[Psikologu]

Celja e shkollave shqipe dhe perhapja e mesimit shqip (korrik-nentor 1908)
Ndonese u njihte te drejten e arsimimit te gjithe shtetasve te Perandorise, pa dallim feje, kushtetuta turke, duke i shpallur ata si "osmanllinj" dhe turqishten si gjuhe mesimi zyrtare e te detyrueshme ne shkolla, mohonte ne thelb te drejten e popujve joturq, rrjedhimisht edhe te shqiptareve, per t'u arsimuar ne gjuhen amtare dhe per te pasur shkollat e tyre kombetare. Ne keto kushte celja e shkollave shqipe dhe perhapja ne popull e mesimit dhe e kendimt shqip, ashtu si me pare, mbeti atribut i Levizjes Kombetare Shqiptare, ne menyre te vecante i klubeve dhe i shoqerive atdhetare shqiptare.
Qysh ne ditet e para te formimit klubet, ne perputhje me statutet e programet e tyre, u bene qendra te veprimtarise kulturore te atdhetareve shqiptare, te perpjekjeve per hapjen e shkollave dhe per levrimin e gjuhes shqipe. Me nismen e tyre dhe me perkrahjen aktive te popullit brenda pak muajve u hapen shkolla jo vetem ne qytete, por edhe ne fshatra. Nga shkollat e para fillore shqipe, te celura pas shpalljes se kushtetutes, ishte ajo e Elbasanit, qe u hap me 2 gusht 1908. Ne gusht u hapen gjithashtu shkolla te tjera shqipe, si ajo e Vlores, e Kanines, e Tiranes dhe dy shkollat e Beratit. Gjate muajve shtator-tetor 1908 u cel shkolla e pare shqipe ne Gjirokaster (shkolla "Liria"), rifilloi shkolla e vajzave e Korces, u hap po ne kete qytet nje shkolle fillore per djem, te dyja nen administrimin e misionit protestant, si edhe shkollat shqipe ne Filat e ne Luros te camerise. Me perpjekjet e atdhetareve shqiptare u hap nje shkolle shqipe ne qytetin e Manastirit dhe nje tjeter ne Nistrove te Dibres, ndersa ne Prizren vijonte te funksiononte shkolla shqipe e ngritur me pare.
U bene hapat e pare edhe per hapjen e shkollave shqipe ne fshatra. Ne gusht te vitit 1908 u cel shkolla e pare shqipe ne Myzeqe, ne katundin Libofshe dhe po ne kete periudhe te pare pas shpalljes se kushtetutes, me nismen e klubit te Beratit dhe te atdhetarit Hasan Koprencka, u ngriten tri shkolla shqipe ne katundet Koprencke, ne Gostencke dhe ne corovode. Ne nentor filloi te funksionoje nje shkolle shqipe ne Bellkamen.
Ne disa nga qytetet e Shqiperise, si ne Elbasan, ne Berat, ne Vlore, ne Tirane etj., hapja e shkollave shqipe u shoqerua me manifestime popullore, ku moren pjese mijera njerez, dhe me ceremoni, ku u mbajten fjalime me fryme atdhetare dhe u hodhen parullat "Rrofte liria!", "Rrofte gjuha shqipe!", "Rrofte Shqiperia!" etj.
Ngritja e levizjes kulturore ne Shqiperi e shtyti Vjenen, qe nepermjet ambasadorit te saj ne Stamboll, Pallavicini, t'i kerkonte Portes se Larte te fuste mesimin e gjuhes shqipe ne te gjitha shkollat shteterore te viseve shqiptare. Duke e pare levizjen per mesimin e gjuhes shqipe si nje aspirate te pergjithshme te kombit shqiptar, Vjena e paralajmeronte Stambollin qe te mos e kundershtonte ate dhe te mos ua linte shqiptareve ta arrinin vete. Austro-Hungaria synonte qe me kete nderhyrje "te siguronte epersine ne ceshtjen shqiptare, e cila po merrte nje rendesi gjithnje e me te madhe".
Te themeluara me nismen e klubeve dhe te atdhetareve shqiptare, shkollat shqipe nuk u ngriten mbi dasite fetare dhe, ndryshe nga ato turke, greke, vllahe, sllave etj., bashkonin femijet e te gjitha besimeve, myslimane e te krishtere. Ato dalloheshin gjithashtu per karakterin e tyre kombetar shqiptar e laik. Shkollat u kthyen jo vetem ne qendra te arsimimit te shqiptareve, por edhe ne vatra te zgjimit e te bashkimit te tyre kombetar.
Megjithese ne kushtet kur mungonte nje sistem shteteror i arsimit kombetar, shkollat shqipe nuk kishin nje program unik, ne shumicen e tyre, krahas lendeve te kultures se pergjithshme (qe jepen ne te gjitha shkollat fillore te cdo vendi, si bukurshkrimi, kenga, vizatimi, aritmetika etj.), mesoheshin si te vecanta gjuha dhe letersia shqipe, historia e Shqiperise, gjeografia e Shqiperise etj.
