[Alima]

...

Ndonëse ndryshon nga disa kronika pararendëse ajo projektohet tek zinxhiri i veprave me frymëzim të theksuar nga letërsia persiane, e kombinuar me të ashtuquajturën “letërsi timuride” – e inauguruar nga stili i kronikave të periudhës mongole, si për shembull autorët Juvajnī dhe Rashīd al Dīni (Lewis, Holt 1962) – dhe fazat e ndryshme të misticizmit sufi. Nga Juvajnī vjen vepraTarīkhi Jāhangushā (Historia e ngadhënjimtarit të botës), me zinxhirin e gjatë të epiteteve që shoqërojnë sovranin. Tek Tursun Beu do të gjejmë personazhe legjendare dhe mitologjike të rezervuarit persian: Büzürkmirin, Turanikët, Rüstemin, Turanin, Ferīdūnin, apo mbretër të shquar, që burojnë nga krijimtaria e Firdousit tek Shāhnāme.

Nga tradita persiane vjen edhe ndërthurja e prozës me poezinë, e quajturtazmîn, mjaft e pranishme tek Tursun Beu. Kanë një rol të veçantë Sa’dî Shiraz, Nizām al Mülk, e pa dyshim edhe mistika e Rūmit dhe Attārit, ashtu siç kanë ndikuar Oğuznamet e themeluesve legjendar të dinastive. I përkasin sufizmit metaforat, krahasimet dhe manipulimi i fenomeneve natyrore në funksion të harmonisë në dukje sensuale: rukh (fytyra, faqja) është shfaqja e Bukurisë hyjonre; zulf (kaçurreli) është shfaqja e Gjithëpushtetit hyjnor ose, siç e përshkruan Shabestarî, «shumësia e botës empirike që mbulon fytyrën e unitetit hyjnor»; lab (buza) mishëron aftësinë hyjnore të dhurimit të jetës; sharāb (vera) simbolizon ekstazën; «tek çifti bukuri/dashuri, dashuria ndaj njeriut ngatërrohet me atë ndaj Zotit», por bukuria njerëzore është vetem një refleks hyjnor (Bombaci 1956; Bausani, Pagliaro 1960). Ky lloj sinkretizmi i shumanshëm, përpos vështirësive në përkthim, e damkos Kronikën me karakteristika të theksuara artificializmi, që njëkohësisht përbën çelësin e pashmangshëm kuptimor të veprës.

Elementi i tretë i rëndësishëm i Kronikës është objektivi i saj, që konsiston tek madhërimi i sovranit, me stilin e Firdusit, të konsoliduar nga periudha e Timur Lengut. Mehmeti II piedestalizohet si i pagabueshëm, i pamposhtur, një lloj Princi makiavelian me virtyte hyjnore – pjesërisht nga sulltani frymezohet edhe Machiavelli. Në valëvitjen mes filozofisë dhe etikës Tursun Beu gërsheton pushtetin absolut të sovranit, i cili shprehet në veçanti përmes nënshtrimit, që, nga ana e tij, mundësohet nga fuqia usharake, e në këtë kontekst ushtritë sulltanore angazhojnë autorin në tablo epike.

Dhuna në vetvete, një nga metaforat e kudondodhura të rrëfimit, i shërben Tursun Beut në gdhendjen e sovranit përherë triumfues ndaj turmave anonime. E thënë ndryshe, inflacioni i dhunës përgjatë Kronikës ka misionin e ndriçimit të triumfit të Mehmetit II dhe jo ndonjë realizëm të mundshëm, ashtu siç nuk ka objektivitet tek emfaza e sulltanit, e ushrisë, e fitoreve, e mënyrave të dështim/nënshtrimit të kundërshtarëve, etj.

Lexim i pilotuar

Publiku i thjeshtë, të cilit botuesi Misha i drejtohet për ta kthjelluar mbi epokën aq të njohur osmane sipas modelit nacional-romantik, i ndodhur thuajse pa asnjë koordinatë rreth Kronikës dhe autorit, adresohet drejt leximit të “këshilluar”, që, si i vetmi i propozuar, të kujton menjëherë integralizmin e regjimit të shkuar, pushtetin e tij në kanalizimin e opinionit dhe mënjanimin e polifonisë së interpretimeve. Një monodi e tillë, përtej nënvlerësimit të lexuesit dhe keqtrajtimit të kronistit, duket sikur ushqen inkoherencën e bartësit të kostumit kozmopolit, që, për më tepër, këmbëngul në «rishqyrtimin kritik e serioz të kësaj periudhe [...] duke iu shmangur skematizimit me frymëzim romantik e nacionalist që ka karakterizuar përgjithësisht deri më sot, si në gjithë historiografinë ballkanike, trajtimin e raporteve tona me Perandorinë Osmane».

Po cilat janë kalimet e kësaj autostrade të re? Në vija të përgjitshme janë tre:dhuna, lufta e shenjtë dhe perversiteti seksual. Ky triumvirat, i lexueshëm – sipas Mishës – tek realizmi i Tursun Beut, do t’i shërbejë shqiptarëve për ta njohur më thellë të kaluarën, ose raportin me osmanët, pse jo edhe me turqit e sotëm, që botuesi ka aq përzemër. Faktikisht, jo vetëm që nuk është interpretim i shmangur nga rrugëtimi nacional-romantik dhe që nuk përputhet me debatin akademik, por, duke u nisur nga pretendimi se këto elemente janë të reja dhe se historiografia «i ka minimizuar, ose madje dhe mënjanuar apo censuruar», siçshprehet Misha, mund të themi se ngjasojnë me “zbulimin e ujit të ngrohtë”.

