[petrol]

(Vijon)

Petro Luarasi
Skënder Luarasi në tempullin shilerian

Dhori Qiriazi
‘’Vajza e Orleansit’’ në shqipërimin e Prof. Skënder Luarasit.

Është një ngjarje e lumtur për kulturën shqiptare që Prof. Skënder Luarasi u njoh me veprën liridashëse të F.Shilerit qysh në rini dhe u dashurua sidomos me dramaturgjinë e tij duke shqipëruar veprat ‘’Vilhelm Tel’’, ‘’Intrigë e dashuri’’, ‘’Hajdutët’’, ‘’Fiesko’’, ‘’Don Karlos’’ dhe ‘’Vajza e Orleansit’’.
Besojmë se ajo që e tërhoqi më fort nuk ishte vetëm romantizmi i Shilerit, por natyra e mesazheve universale me të cilën ai u drejtohet brezave.
Me këto ndjesi bashkohej edhe ajka e inteligjencies progresive shqiptare. Kështu emigranti politik Fan Noli, në një letër drejtuar Vangjel Korçës nga Vjena, shkruante: ‘’Nuk e di a jam i zoti t’ju këshilloj ç’vepra të përktheni nga letratyra gjermane...Posa nistë me Shilerin mund ta vazhdoni me ‘’Rauber’’, ‘’Jungfrau von Orleans’’, ‘’Wilhelm Tell’’.... Këto duhen më tepër për popullin tonë të skllavëruar. Sa më pak përjashtime të bëni nga ky rregull, aq më mirë do të jetë si për qëllimin, si për këndonjësit... ''
‘’Vilhelm Teli’’, dramë që u shkrua nga Shileri në vitin 1804, u bë e njohur në Shqipëri për herë të parë, qysh në vitin 1934 dhe vargjet e saj u bënë tema hartimi e burim frymëzimi për rininë shkollore, sidomos kundër rendit tiranik, u bënë himn i ndjenjës për liri nga thundra e rendit feudal që ishte i gjallë, gjer vonë në Shqipëri.
Me përkthimin e kësaj drame aq të bukur dhe elegante të F.Shilerit, Skënder Luarasi e renditi veten në anën më progresive të intelektualëve shqiptarë të kohës së tij. Pikërisht është kjo arësyeja pse ai gjeti mirënjohjen e zemrave të rinisë shkollore të asaj kohe që kish filluar të bëhej e ndërgjegjshme për detyrat e saj të ardhëshme shoqërore.
Doemos ai gjeti mënyrën që t’ua bënte të ditur këto ide asaj pjese të rinisë që ishte progresive dhe jo e turbulluar nga ndjenja të vjetra fanatike dhe regresive. Qysh herët e kam vënë re se Prof. Skënder Luarasi i pa figurat e dramës klasike gjermane, përparimtare, si të përafërta nga idetë dhe personazhet e saj me rrjedhën progresive historike të ngjarjeve në Shqipëri, kur po kristalizoheshin këto dy drejtime: njëri progresiv-revolucionar dhe tjetri konservator-reaksionar, që përfaqësohej nga mendësi feudale, të mbruajtur me fanatizëm aziatik dhe të ndikuara tek shtresat e privilegjuara të ish okupatorit osman. Ai përafronte figurat e Isa Boletinit, Ismail Qemalit, Themistokli Gërmenjit, Shote Galicës me Vilhelm Telin, Roderik de Pozën, Zhan d’Arkën (e personazhe të tjerë të dramave të Shilerit) ndërsa anadollakët e prapambetur, konservatorë, ua kundërvinte atyre.
Në ribotimin e dramës ‘’Vilhelm Teli’’ në vitin 1962 gjejmë dhe këto rreshta:
‘’A ka të drejtë populli të bëjë kryengritje me armë në dorë kundër pushtetit që e shtyp dhe e plaçkit?’’ Përgjigja jepet në vargun e Shilerit:
‘’Jo, dhe dhunë e tiranisë ka cak e gardh!’’
Ky kushtrim shtjellohet gjerësisht në ‘’Vajza e Orleansit’’, e cila shprehet me aq zjarr për ndjenja të dashurisë ndaj atdheut, kur ai është i pushtuar nga të huajt.
Para vitit 1800 Shileri ka mbledhur shumë materiale nga koha e Luftës 100-vjeçare të zhvilluar midis Francës dhe Anglisë, në të cilat dallohet një figurë e shquar historike, përfaqësuese e patriotizmit popullor, Zhanë d'Arka.
Drama ‘’Vajza e Orleansit’’ u fillua në vjeshtë të vitit 1800 dhe u përfundua më 16 prill 1801. Gjithë materiali historik që vihet në dukje në këtë dramë, pasqyron me besnikëri shekujt XIV-XV në Francë dhe Luftën 100-vjeçare midis Francës dhe Anglisë. Po Shileri nuk dëshiron të shkruajë histori, ai na komunikon ato ligjësi të natyrës njerëzore që përcaktojnë rrjedha historike dhe ato ndjenja të dashurisë së pakufishme që objektivisht jetojnë në zemrat e popullit, për tokën dhe bashkatdhetarët, atëhere kur atdheu pushtohet dhe shtypet nga të huajt.
