[rilinda]

Mund të përfundojmë se gazeta, duke i kushtuar vend relativisht të madh kësaj ngjarjeje, ishte befasuar nga njohja e rrethanave shqiptare nga ana e ligjëruesit, që tregon se shkalla e këtillë e njohjes së gjërave ishte përjashtim. Ardhja e publikut dhe mënyra në të cilën u prit ligjërata tregojnë, nga ana tjetër, aktualitetin që gëzonte Lidhja e Prizrenit në shtresat shoqërore.
Gazeta, si duket, i kushton më shumë kujdes problematikës së marrëdhënieve të Portës dhe të Lidhjes. Ndonjëherë duket se pa shumë argumente tenton t'i përcaktojë definitivisht këto marrë-dhënie dhe kështu ta thjeshtojë procesin e klasifikimit dhe të vlerësimit të ngjarjeve. Mirëpo, realiteti është shumë më kompleks dhe gazeta së shpejti kthehet në ujërat e qeta të transmetimit të komenteve të burimeve më të informuara. Kështu, kur prijësit e Lidhjes i informojnë konsujt e akredituar në Prizren dhe Nazif pashën se Lidhja nuk do t'i lëshojë territoret shqiptare, komenti i gazetës është se Nazif Pasha është shqiptar dhe se Porta ndaj tij „si ndaj një shqiptari puro, nuk ka besim".

Porta, si shkruan gazeta, të tërë përgjegjësinë ua hedh shqiptarëve. Në favor të kësaj, gazeta transmeton nga „N. F. Presse" në tërësi proklamatën drejtuar banorëve të Plavës e të Gucisë nga ana e Portës. Ja një fragment:
„Ndërsa Porta e Lartë i vërteton proklamatat e veta të mëparshme, ju bën me dije përsëri se me urtësine e stërhollimeve formale të Traktatit të Berlinit territori i rrethit të Gucisë dhe të Plavës nuk është më pjesë e shtetit të Madhërisë së tij perandorake sulltanit dhe i takon principatës së Malit të Zi, pastaj se për këtë arsye çdo rezistencë kundër hyrjes së qytetarëve malazezë dhe autoriteteve ushtarake do të ishte antiligjore dhe Juve dhe familjeve Tuaja do t'u shkaktonte të këqija nga të cilat përpiqet t'ju kursejë Qeveria perandorake, por nga të cilat nuk ka të drejtë t'ju shpetojë. Për herë të fundit ju përbeton Porta e Lartë që të nënshtroheni ose t'i aplikoni dispozitat atdhetare që janë aprovuar dhe të sigurohet fati i atyre në mesin Tuaj që do të heqin dorë nga rezistenca dhe do ta lënë tokën që i është dhënë Malit te Zi."

Gazeta boton gjithashtu tekstin e letrës së ministrit të ri të punëve të jashtme të Turqisë Abedin pashës që ua dërgoi shefave të Lidhjes. Ai, ne mes të tjerash, shkruan:
„... Në qoftë se është fjala për fjalën e fundit në lidhje me ekzistencën e popullit shqiptar, atëherë duhet të mendoni për mbrojtjen e të drejtave tuaja. E në qoftë se nuk ju premton koha që ta përgatitni një delegacion special të pajisur me autorizime dhe ta dërgoni në Berlin, atëherë, në mos asgjë tjetër, duhet ta mblidhni Këshillin Kryesor dhe ta përpiloni një lutje, në të cilën do t'i paraqitni dëshirat tuaja dhe të drejtat ligjore, e përmbajtjen e saj menjëherë ta dërgoni me telegram në Berlin..."

Gazeta konsideron se Abedin pasha gëzon besimin e një pjese të udhëheqësisë së Lidhjes, se mban lidhje të vazhdueshme me shqiptarët, sidomos me ata në Epir, ku, në Prevezë, i jeton nëna.
Në këtë periodë lajmet që arrijnë nga Turqia janë shumë të varfra. Shqiptarët, megjithatë, shpresojnë, konsideron gazeta, se Porta do t'u ndihmojë me municion dhe ushtri edhe për arsye se „sulltan Abdul Hamidi i do shumë shqiptarët: kjo dashuri tregohet edhe me faktin se nga të dy krahët i ka vetëm shqiptarët. Dhe kjo dashuri nuk është e vonshme, sepse sulltani e ka mësuar edhe shqipen dhe flet në mënyrë fare të rrjedhshme me shqiptarët që e rrethojnë. Edhe kjo dashuri e sulltanit entuziazmon dhe u jep zemër shqiptarëve në rezistencën e tyre kundër Greqisë".
Gazeta, ndërkaq, nuk e lë pa e treguar edhe anën tjetër të ngjarjes, sepse raporton se shqiptarët i kanë bërë kërkesë sulltanit që të formohet shteti shqiptar me vetadministrate të gjerë dhe se e kanë caktuar afatin deri kur do ta presin përgjegjen e sulltanit.
Prej ardhjes së Dervish pashës gazeta i përcjell rregullisht aksionet që ndërmerreshin kundër vullnetarëve të Lidhjes së Prizrenit. Gazeta njofton se lajmet për dëshirën e shqiptarëve për pavarësi po e shqetësonin Stambollin. Po përhapeshin lajmet se shqip-tarët e dëshironin pavarësinë nën sovranitetin e sulltanit me guvernator të krishterë.
Për rezultatin definitiv te aksionit të Dervish pashës dhe për shpartallimin e Lidhjes gazeta shkruan mezi në tetor të vitit 1881. „Fiset shqiptare deklaruan se do ta njohin sulltanin dhe do t'i paguajnë tatimet aq sa munden". Si shkruan gazeta, Porta paska vendosur t'i pervetësojë përsëri prijësit e dalluar shqiptarë. Ali pasha i Gucisë është emëruar mutesarif i Pejës, e pastaj është thirrur në Stamboll ku sulltani i ka dhënë gradën e gjeneralit të divizionit dhe titullin e bejlerbeut të Rumelisë. Me atë rast sulltani ka folur shumë miqësisht për shqiptarët.

