[Zero Cool]

“IDENTITETI I PËRBASHKËT” OSE HELENIZIMI I SHQIPËRISË SË JUGUT

Ngjarjet e fundit të shek. XVIII, që prireshin drejt konstruktimit të kombeve në juglindjen europiane, nuk mund të mos preknin edhe shqiptarët që ishin në kontakt të drejtpërdrejtë me shoqëritë që kërkonin të formonin “identitete të reja kolektive”, serbe dhe veçanërisht greke.
Feja e përbashkët ortodokse dhe hegjemonia e gjuhës greke, si gjuhë e shenjtë, por edhe si gjuhë komunikimi e promovimi social, mbështeteshin me forcë dhe xhelozi nga shteti grek i sapoformuar. Nga ana tjetër, shkatërrimi i plotë dhe dëshpërimi i thellë që pllakosi shqiptarët pas vrasjes së Ali pashë Tepelenës goditi rëndë shpresën e tyre për një shtet të pavarur shqiptar dhe me shqipen si gjuhë zyrtare. Ky raport forcash ishte disa herë në favor të dallgëve helenizuese që vërshonin mbi Shqipërinë e Jugut, aq më tepër kur shqiptarët ishin të ndarë dhe gjuha shqipe nuk mësohej në shkolla. Por, dinamika e shkrirjes dhe asimilimit nëpërmjet afirmimit të një identiteti të përbashkët të sajuar, pra, midis fesë dhe kulturës (feja ortodokse dhe gjuha e kultura greke), nxori në pah një dallim të rëndësishëm midis grekëve dhe shqiptarëve. Ndryshimi qëndronte në gjuhën që flisnin shqiptarët, konstitucionin e tyre shpirtëror, atë mëvetësi të tyre që quhet ndryshe dhe identiteti kombëtar ose shqiptarizmi. Ishte Naum Veqilharxhi ai që arriti të dallojë gjuhën si elementi më i veçantë, më i qenësishëm dhe më funksional i shqiptarëve si kolektivitet kombëtar. Mbi këtë bazë ai ideoi dhe punoi për të lëvruar gjuhën shqipe dhe për të ngritur shkollat shqipe, pasi vetëm kështu mund t’i bëhej qëndresë helenizimit të Shqipërisë së Jugut. Ishte kjo ndërmarrje e rilindësit Naum Veqilharxhi për gjuhën shqipe, që u ndoq nga shumë misionarë të shumtë jashtë dhe brenda hapësirës shqiptare…

NAUM VEQILHARXHI, JETA

Lindi në Vithkuq të Korçës, më 17 dhjetor 1799. I ati, Panajoti, tregtar i shkathët, i vendosur në ishullin e Itakës, furnizonte me ushqime ushtrinë angleze, që kishte pushtuar ishujt Jonianë në vitin 1811. Ndoshta kështu mund të shpjegohet që të tre djemtë e tij, Naumi, Theohari dhe Kostandini, kishin nënshtetësi britanike. Ka shumë të ngjarë që Naumi mësimet fillore dhe të mesmet t’i ketë kryer në ishujt Jonianë, ku ka rënë në kontakt me lëvizjen patriotike shqiptare dhe me përpjekjet për shkrimin e shqipes. Më pas, emigroi së bashku me familjen në Rumani. Në vitin 1821, mori pjesë aktive në kryengritjen kundër robërisë osmane, si një nga drejtuesit e saj, së bashku me shumë shqiptarë të tjerë, të cilët shpresonin se, pas çlirimit të Rumanisë, do t’i vinte radha edhe atdheut të tyre. Me thyerjen e kryengritjes, Naum Veqilharxhi mundi të largohej nga Rumania. Ai shkoi në Austri, ku ndoqi studimet e larta për drejtësi. Në Vjenë, hyri në kontakt me bashkësinë e shqiptarëve të atjeshëm, e cila u bë për të burim i rëndësishëm informacioni për gjendjen ekonomike, politike, kulturore si edhe për sistemin arsimor në mbarë Shqipërinë. Në vitin 1824, Naumi kthehet në Rumani dhe vendoset përfundimisht në portin lumor të Brailës, ku ushtroi profesionin e avokatit. Tashmë i burrëruar, veçanërisht nga përvoja e kryengritjes kundërosmane, por edhe i shkolluar në Perëndim, N. Veqilharxhit iu shuan iluzionet e ndezura nga “Filiqi Eteria” për kinse “barazinë e popujve të Ballkanit të çliruar nga zgjedha turke”. Naum Veqilharxhi njohu bashkëpunimin e bojarëve vendës me feudalët e huaj pushtues, ndjeu shovinizmin e Patrikanës si dhe djallëzinë e shefave eteristë. Për Naumin u bë e qartë se interesat e popullit të vet nuk përkonin me ato të grekëve dhe se do të ishin vetë shqiptarët që do t’i mbronin ato, veçse këtë radhë të bashkuar dhe të ditur. Fakti që në vitin 1824, po atë vit që u kthye në Rumani, do t’i kushtohej përpilimit të alfabetit të gjuhës shqipe, tregon qartë se ai tashmë kishte një mendim të kristalizuar për çështjen kombëtare dhe rolin që ai vetë do të luante në lëvizjen tonë kombëtare.

