[Dilaver]

2. E drejta e shkëputjes së njëanshme
Nga një kërkim në fushën e së drejtës ndërkombëtare, dëshmon se nuk rezulton ndonjë ndalim i së drejtës për shkëputjes të njëanshme në instrumentet ligjorë-ndërkombëtarë. Por e njëjta gjë mund të thuhet edhe për sa i përket njohjes shprehimisht të kësaj të drejte. Të vetmit instrumente ndërkombëtarë që në mënyrë të tërthortë përmbajnë një referim të kësaj të drejte për shkëputje të njëanshme, janë Deklarata për Marrëdhëniet Miqësore dhe Deklarata e Vjenës e 1993, të cilat kanë një tekst gati të njëjtë mbi këtë pikë.
Deklarata mbi Parimet e së Drejtës Ndërkombëtare në lidhje me Marrëdhëniet Miqësore dhe Bashkëpunimin ndërmjet Shteteve në Përputhje me Kartën e Kombeve të Bashkuara është teksti ligjor ndërkombëtar me më autoritet në lidhje me çështjen e së drejtës për vetëvendosje dhe për integritetin territorial të shteteve. Parimi V (7) thekson se: “asgjë në paragrafët vijues do të interpretohet si bazë për autorizimin ose nxitjen e ndonjë veprimi i cili do të shpërbashkonte ose dobësonte, krejtësisht ose pjesërisht tërësinë territoriale ose unitetin politik e Shteteve sovranë dhe të Pavarur, të cilët duhet të sillen në mënyrë të atillë që të jetë në pajtim me parimin e barazisë së të drejtave dhe atij të vetë-vendosjes së popujve, siç përshkruhet më poshtë si dhe me pasjen e një qeverisjeje që të përfaqësojë të gjithë popullin që i përket territorit të atij shteti, pa dallim race, besimi apo ngjyre”[5].
Teksti Deklaratës së mësipërme, ka qenë objekt i shumë diskutimeve në gjirin e Komisionit special përgatitor për hartimin e saj, në vitet 1966-1970. Ashtu siç e thekson edhe vetë titulli i Deklaratës në fjalë, ky instrument trajton kryesisht Marrëdhëniet Miqësore dhe Bashkëpunimin ndërmjet Shteteve. Duke u bazuar në një interpretim letrar dhe nga formulimi në mënyrë negative të paragrafit të shtatë të Parimit V, mund të thuhet se parimi i vetëvendosjes nuk mund të interpretohet si bazë për autorizimin ose nxitjen e ndonjë veprimi i cili do të shpërbashkonte ose dobësonte, krejtësisht ose pjesërisht tërësinë territoriale ose unitetin politik e Shteteve sovranë dhe të Pavarur; por ky parim i drejtohet shteteve të treta. Prandaj mbi bazën e një interpretimi logjik a contrario, mund të argumentohet se shtetet e treta mund të mbështesin popullin i cili do dhe synon të shkëputet, qoftë edhe kur kjo ndihmese dhe mbështetje mundet të çojnë eventualisht në shkeljen e integritetit territorial e shtetit prej nga ku pjesa e popullatës synon të shkëputet. Por kjo do të jetë e lejueshme vetëm për ato raste kur shteti prej të cilit popullata e territorit kërkon të shkëputet, nuk ka vepruan në pajtim dhe në respekt me parimin e vetëvendosjes për popullatën e interesuar; njëkohësisht kjo mbështetje e shteteve të treta ndaj popullatës që synon shkëputjen duhet të jetë në përputhje me parimet e tjera të Deklaratës në fjalë.
Siç e pata përmendur edhe më lart, teksti i Deklaratës së mësipërme pati ngjallur mjaft debate në gjirin e Komisionit special për hartimin e tij, pikërisht në lidhje me të drejtën e shkëputjes së njëanshme në të drejtën ndërkombëtare. Ndonëse paragrafi 7 i parimit të V mund të interpretohet në mënyra të ndryshme, është më se e qartë se ai nuk e përjashton të drejtën për shkëputje të njëanshme, qoftë edhe duke u bazuar tek një interpretim i cili mundet ta konsiderojë tekstin e paragrafit në fjalë si neutral, në lidhje me të drejtën e shkëputjes së njëanshme.