Ngritja e shkollave dhe mesimi i gjuhes shqipe u shnderruan ne nje levizje te gjere patriotike. Shkollat i ndiqnin jo vetem femijet, por edhe te rriturit, per te cilet u krijuan posacerisht kurse te mbremjes, ku mesonin shkrim e kendim zanatcinjte, tregtaret, shegertet, nepunesit dhe ne katunde bujqit. Vetem klubi "Bashkimi" i Manastirit ngriti ne kete qytet disa kurse nate. Ne klubin e Elbasanit ishte ngritur nje shkolle nate, ku mesonin shkrim e kendim cdo mbremje rreth 60-70 djem te rinj, myslimane e te krishtere. Kurse te tilla qene ngritur gjithashtu prane klubeve te tjera ose prane shkollave, ne Korce, Gjirokaster, Janine, Filat, Vlore, Tirane, Durres, Shkoder, Prizren, Shkup, ne disa fshatra te Skraparit etj. Klubet shqiptare plotesonin ne ate kohe, ne nje fare menyre, mungesen e shkollave shteterore shqipe.
Sipas te dhenave dokumentare arkivore dhe atyre te shtypit shqiptar, ne periudhen gusht-nentor 1908 ne trevat shqiptare qene ngritur rreth 20 shkolla te dites e 15 kurse a shkolla te mbremjes, qe deshmonin per nje perparim te rendesishem ne lemin e arsimit kombetar, te panjohur me pare ne Shqiperi.
Mesimin e gjuhes shqipe dhe te lendeve te tjera ne keto shkolla e jepnin mesuesit patriote, si Hysen Ceka, Babe Dude Karbunara, Petro Nini Luarasi, Andrea Konomi, Thoma Papapano, Nuci Naci, motrat Sevasti e Parashqevi Qiriazi, Josif Bageri, Musa Demi, Jani Minga, Jovan Ndreko, Toli Xhaxhollari etj. Meqenese nuk mjaftonin mesuesit, dhenia e mesimit te gjuhes shqipe u be nje ceshtje nderi e nje detyre e larte atdhetare per gjithe ata qe mund ta kryenin ate, per "djemte myslimane e te krishtere me zemer te nxehte", sikurse i quante ne nje nga letrat e tij te tetorit 1908 atdhetari Sotir Kolea.
Gjuha shqipe mesohej edhe ne menyre individuale ose ne kurse te drejtuara nga mesues e te rinj atdhetare, ne qytete e ne fshatra te Shqiperise, qe ndiqeshin kryesisht nga te rriturit, nga nepunes te ndryshem, hoxhallare e mesues te shkollave turke etj.
Duke marre parasysh veshtiresite e medha per hapjen e shkollave shqipe nga klubet dhe nga vete populli, atdhetaret shqiptare bene perpjekje qe mesimi i gjuhes shqipe te perfshihej ne sistemin shteteror shkollor, ne shkollat shteterore turke dhe ne ato te huaja, greke etj., qe kishin buxhet te rregullt. Ky do te ishte hapi i pare per kthimin me pas, te pakten te shkollave fillore, ne shkolla kombetare, me gjuhen shqipe si gjuhe mesimi. Qysh ne fillim te gushtit te vitit 1908, ne Tirane, me perpjekjet e komisionit te kryesuar nga Refik Toptani, u arrit te futej mesimi i gjuhes shqipe ne shkollat turke e ne ate greke te ketij qyteti. Klubi "Bashkimi" i Elbasanit dhe atdhetaret e kryesuar nga Aqif pashe Elbasani mblodhen mjetet e nevojshme financiare per te paguar mesuesit, qe do te jepnin mesimin e shqipes ne shkollat shteterore dhe caktuan nga nje mesues te gjuhes shqipe per kater shkollat fillore turke, per dy shkollat greke, si dhe nje mesuese per vajzat. Prane klubit "Bashkimi" te Elbasanit u ngrit nje kurs mujor per pergatitjen e mesuesve per gjuhen shqipe. Me gjithe kundershtimin e valiut te provinces se Manastirit nga varej Elbasani, me kembenguljen e atdhetareve elbasanas gjuha shqipe filloi te mesohej ne shkollat turke te atij qyteti qysh ne vjeshten e vitit 1908. Po ne shtator u fut gjuha shqipe si gjuhe mesimi ne shkollen e komunitetit ortodoks te Elbasanit, ndersa gjuhes greke iu la vendi i dyte.
Ne Korce, me nismen e klubit te ketij qyteti, ne fillim te nentorit u fut gjuha shqipe si lende mesimi ne shkollen fillore turke. Pas kerkesave energjike te mesuesve dhe te nxenesve gjirokastrite, administrata osmane u detyrua te fuste shqipen edhe ne shkollat turke te Gjirokastres. Mesimi i shqipes u fut gjithashtu ne shkollat shteterore turke te Vlores dhe ne shkollen turke per vajza te Beratit. Ne Vlore qe ne vitin shkollor 1908-1909 gjuha shqipe filloi te mesohej edhe ne shkollen greke te ketij qyteti, qe kishte si drejtor mesuesin atdhetar Jani Minga. Futja e mesimit te gjuhes shqipe ne shkollat greke ose te komunitetit ortodoks u arrit pas kapercimit te pengesave qe nxirrnin qarqet politike te Greqise dhe kleriket ortodokse shqiptare, qe u sherbenin atyre.