[Psikologu]

A. Zef Valentini S.J.



HISTORIJA E KANUNIT

Para shekullit të kaluem nuk pásh kund se xêhet në gojë ndër të shkrueme Kanuni i Lekës; due me thânë shprehimisht me këtë emën. (1)
Tash quhet fjesht Kanuni i Malevet, o Kanuni i Lekës osè Kanuni i Dukagjinit; a u quejt që mâ parë edhè Kanuni i Lekë Dukagjinit, a por âsht ky nji kontaminacjon burimi kulturuer, nuk mund e vertetova. (2) Mun as fjala Kanû nuk diej a ká hîm në shqipet drejt për drejt nga byzantinja “Kanon” o “Nomokanon” apor me ânë të turqishtes.
Veçse lehtas mund të xieret nga shêje të mbrendshme se thalbi i tí na mbet që nga kohna të lashta. Për shka ká mujtë me hîm në tê prej së drejte romake flet Koliqi(**) n’atë leksjon të vetin ** riprodhohet po në këtë numër të Buletinin. Anasjelltas, nuk mund të mohohet pá tjetër se perandorë romakë fisi ilir kanë mujtë me shfaqë në ligjë të veta prirje të veçanta të mendesís juridike të popullit të vet. Kemi p.sh. në librin III, titull I të Kodit Theodosjan, ligjën 6: aty ligjëvûsi e qorton prefektin Flavjan se nuk do të mendojë, tue u u pështetë ligjëve të përpashme, se aj ** do me shitë nji tokë âsht i detyruem përpara me pëvetë fis e komshí; kjo ligjë tash mbas studimevet të Seeck-ut, njifet si e vj. 391, e prandej aj Flavjani âsht Vir Nikomak Flavjani, prefekt i pretorit per Italí e Ilirik, dhe perandori ** e qet nuk âsht nji perandorësh ilirë të sh. IV, por Spanjoli Theodos. T’ishte qênë përkundra, si besohej parandej, ligjë p.sh., e Konstantinit, do të gjêjshim nji kundershtim të thekshëm mes njaj ligje të tillë të njij perandori ilir dhe urdhnimevet fare të kundërta ** kemi sot në Kanû e ** rrâjën e kanë shi në shpirt të tí, mbassí ky e njef pronësín toksore si gjâ e familjes e jo e setëcilit, dhe kujdeset, me shum arsye, për solidaritetin mes komshívet. E vërteta âsht se aj detyrim ** shitsi, para se të ja shesë tokën tjetër kujt, të pëvesë fis e komshí, detyrim ** nuk e gjêjmë në kurrnji ligjë romake të njoftun, do të jétë vû në ndonj ligjë të njenit ndër perandorë ilirë të sh. III o IV, i cili ndoq me tê mendesín e fisit të vet, sádoqi në kundershtim me ligjësín ** tashmâ kishte hî në botën romake, o së paku nji zakon, qyshë-kúr të zhdukun nga bota romake, por të ruejtun në botën ilirike; aj ** do perkundra ketë zakon me e zhdukë âsht nji spanjol.
Anagjore nji pershtypje ta bân krahazimi me të drejtën gjermane gote e sidomos langobarde; perpjekjet, ** dy fiset kanë pasë me shoqishojnë në kohën e mesme të parë, i kanë lanë do gjurma në visarin kulturuer shqiptár, jo vetëm në gjuhë (skâje karakteristike si “fara”, “shpori”, e “drangueoni”, trimi mbínatyrsisht i fórt, i cili më duket mue se do të lidhet mâ tepër me “drancus” langobard se më “draco” latin ** në shqipet u ba “dreq” me kuptim mjeft të ndryshëm), por edhè ndër institucjone paralele.
Kundrejt ndryshimesh së préme (shpírt barasije në shoqnín shqiptare kû s’ká nji kategorí sklavësh robsh të vertetë, as nji dallim të njimendtë mes klasash së ndryshme shoqnore, në kundërshtim me sá dihet për Langobardët e ngulun n’Italí; faderf e dylyftim gjygjsuer langobardë ** s’gjinden më sa diej un, aspak ndër institucjone të Kanunit) gjêjmë gjithë nji varg institucjonesh së përbashkta o gadi të njajta. Në temel të të dyjave shoqnivet qindron familja, e përforcueme nga nji lidhje e ngushtë ** e mban të bashkueme me anë të pushtedes së plakut të shtëpis, të kufizimit të të drejtave civile të misavet tjerë ** i kanë po, por vetëm në rrâjë, të kufizimit të kapacitetit të grues, të pronësís familjare kolektive, të të dhânunit të pajës prej âne së dhandrrit e jo pre âne së familjes së grues. Zgjânimi i familjes âsht o njehet fisi, ** mban nji individualitet të shquem në gjí të kombit.