Nga kjo pikëpamje ‘’Vajza e Orleansit’’ u shkrua si reaksion ndaj pushtuesve francezë të Napoleon Bonapartit, i cili e kishte kapërcyer disa herë lumin Rin.
Po cila është kjo virgjëreshë e Orleansit, vajzë e thjeshtë e një fshatari që merr përsipër të udhëheqë ushtri kundër pushtuesve anglezë?
Po japim disa të dhëna të njohura mbi biografinë e saj, por që mund t’i plotësojnë imazhin e plotë heroinës kryesore të dramës së Shilerit.
Ajo lindi në Dom Remy të Lorenës që në atë kohë ishte një dukat i pavarur i cili përfshinte edhe një pjesë të Burgundisë. Familja e saj ishte fshatare dhe ajo vetë një bareshë e vogël, gjashtëmbëdhjetë vjeç.
Pas vitit 1429 Franca nuk kishte mbret. Karli VI vdiq ashtu si dhe mbreti i Anglisë Henriku V që sipas traktatit të mbarimit të Luftës 100-vjeçare, do të martohej me Katerinën, të bijën e Karlit VI e do të shpallej mbret i dy mbretërive. Kur princi pasardhës nuk deshi ta pranonte këtë padrejtësi, disa fisnikë francezë e kundërshtuan. Pikërisht në këto momente, Zhan d’Arka, kjo vajzë e re, pa në ëndërr Shën Mëhillin e Shën Margaritën që i bënin thirrje të shpëtonte Francën dhe ta kthente princin mbi fron. Një vit më vonë ajo mundi ta takonte princ Karlin në Kinon të fshehur midis kuartierit të tij. Ajo i rrëfeu atij për misionin që i ishte ngarkuar nga perëndia dhe e bindi se duhet ta ndihmonte të çlironin Orleansin e rrethuar nga ushtritë angleze. Princi pyeti për këtë edhe klerin, i cili e pranoi planin për çlirimin e Orleansit. Ajo mblodhi vëllezërit e saj, i pajisi me armë si dhe me një flamur të bardhë me dy zambakë në mes, ku ishin shkruar fjalët: ‘’Krisht dhe Shën Mëri’’. Lufta filloi më 29 prill dhe fitorja e parë e madhe e saj kundër ushtrisë angleze, ndodhi më 9 maj. Anglezët ishin ata që e mbiquajtën ‘’Virgina’’. Ajo çliroi Jargonë, Mengun mbi Luarë, Boxhensin dhe më 18 qershor mundi anglezët në Pati. Si rrethoi edhe qytetin Trojë, ajo e bindi princin Karl të vinte në Reims dhe aty ai u kurorëzua mbret i Francës, me emrin Karli VII, më 17 korrik 1429. Kur lavdia e saj u ngrit lart në sytë e popullit, aq sa ata e quajtën shenjtore, filluan të shpifin për atë. Ajo u mundua ta bindte mbretin që të rrethonte Parisin dhe ta merrnin, por ai hezitoi. Në rrethana të tilla ajo u rrethua në Kompejn më 24 maj 1430 dhe u tradhëtua nga peshkopi i Bovesë, Pierr Kosho që ishte aleat i anglezëve. Dokumentat thonë që qeveria angleze kishte paguar para për ta kapur Zhanë d’Arkën dhe për ta dënuar në gjyqin e Inkuizicionit si një të virgjër që kishte lidhje me djallin. Gjyqi iu bë në Ruan, në shkurt të vitit 1431. Atje u tha se ajo nuk komunikonte me zotin, por me djallin. Veç kësaj, asaj i përmendën dhe mëkatin që kish bërë, kur deshi të vdiste me vetvrasje dhe u hodh nga kulla. Meqë thosh se ajo kish dëgjuar zëra, por ata nuk ishin zëri i kishës, u dënua me djegie në turrën e druve më 30 maj 1431 duke përthirrur emrin e Krishtit. Hirin e saj e flakën në lumin Senë.
Mbasi Karli VII mori Ruanin, si dhe me kërkesë të familjes së Zhanë d’Arkës, Papa Kalisti III anulloi vendimin e gjyqit të Inkuizicionit dhe më 7 korrik 1456 e quajti Zhanë d’Arkën martire dhe dënoi Kokonë, i cili ishte ai që ndikoi kryesisht në gjyqin e djegies së saj. Më 16 maj 1920 kisha romane e shpalli atë shenjtore dhe dita e saj përkujtohet në të dielën e dytë të muajit maj.
Veç Shilerit mbi këtë temë kanë shkruar edhe shkrimtarë të tjerë prej të cilëve do të përmendja këtu vetëm dy: Xh.B.Shoun me dramën: ‘’Shën Joana’’ dhe B.Brehtin me dramën: ‘’Shën Joana e forta!’’
