazi, vellazeri dhe drejtesi", populli shprehu solidaritetin me revolucionin dhe kushtetuten. Te pritur me gezim nga populli, zbriten nga malet ne qytete luftetaret e lirise, cetat kryengritese, qe kishin luftuar kunder tiranise se sulltanit per clirimin e Shqiperise.
Drejtuesit e shume aktiviste te Levizjes Kombetare Shqiptare shpresonin se me shpalljen e kushtetutes shqiptareve dhe gjithe kombesive te shtypura do t'u siguroheshin lirite politike e barazia, te premtuara nga turqit e rinj. Vetem disa perfaqesues konservatore te parise e te klerit te larte myslimane, qe merrnin pensione e shperblime nga sulltani, e priten shpalljen e kushtetutes ne menyre te ftohte e te permbajtur.
Manifestime te medha u mbajten me 24-29 korrik ne qytetet kryesore te Shqiperise se Jugut, te Mesme, si edhe ne Shkoder e ne qytetet e Kosoves. Gjate ketyre mitingjeve populli pershendeti shpalljen e kushtetutes dhe shprehu njeherazi besnikerine ndaj Shqiperise dhe dashurine per gjuhen shqipe. Ne shume nga keto qytete ushtaret turq vellazeroheshin me luftetaret e cetave.
Ne keto manifestime populli shfaqi gjithashtu aspiratat e tij kombetare. Shpallja e kushtetutes u kuptua si shpallja e lirise dhe e te drejtes se veteqeverisjes se Shqiperise. Qysh ne ditet e para pas fitores se revolucionit, ne shume qytete, si ne Vlore, Kruje, Durres, Tirane, Prizren, Gjakove, Peje, Ferizaj, Kacanik etj., populli me nismen e vet filloi te debonte nepunesit e aparatit te vjeter administrativ, mutesarifet, kajmekamet, gjykatesit, komandantet e xhandarmerise, te policise etj., dhe beri perpjekje per te marre pushtetin ne duart e veta, duke krijuar komisione qe kryenin funksionet e organeve te veteqeverisjes, pajtonin gjaqet dhe mbanin rregullin e qetesine. Shkupi e kremtoi shpalljen e kushtetutes me 25 korrik, ne rrethana te vecanta, i rrethuar nga forcat e kembesorise e te artilerise turke, qe u ngarkuan te ndalonin hyrjen ne qytet te kater mije fshatareve te armatosur, te cilet donin te shpallnin autonomine e Shqiperise me qender ne Shkup. U lejuan te hynin ne qytet vetem disa dhjetera nga prijesit e kryengritesve shqiptare, qe u priten me gezim nga populli.
Duke pare shthurjen e plote te administrates se vjeter osmane ne Shqiperi, turqit e rinj shpejtuan te krijonin ne te gjitha qytetet e vendit komitetet osmane "Bashkim e Perparim", te cilat do te perqendronin pushtetin ne duart e tyre, derisa te formohej qeveria e re. Menjehere pas shpalljes se kushtetutes, ne ditet e fundit te korrikut dhe ne fillim te gushtit, komitete te tilla te "Bashkim e Perparimit" u formuan ne Tirane, ne Durres, ne Kavaje, ne Kruje, ne Berat, ne Vlore e me pas ne gjithe Shqiperine. Ne radhet e tyre hyne anetaret e komiteteve lokale te turqve te rinj, oficere xhonturq, por edhe perfaqesues te popullsise shqiptare. Per shkak te perfaqesimit te gjere te shqiptareve dhe veprimtarise se tyre ne te mire te levizjes kulturore-kombetare, keto komitete shprehnin me shume aspiratat e popullsise shqiptare sesa te xhonturqve.
Ne Vlore komiteti osman i bashkimit u kujdes per te ngritur nje shtypshkronje per botimet ne gjuhen shqipe. Ne Berat ky komitet iu kushtua perhapjes se gjuhes shqipe, per te cilen zhvilloi nje veprimtari te gjere ne qytet dhe ne fshatra. Ne Tirane nje komitet i tille (me emrin "Shoqeria mireberese") dhe komisioni qe doli prej tij, i drejtuar nga Refik bej, Abdi bej dhe Fuat bej Toptani, mori persiper mbajtjen e rendit e te qetesise ne vend, si edhe kujdesin per futjen e gjuhes shqipe ne shkollat shteterore dhe per hapjen e shkollave shqipe.
Ne vilajetin e Kosoves, per shkak te gjendjes se acaruar politike, xhonturqit ngriten komitetet osmane te "Bashkim e Perparimit", vetem ne ndonje qender si ne Shkup e ne Ferizaj, ndersa ne shumicen e qyteteve te tjera te kesaj province formuan komisione te perzjera, ne te cilat merrnin pjese perfaqesues te parise se vendit dhe te komiteteve te turqve te rinj. Megjithate, ata arriten ta kthejne Komitetin "Bashkim e Perparim" te Shkupit ne nje organ te rendesishem qeveritar per gjithe kete province.
Revolucioni xhonturk dhe shpallja e kushtetutes krijuan kushte disi te favorshme per zhvillimin e levizjes shqiptare e sidomos te asaj kulturore-kombetare. Ne rrethana te tilla, kur edhe shqiptaret ende nuk e kishin humbur besimin te regjimi i ri kushtetues dhe shpresonin se ne kushtet e tij do te permbushnin aspiratat e tyre kombetare, pothuajse te gjitha forcat politike shqiptare u bashkuan ne mendimin se levizja kombetare duhej te zhvillohej duke respektuar kete regjim, duke perfituar prej lirive te shpallura prej tij dhe pa shtruar si qellim te aferm permbysjen e tij me anen e dhunes, me rrugen e kryengritjes se armatosur.