Shumica e autorëve[6] të famshëm të së drejtës ndërkombëtare, dhe në veçanti Antonio Cassese [lexo: Kaseze], janë të mendimit se “një analizë në hollësi e teksteve të Deklaratës dhe të Punëve Përgatitore për hartimin e saj, legjitimojnë përmbajtjen e së drejtës së shkëputjes, por kjo e drejtë lejohet vetëm me përmbushjen e disa kushteve”[7].
Mbi bazën e diskutimeve në gjirin e Komisionit special përgatitor për hartimin e parimit V, paragrafi 7 i Deklaratës, mund të argumentohet se: Parimi V (7) i Deklaratës së mësipërme në mënyrë të heshtur (implicite) legjitimon të drejtën për shkëputje në ato raste ku kemi të bëjmë me qeveri që nuk janë përfaqësuese të popullatës apo që përndjekin politika diskriminuese. Argumentimi bëhet mbi bazën e këtyreve arsye themelore: lejueshmëria e veprimeve nxitëse të shteteve të tretë e cila mund të çojë në shpërbërjen ose dobësimin e integritetit territorial e shtetit amë duhet të jetë e lidhur me justifikueshmërinë e shkëputjes. Pasi, ndonëse shkëputja nuk ka qenë objekt kryesor i Deklaratës për Marrëdhëniet Miqësore, shkëputja e njëanshme e popullatës nga shteti amë, kjo çështje është trajtuar në mënyrë të tërthortë nga parimi V (7) i Deklaratës në fjalë, pra çështja trajtohet në mënyrë jo të drejtpërdrejtë, kur flitet për lejueshmërinë e veprimeve mbështetëse të shteteve të treta, vetën në ato raste kur e drejta për vetëvendosje është cënuar seriozisht nga shteti amë kundrejt popullatës, që është akoma nën territorin e shtetit amë. Punimet përgatitore për hartimin e Deklaratës për Marrëdhëniet Miqësore mbështesin këtë tezë. Ajo çka është më shumë interesante në punimet përgatitore për hartimin e Deklaratës për Marrëdhëniet Miqësore, nuk është ndarja e shteteve në dy grupime: njëri në kundër të kësaj teze, dhe tjetri në favor të saj; por pikërisht pozicionimi i shtetit të Jugosllavisë në favor të së drejtës për shkëputje[8].
Njohja e së drejtës për shkëputje të njëanshme nga shteti amë, në bazë të interpretimit që i bëhet Parimit V (7), bëhet në mënyrë të kualifikuar, pra e drejta për shkëputje të njëanshme kërkon disa kondita për ushtrimin e saj në mënyrë të ligjshme ndërkombëtarisht mbi sjelljet e shteteve me njëri-tjetrin. E thënë ndryshe kjo do të thotë se, përligja e përpjekjeve për shkëputje njëanësore nga popullata e interesuar varet në mënyrë të drejtpërdrejtë nga legjitimiteti dhe të sjellurit e qeverisë së shtetit amë. Prandaj ky këndvështrim duhet marrë parasysh kur më pas do të përcaktohet-vlerësohet ligjshmëria ndërkombëtare e sjelljeve të shteteve të tretë, që mbështesin të drejtën për vetëvendosje të asaj pjesë të popullit që synon të mëvehtësohet nga shteti amë. Prandaj paragrafi (7) kufizon paragrafin (8) e Parimit V të Deklaratës për Marrëdhëniet Miqësore, pasi në paragrafin 8 thuhet: “çdo shtet do të shmanget nga çdo veprim që ka si qëllim shpërbërjen e plotë ose të pjesshme të unitetit kombëtar dhe tërësinë territoriale të çdo shteti a vendi tjetër ”
Duke ndjekur këtë vijë argumentimi, mund të thuhet se e drejta për shkëputje njëanësore lind vetëm kur shteti amë nuk vepron në përputhje me të drejtën e brendshme për vetëvendosje lidhur me popullatën e interesuar. Pra në këtë vazhdë arsyetimi rrjedh se, në fakt ekziston një lidhje midis të drejtës për vetëvendosje të brendshme dhe asaj të jashtme: një shkelje serioze dhe e vazhdueshme e asaj të brendshme përbën edhe bazat e lindjes e saj të jashtmes (pra shkëputjes), pra në një farë çasti e drejta e brendshme për vetëvendosje shndërrohet në atë të jashtme për vetëvendosje. Por, kuptohet se deri në atë çast, e drejta e jashtme për vetëvendosje kufizohet nga e drejta për integritet territorial e shtetit amë. Për rrjedhojë e drejta e shkëputjes së njëanshme nuk është një e drejtë absolute.