[Psikologu]

Nji pjesë e madhe e vendevet tjera ishin në dorë të “zotnívet”, të cillët, me gjasë, ne parë s ishin veç feudatarë të perandorís greke (.p.sh. Komnenët, Engjellorët; Muzakajt e ndoshta edhè Dukagjinët e Kastriotajt), o slave (si Balshajt e Cërnoviqët), o franke si Topiajt e ndoshta edhè Golemajt. (15) Këta ushtrojshin, kujtoj, nji zotnim absolut, ** mbrrijtte deri në shitje të zotnimit të vet (si bâne, p.sh. Topiajt, Dukagjinët, Balshajt, Zakarijajt). Brijë këtyne, ká nji shumicë të madhe tepër familjesh kreshnike, **, të dhânuna mbas zanatit të luftës si stradjotë, shpernguleshin shum létas prei veriut e në jug të Shqipnís e deri në Moré (si Dajçët, Kuçët, Logorecët e tjera). (16)
Vetëm në krahina mjaft të kufîzueme e gjejmë popullsín t’organizueme në fise e në katune me nji trajtë, si me thânë, republikane, në giasim të regjimit fisnuer të mâ vonshëm, (17) nên prîjë jo të zotnís absolut, por të njij plaku o president, të cillit veç nuk ja diej titullin shqip, pse dokumentat e quejnë me emna latin-grek, o latin-frang o slav. (18) Të tilla fise janë Hoti, Pamaljoti, Matagushët, Drekalorët, Rodonët e tj. Mjerisht mbi jetën shoqnore të këtyne, gjeta tepër pak; diej veç se ishin luftarë të fortë, e lidhja e përbashktë në çdo fis ishte shum e ngushtë si në nji familje patriarkore.
Kur zaptoj Turku vendet e ndryshme të Balkanit, dihej se shpesh herë krahinavet u a njijti o u a mbajti për të giatë kohë emnin e princit ** pat gjetë në tê në çastin e pushtimit; kështû krahina e sundueme prej Karlit Tocco u quejt “Karlili”; kështu më bje në mend se i ndjeri D. Ndré Mjedja, njaq studjus i hollë i historís sá i gjuhës komtare, mendonte se Shqipnija jugore ká mujtë me u emnue Toskní o prei familjes Tocco, o prei zotnívet të ndryshëm Italjanë të cillët qilluenë toskanë prei fisi sikúr Buondelmontajt. Kështû edhè krahina malore veri-perëndimore, kû kishte pasë sundim dera e Dukagjinvet, muer emnin e “sanxhakut të Dukagjinit”, si dihet pá dyshim prei historije. (19)
Tashtì mbí këtë temel po bâj un nji hipothezë. Pak vjet mbas pushtimit të Shqipnís, hypi në fron të Turkis (1520) Sulejmani II, shi njaj ** u quejt “al-Kanuni” pse kje systhemuesi mâ i madhi i së drejtës shtetnore e civile te perandorís turke. Mundet ** ky, ose sundimtarët turq të Shqipnís, për shkak të rrethanavet, ta kénë pá me udhë me perjashtue së paku heshtimisht prei kanunit të pergjithshëm të Rumelis sanxhakun e Dukagjinit, ose të Lekë Dukagjinit. Këto rrethana kanë mujtë me kênë shtrimja e perforcimi i fisevet republikane të verit ndër tokë të braktisuna prei zotníve të vjetër e veçanërisht prei Dukagjinvet.
Létas kështû, në dallim të rregjimit ligjuer, ká mujtë me hî e thânmja se dy kanunne njifen në Shqipní: Kanuni i Rumelís e Kanuni i Dukagjinit, ose, ad abundantiam, kanuni i Sylejmanit per Rumelí e Kanuni i Lekës për Dukagjin. E ky emën mbet, me gjith ** mâ perpiknisht do të thohej se ishte kanuni i fisevet republikane të shpërnguluna ndër tokë të zotnívet të vjetër absolutë të derës së Dukagjinit.
E njimend gojedhâna shpesh e përsëritun e shpërnguljes së tre vëllazënvet temeluesa të Shalës, Shoshit e Mirditës, mund të jétë nji perforcim i kësajë hypotheze, po të vehet n’atë periudhë kohe.
Gjith ketë ** thash, âsht kundra krijimit o kodifikimit të kanunit të malevet prei Lekë Dukagjinit. Por, prap në këtë made, posë argumentit mohemik të mungesës së dokumentavet rreth kësajë veprimatarije së Lekës, kemi argumentin tjetër pohemik ** çeka sypri, e ** këtû po e qes shtjelltas: thalbi i Kanunit të Malevet do ta shofim mbrapa se âsht pjesa kushtetuese ose statutore, rrajesisht e pandrrueshmenisht republikane, perkundra sundimi i Dukagjinvet qè nji sundim autokratik.
Mirë po, mundet me thânë historiku, na kemi edhè shembuj zotnísh shqiptarë të kohës së mesme, të cillët, së paku ligjorisht, nuk kanë qênë autokratë por qeverritarë me nji auktoritet ** permbahej mâ fort n’administratë të drejtsís: kaq lên me kuptue titulli “judex” ** vj. 1208 i ipet Dhimitrit princit t’Arbnit; (20) prandej mund të besojmë se këta princa, e prá edhè Dukagjinët, në fund të fundit, s kanë pasë tjetër auktoritet ligjuer posë atí ** kanë pasë mâ vonë trashigimtarët e tyne të derës së Gjonmarkut, d.m.th. nji auktoritet konstitucjonal, ** në kohë pagje ushtrohej mâ së forti në punë gjygji.
Mandej si spjegohet aj auktoritet në të prém të gjygjevet a n’interpretim të kanunit ** Gjonmarkajt, pinjojt e Dukagjinvet, kanë pasë jo vetun në Mirditë, por edhè ndër fise e bajraqe mâ të largta, mos të kishtë lé Kanuni në dorë të tyne?