Hiperbola e dhunës

Historiografia ballkanike është e tejngopur me elementin e dhunës osmane në forma, në momente dhe për arsye të ndryshme. Tursun Beu, si pjesë e historiografisë shqiptare të Akademisë së Shkencave – gjendet me emrin Dursun, së bashku me përshkrimet letare: «u vra cili do që u zu gjallë, vendi u plaçkit tmerrësisht, gratë dhe fëmijët u morën robër» (Islami, Frashëri 1959) – që në fëmijërinë e saj, i ka shërbyer interesave të nacionalizimit sistematik të shqiptarëve dhe imazhi i sotëm kolektiv ndaj osmanëve, që vërtitet përreth dhunës shkatërruese të Edenit arbëror, nuk është prodhuar nga impakti me meteorin e dy dekadave të fundit: vazhdojnë të qarkullojnë shifrat katastrofike të ushrive osmane, nga 150 në 400 mijë ushtarë, ato të deflacionit demografik, në përmasa që e bëjnë të çuditshme praninë e sotme të shqiptarëve në Ballkan, e plot idhuj të tjerë me ndonjë makiazh postkomunist.

Dukuria e re qëndron tek kritika ndaj historiografisë zyrtare që e paska nënvlerësuar Tursun Beun, duke mos ngulmuar siç duhet në prodhimtarinë nacional-romantike, por atëherë duhet kritikuar edhe historiografia perëndimore. Nëse kjo e fundit nuk i lexon kronikat në stilin e propozuar nga Misha ka shumë arsye, ku një ndër më të rëndësishmet është paradigma që e përkufizon dhunën si fenomen universal në kohë dhe hapësirë.

Mehmeti II sipas Mishës është po ai Pushtuesi i historiografisë zyrtare – një përputhje e re me frymëzimin e vjetër – dhe, akoma më ironike, kundërshton idenë e Ngadhënjimtarit të Tursun Beut, ai që në parathënie konsiderohet si realist i vyer. Mjafton emërtimi Pushtuesi për ta shndërruar në demagogji këmbënguljen e spastrimeve historiografike. Në atë prezantim sintetik dhe dekontekstualizues, ku metaforat dhe hiperbolizimet e kronistit besohen si objektive, veprimtaria e Mehmeti II, pikërisht me vullnetin e botuesit për ta intepretuar si sadist pervers, krijon një zinxhirë paradoksesh të pazgjidhshme: e thënë ndryshe, artificializmi letrar i Tursun Beut, nëse sforcohet me realizëm e nxjerr Mehmetin II nga binarët historikë.

Për shembull: një Mehmet II që hap librin si shfarosës arbërish, e për rrjedhojë edhe të popujve të tjerë, pasi kronisti ndjek të njëjtin stil përshkrimi, do të thotë se ka planifikuar diçka të tillë ose, së paku, ka një rezervuar demografik në gjendje të zëvendësojë turmat e zhdukura – vrasje, skllavërim, emigrim – me logjikën e thjeshtë që një territor i boshatisur është i pavlefshëm për një sulltan me programe perandorake.

Në këtë rast Misha ka dy zgjidhje të paradoksit të vetëkrijuar: së pari, fenomeni i kolonizimit dhe së dyti, për të respektuar koherencën me vetveten, mund të justifikohet me “thartësinë e frutit”, intepretuar nga Jon Elster. Historiografia perëndimore është e njëzëshme në mohimin e mundësisë së osmanëve të shek. XV për ta kolonizuar Ballkanin, pasi Anadolli kishte më pak se 5 milion banorë, ndërsa Ballkani osman kishte akoma më tepër, pra janë mundësi mjaft të kufizuara. Duke u fokusuar tek trevat arbërore, ideja e kolonizimit zhvlerësohet plotësisht nga defterët osman të shek. XV-XVI, që vërtetojnë se numri i muslimanëve ishte reth 3% (1520), më i ulti në Ballkan – së bashku me shifrat e territoreve serbe (Islami, Frashëri 1959; Vryonis 1981; Pulaha 1984; Firpo, Tranfaglia 1986; Minkov 2004).

Kështu, historizimi i letërsisë së kronikave konflikton me shifrat mjaft të sakta të defterëve, të cilët nuk vërtetojnë kolonizim të territoreve arbërore, me përjashtim të administratës fillestare nëpër qytete – që nuk mund të konsiderohet si kolonizim – ose të ndonjë rasti endemik. Kjo do të thotë se Tursun Beu i rreshtëve që ka preferuar Misha bymen dhunën në funksion të madhërimit të sovranit. Ndonëse Misha çimentohet tek nënshtrimi i përgjakshëm, Tursun Beu, natyrisht jashtë meandreve letrare, shpjegon edhe një mënyrë nënshtrimi gati (para)konsensuale teksa rrëfen betejën e Buzurshekut (1467), apo kur sqaron se si banorët vendas zbresin nga malet për të popolluar rrethinat e Elbasanit pas ndërtimit të kështjellës osmane: për botuesin e paanshëm nuk kuptohet padukshmëria e këtyre detajeve në ato pak faqe arbërore.











.