GJUHA JONË AMTARE SI MJET NGJIZËS PËR NACIONALIZMIN SHQIPTAR

Naum Veqilharxhi nuk kishte përgatitje të veçantë linguistike, por falë intelektit, kulturës dhe përkushtimit të jashtëzakonshëm për çështjen kombëtare, dalloi se pika e ribashkimit të shqiptarëve, thellësisht të ndarë në atë periudhë historike, do të ishte gjuha jonë amtare. Për Naum Veqilharxhin ishte e qartë se gjatë shekujve të historisë tyre, shqiptarët u rezistuan pushtimeve dhe ndikimeve asimiluese të perandorive më të fuqishme të kohës dhe ruajtën identitetin e tyre si komb, kryesisht falë qëndrueshmërisë së gjuhës së tyre. Naum Veqilharxhi kishte arritur në përfundimin se një popull në robëri, që të dalë në dritën e lirisë, duhet, së pari, të çlirojë gjuhën e tij, ta lëvrojë atë dhe të mblidhet rreth saj, ashtu si rreth flamurit kombëtar. Përcaktimet e tij për rëndësinë e gjuhës shqipe do të bëheshin gjithnjë e më të qarta dhe Naum Veqilharxhi do t’i shpaloste te “Qarkorja” në të cilën shkruante : “Prapambetja e popullit lidhet, përveçse nga pushtimet e shumta të huaja, nga hyrja e dogmave fetare, por kryesisht nga moslëvrimi i gjuhës sonë kombëtare dhe zëvendësimi i saj me një gjuhë të huaj” (Qarkorja, 1846).Gjuha shqipe në fillim të shekullit XIX, as shkruhej, as lexohej, e as nuk mësohej në shkolla. Mbijetesa e saj, si e tillë, i ka rezistuar shekujve dhe kjo ka ngjallur interesimin e të huajve. Sipas U. M. Lik, gjuha përbën një tipar sui generis për shqiptarët dhe mbijetoi “…falë maleve dhe shpirtit të banorëve të tyre”. Gjuha shqipe, që flitej në disa dialekte përgjithësisht të ndërkuptueshme, ishte mjaft e varfër në fjalë të sferës diturore dhe e mbushur me huazime turke, greke, italiane dhe sllave. Në ato kohë, te shqiptarët dygjuhësia ose shumëgjuhësia ishte dukuri e zakonshme dhe çdonjëra nga gjuhët e përmendura më sipër përdorej në situata të veçanta edhe në varësi të pozitës gjeografike e të raporteve me popujt fqinjë. Shqipja ishte gjuha e zemrës, përdorej në jetën e përditshme, veçanërisht në shtëpi, turqishtja ishte gjuhë e administratës, ndërsa italishtja dhe greqishtja ishin gjuhë të tregtisë dhe të veprimtarive të tjera ekonomike. P.sh., gratë himarjote flisnin vetëm shqip, ndërsa burrat e tyre, që merreshin me tregti, flisnin edhe greqisht e italisht. I përgatitur teorikisht dhe i ndezur nga dashuria për kombin, Naum Veqilharxhi, duke pranuar të gjitha përgjegjësitë, nisi menjëherë punën për përpilimin e alfabetit të veçantë, duke vazhduar me qërimin (pastrimin) dhe pasurimin e gjuhës shqipe, me gramatikën, me afrimin e dy dialekteve dhe, së fundmi, me hartimin e abetareve dhe materialeve të tjera didaktike.

ALFABETI ME SHKRONJA TË VEÇANTA PËR TË BASHKUAR SHQIPTARËT

Si gjuhë kombëtare, gjuha shqipe duhej të shkruhej me një alfabet të veçantë që nuk do të ishte as arab, as grek, as latin, as edhe cirilik. Vetë Naum Veqilharxhi do të shkruante : “…kjo nuk fitohet ndryshe, veçse me shkronja të posaçme kombëtare që ishin filluar para meje, por për shkak të përzierjes me të huajt dhe intrigave të ziliqarëve, të gjitha mbetën pa fryt”(Qarkorja,1846). Duket se fjala është për Theodor Haxhifilipin (Dhaskal Todhri, 1730-1805) nga Elbasani, “që u përpoq për futjen e shqipes në shërbesat fetare dhe për mësimin e saj në shkollë. Ai krijoi gjithashtu në Elbasan, por që u përhap edhe në Berat dhe Kavajë, një traditë të shkrimit të shqipes me alfabetin e tij. Për ta penguar këtë, kisha fanarjote shtiu njerëz dhe e vranë dhe më pas i dogjën shkrimet në Elbasan në 1827″ (Dh. S. Shuteriqi, Shkrimet shqipe 1332-1850, Tiranë, 1965, f.136). Naum Veqilharxhi duhej të kishte dijeni edhe për alfabetin e Jan Velarait (1771-1823), mjeku dhe miku i Ali pashë Tepelenës, që ia dorëzoi këtë alfabet F. Pukëvilit, i cili e depozitoi në Bibliotekën Kombëtare të Parisit, ku ndodhet edhe sot. Alfabeti i Naumit kishte 33 shkronja origjinale, që u përshtateshin plotësisht veçorive fonetike të gjuhës shqipe. Këto shkronja, për dekanin e albanologjisë, gjermanin J. G. Hahn, nuk ishin primitive dhe të vrazhda, por të punuara me estetikë dhe stil elegant (J. G. Hahn, Studime Shqiptare,1854, f. 292-293). Me këtë alfabet, në vitin 1844, Naumi botoi të parën abetare shqipe. Pas kërkesave të shumta që pati, e ribotoi pas një viti, më 1845, të plotësuar dhe të shoqëruar me një parathënie. Ai përgatiti gjithashtu një gramatikë të gjuhës shqipe, si dhe tekste mësimore e dorëshkrime të tjera, që nuk u botuan ose u dogjën pas botimit.