Si shkruan gazeta, Mali i Zi nuk dyshon aspak se Qeveria turke qëndron prapa aksionit të Lidhjes. Në janar të vitit 1880 gazeta boton memorandumin e Malit të Zi, të drejtuar të gjithë përfaqësuesve të akredituar, në të cilin, në mes të tjerash, shkruan:
„Ne, në një çast, edhe mund të besonim në sinqeritetin e Portës dhe në vendimin e saj se do ta zbatojë Traktatin e Berlinit. Por kjo nuk është më kështu, kur e pamë se kryengritja në Shqipëri po rritej për çdo ditë dhe se, e inkurajuar dhe e nxitur nga autoritetet lokale, ka marrë hov të rrezikshëm... Por sapo ne hoqëm dorë nga tubimi i çetave tona, sapo Muhtar pasha u ndai me kujdes te Prizreni, atëherë sulmuan turmat shqiptare që rreth Gucisë u mblodhën deri në 15.000 njerëz, të trimëruar nga koncesionet tona dhe durimi ynë... sepse shtetas të Portës në Guci janë 15.000 dhe ata në këtë tokë janë të organizuar gati në ushtri të rregullt".

Meqenëse kontakti i drejtpërdrejtë midis përfaqësuesve të Portës dhe të Qeverisë Malazeze është bërë i pamundshëm nga mosbesimi, gazeta shënon bëmën e shkathët të Portës që palët e interesuara t'i futë ne konflikt në mënyrë më të drejtpërdrejtë, duke shfrytëzuar rivalitetin e Italisë dhe të Austro-Hungarisë në Ballkan. Gazeta lajmëron se Porta i ka propozuar Italisë që të ndërmjetësojë midis saj dhe Malit të Zi, duke marrë parasysh se Italia është ai pushtet që ushtron ndikimin më të madh në Shqipëri. Sipas vlerësimit të gazetës agjentët italianë gjatë të tërë kohës po e përkrahin Lidhjen duke u munduar që ta paralizojnë ndikimin e Austrisë dhe ta pengojnë përparimin eventual të saj në drejtim të Pazarit dhe të Mitrovicës. Korrespondenti në të njëjtin artikull vërteton se në të gjitha ngjarjet në Shqipëri marrin pjesë emisarët dhe agjentët italianë. Në kuvendin e Lidhjes në Gjakovë mori pjesë një italian, kurse konsullatën italiane në Shkodër gjithnjë e vizitojnë shqiptarët, lajmëron korrespondenti.
Gazeta nuk e lë pa përmendur ndikimin gjithnjë më të fortë të Gjermanisë në Portën, e cila po e shfrytëzon rivalitetin e Fuqive të Mëdha, por këtë nuk e sjell në lidhje të drejtpërdrejtë me ngjarjet e lidhura me Lidhjen e Prizrenit.

Pas kësaj pasqyre të shkurtër mund të konkludohet se shtypi i Bosnjës dhe Hercegovinës nuk ka dalë nga suazat e qendrave të tjera zhurnalistike në Ballkan që i përdornin kryesisht informatat e marra nga qendrat e mëdha evropiane, se ishte i prirur ta poten-conte rolin e armëve dhe kështu te tërë lëvizjes t'i jepte karakterin e kryengritjes më të madhe, duke harruar, në shumicën e rasteve, që në lëvizje t'i njihte elementet e lëvizjes së pjekur dhe të vetëdijshme kombëtare, të prirë nga personalitetet tashmë të afirmuara në skenën politike dhe kulturore evropiane. Me rastin e një vlerësimi të këtillë është e domosdoshme të merren parasysh rrethanat në të cilat ka vepruar shtypi i Bosnjës dhe i Hercegovinës. Okupacioni nga ana e Austro-Hungarisë pa dyshim e ka ndalur procesin e hapjes së institucioneve kulturore para rrjedhave dhe permbajtjeve më bashkëkohore. Është dashur të kalonte një kohë e caktuar në mënyrë që të gjitha komponentet e jetës kulturore dhe publike të adaptoheshin në situatën e krijuar rishtazi dhe të zinin vendin e vet në kushte të reja.