Mitologjia shqiptare

[Zero Cool]

vijimi

Mitologjia e Jonës


Mitologjia e Jonës mështjerrë me viçin, hyun-dem Epafi dhe e Nymfeut të Epirit, në numizmatikën iliro-epirote.



Interpretime dhe diskutime të reja

Herodoti e kishte shprehur idenë se mitologjitë e lashta autoktone pellazge ishin futur në bashkëpunime, me marrje-dhënie, me krahasime, identifikime e integrime të mitologjive pellazge me mitologjitë mesdhetare, më veçanërisht me ato fenikase e egjiptiane.

Kështu, Herodoti sillte shembullin se si tempulli i Amonit në Teba të Egjiptit dhe ai i Zeusit në Dodona, profetizonin njëlloj, se si helenët i huazuan dhe i sofistikuan perënditë pellazge etj.

Kohët e fundit nga arkeologjia italiane janë raportuar disa gjetje të monedhës së Durrësit dhe Apollonisë, “Vacca/giovenca con vitello”, shoqëruar edhe me interpretime të reja. Ne do t’i krahasojmë këto edhe me disa monedha, gjetje në vendin tonë, dhe do të zhvillojmë ndonjë diskutim.

Sipas vlerësimit të specialistëve italianë, kjo monedhë e Durrësit (fig. 9), paraqet kokën e Isidës “me mistere të shumta”, nga miti egjiptian i Isidës, e lidhur me kultin e Osiris, e hyut kokëdem Apis. Ky kult direkt kishte hyrë edhe në Itali. Kulti i Isidës lidhej me ngjizjen, pjellorinë etj.

Kandili i ndezur lidhet me festimet për “Isidën Ndriçuese”, në fillim të korrikut, porsa perëndonte dielli. Disa autorë kanë parë lidhje imitime më vonë edhe nga kulti i Maries me birin Jezus/Isa. Nën kandil ka edhe një objekt të paidentifikueshëm. Monedha ka edhe emrat e dy magjistratëve, ΚΤΗΤΟΣ dhe ΦΑΝΗΣΟΥ.

Ana tjetër, edhe sipas komentatorit italian, paraqet një katërkëndësh të ndarë në dy pjesë me ornamente.

Për interpretimin direkt të Isidës egjiptiane, unë kam një mendim diskutues disi më ndryshe. Mbas ndonjë hyrje si “Kult i Isidës dhe Apisit” fillimisht, mendoj se gradualisht duket se kemi të bëjmë me mitologjinë e Ios/Jonës e Epafit. Herodoti e krahasonte dhe e identifikonte Isidën si të ngjashme me Demetrën.

Autorë të tjerë kanë parë ngjasime edhe me Nënën e Madhe, me Gjean etj. Ndërkaq, shumica e autorëve kanë parë identifikime, madje edhe një përzierje dhe një zëvendësim me mitologjinë e Ios/Hios/Jonës/Hyjneshës. (Shih, Io e Epafo.mht Wikipedia)

Jonën, bijën e Inakut, një priftëreshë e virgjër e një tempulli të Herës, e ka pikasur dhe e ka vënë në shënjestër Kryezoti e kryeepshori tekanjoz Zeusi. KryeZoti Zeus e gjen rastin dhe me përdhunë e lë shtatzënë Jonën.

“Sekreti” zbulohet, dhe kjo zgjon xhelozinë e tmerrshme dhe hakmarrëse të Herës. Për ta ruajtur, Zeusi e metamorfizon Jonën si një mështjerrë të bardhë.

Por Hera e tërbuar i dërgon mështjerrës një zekth, që dihet se pickon e thith gjak në organet gjenitale. Duke mos i duruar dot dhembjet, Io/Jona hidhet në det. Në variantin helen të Herodotit, Io hidhet nga porti Argos, nga Jonia e Egjeut. (Historia II, 153) Edhe vetë Herodoti e identifikonte Epafin me Apisin Por, sipas variantit të Apollodorit [Bibliotheca, Lib. II, 7, (1, 3, 5)] e ndonjë autori tjetër, Jona ishte hedhur nga deti Jon, duke përshkuar bregdetin e Ilirisë dhe ngushticën midis dy qyteteve Japigjia, njëri në Itali dhe tjetri në Iliri.

Deti Jon një farë kohe kishte përfshirë një pjesë të madhe të Adriatikut. Jona, nga Jon-Adriatiku, kishte kaluar tërë Egjeun, kishte kaluar edhe Ngushticën e Bosforit/Βόσπορος = Kalimi i Lopës, kishte përshkuar Detin e Zi dhe kishte shkuar për konsultime në Kaukaz, te Prometeu.