Kur e kam lexuar për herë të parë këtë kryevepër të Shilerit, menjëherë më ka shkuar mendja tek drama e famshme e Euripidit: ‘’Efigjenia në Aulidë’’, ku mbasi vihen në peshë ndjenja e detyrës dhe e vullnetit të individit për vendin që ze në shoqëri, triumfon vullneti.
Nga ana tjetër kjo tregon se Shileri i ka njohur ligjësitë që rrjedhin nga koha antike në veprimin dramatik.
Por problemi themelor i dramës nuk mbetet vetëm triumfi i ndjenjës së detyrës në mbrojtje të Atdheut, por drama e Shilerit, përmes veprimit, trajton realisht jo vetëm nevojën e pranisë së shtetit në jetën civile, por edhe të persekucionit të individit nga paragjykimet dhe shpifjet egoiste.
Kjo ndodh edhe tek ne, tani kur ende Shqipëria nuk është aq e civilizuar dhe e emancipuar nga paragjykimet e së kaluarës, qofshin këto shoqërore apo politike.
Lufta e Zhanë d’Arkës për të kthyer institucionin e mbretit, natyrisht është një akt politik dhe po aq politik ai i kundërshtarëve të saj dhe aq më tepër i bashkëpunëtorëve me pushtuesin. Po fajtor mund të bëhet edhe mbreti, kur nuk merr vendime të drejtë.
Drama e Shilerit zhvillohet e gjitha përmes skenash luftarake dhe në secilën ai përshkruan gëzimin e fitores dhe trishtimin e humbjes. Kur Zhana del nga pylli me përkrenaren e ndritshme, është e bukur, por i ati e qorton atë përkrenare, e cila do t’i marrë vajzës ndofta jetën. Vetë civilizimi shikohet si një përparim që vjen përmes disa mëkatesh. Përmes kontradiktës individi njeh vetveten. Veprimi unifikon konkreten me abstrakten, prapambetjen dhe progresin, të veçantën dhe të domosdoshmen, natyrën dhe gabimin.
Nuk dëshiroj të bëj komente të personazheve të dramës, pse ata janë në dramë dhe në veprim. Por desha të theksoj tani në fund të këtyre pak shënimeve mbi këtë dramë të bukur të Shilerit se ky dramaturg i madh e shumë i talentuar, ka ditur të bëjë dallimin kryesor se nga ndryshon një vepër arti nga ajo jo artistike. Thelbi i këtij zbulimi të tij edhe në këtë dramë është se arti nuk është moral apo moralizim, por ai është veprim real. Në fakt ai shpjegon etikën e veprimit, ose na le të gjykojmë mbi të, pra, mbi dualitetin e veprimit.
Viktima i përmban të dyja. Ajo hesht para çdo paradoksi. Të tjerët e bëjnë atë fajtore për shkak se pse hesht. Viktimën një e nga një e braktisin shokët, të afërmit, pse thonë që ajo është fajtore, sipas shumicës keqdashëse. Kur të gjithë e dënojnë, duhet ta dënojmë edhe ne.
Skena të tilla mund të zhvillohen kurdoherë, sidomos kur shoqëria është e ndërtuar vetëm mbi interesa që shpesh e kanë bazën mbi krime, mbi egoizëm, dhe kur shoqëria është ende larg qytetërimit dhe ndjenjës të së drejtës së përgjithshme të mbështetur në ligje të drejtë. Për shkak se kjo dramë na zbulon ide të tilla universale, është një dramë që ka karakter universal.
Diktatura me anën e censorëve të saj, që në vitet ’50 ia mohoi kulturës sonë shqipërimin e mrekullueshëm ‘’Vajza e Orleansit’’ që u ‘’pluhuros’’ deri sa humbi skutave të NSH Botimeve. Kujtoj takimet me profesorin e ndjerë tek më fliste për intrigat e inskenimet me urdhër nga ‘’lart’’ të ‘’inkuizitorëve të kulturës’’ dhe protestat e tij ndaj këtij krimi. Jam shprehur edhe vetë publikisht që në atë kohë mbi vlerat e mirëfillta të kësaj vepre, por gjithshka ra në vesh të shurdhër e sy të verbër. Ndaj gëzohem që munda të shprehem përsëri me këto pak radhë, mbas afro gjysmë shekulli censure të këtij botimi postum, në një mjedis lexuesish që tashmë mund të më kuptojë më mirë mua, shqipëruesin e shquar, Prof. Skënder Luarasin dhe vlerat madhore të veprës ‘’Vajza e Orleansit’’ të Shilerit, i cili u nda nga jeta 200 vjet më parë.

Dhori Qiriazi

(Vijon)