E këshilluar nga Prometeu, ajo kthehet mbrapsht dhe shkon në Gaza të Egjiptit, për të lindur hyun kokëdem Epafin, të cilin e krahasojnë dhe identifikojnë me Apisin.

Epafi bëhet edhe mbret i Egjiptit etj. Sipas Lukianit, kjo mitologji e Ios dhe Epafit, ishte e parathënë se, mështjerra do të lindte në Egjipt një hyjni dem, se Io/Jona do të shndërrohej përsëri si femër e bukur, se e ëma dhe i biri do të bëheshin hyjni/perëndi qiellore, se Epafi do të bëhej mbreti i Egjiptit etj. (shih Lukiani, “Vep. të Zgj.”, Noti dhe Zefiri, f 203-204 etj)

Sot është mjaft e vështirë të interpretohen shtresat më të thella, se si mundej të kishte qenë kjo mitologji në kohën e Kronit, pa kaluar në fantazi, por duhet të vërejmë se gjuha jonë ende ruan disa relikte të magazinuara nga lashtësia.

Vetë mitologjia antike e territoreve tona kishte edhe nja dy Ilirë të ndriçuar, njeri i biri i Kadmit e tjetri i biri i Herakliut, të njohur edhe si qyteteformues me emrin e tyre. Ndërsa emërtimi i madh, Illiria/Illyria, sipas S. Bizantinit, jepte edhe një rrjedhim si folja illyrizon. (Cit. f 419, ILLYRIA)

Por, kush mundet të illyrizojë-shndrisë, përveçse Ylli/Illi/Hylli?! Këndej ne mundemi ndoshta të dalim edhe te etimologjia, ku Io/Hiona/Jona është hyjnesha mështjerra/gjiovenka e lashtë pellazge, siç është edhe hyji si Io i afrueshëm me Apisin e Epafin si Japigjia etj.

S. Bizantini, bazuar në autorë të hershëm, jep këtë sintezë shumë interesante: “JONION, det pranë Italisë. Eskili në ‘Prometeu i lidhur’. Disa thonë se rrjedh prej ilirit të quajtur Jon, të tjerë prej italikut Jon. Edhe Adriatiku quhet gjiri i Jonit. Jone quhej edhe që nga Gaza deri në Egjipt, prej Iu-t, që kishte fytyrën si të demit/kaut”. (Cit. f 419; po aty zëri Japygia)

Ishte koha kur dora–dorës kishte dominuar hegjemonia e akejve dhe helenëve, e cila më pas do kompletohej me pushtimet e Aleksandrit të Madh, me nënshtrimin e Egjiptit etj. Krahas disa imitimeve, identifikimeve e përzierjeve si procese nga poshtë, aso kohe ndodhën edhe një seri manipulimesh nga lart, siç ishin reflektuar edhe në Bibla etj.

Sipas interpretimit tonë, ky “katrori me ornamente” nuk ka lidhje me “Kopshtet e Alkinout”, por paraqet ndoshta “Portën/Pragun e Bronztë të Feakisë/Korfuzit”, në lidhje me pozitën-çelës si bazë detare e shkëlqyer. Në rastin tonë përsëritet kjo simbolikë me “Portën e Epidamnit/Dyrrahit, si Porta/Taverna e Adriatikut”, me dy porte, siç kishim dy porte edhe në Feaki, siç kishim edhe Treportin tonë etj.

Nga krahasimi i legjendave të Feakisë dhe të Durrësit tonë, vërehet se dalja nga barbaria e Euromedontit dhe Epidamnit kryhet nga vija femërore e bijave të bukura Perribe e Melisa, përmes fisnikërimit “me farë/spermë e gjak” nga Hyu i Detit Poseidoni, ku Dyrrahu dhe Nausiti, përveç si ndërtues portesh e orakulltoresh të Poseidonit, na paraqiten edhe si reformatorë agrarë që ndajnë toka.

Pra, “katrori me ornamente” duket se paraqet një lloj porte si një simbolikë, ku në një monedhë të Apollonisë përdoret edhe si një heraldikë me zjarrin e Nymfeut të Epirit.

Në disa monedha të Korintit unë e gjej edhe si vel të një anijeje karava etj. Nymfeu i Epirit mendohej si dy kroje të nëndheshëm, ku ka pasur edhe ndonjë përpjekje për ta identifikuar diku aty te Mbrakulla ose te Zharrëza etj.

Disa interpretime të paraqitjes së “Nymfateumit të Epirit” si një ndezje natyrore nafte, gazi apo sere, në monedhat e Apollonisë edhe të Durrësit, na bën të reflektojmë edhe për mendimin e shprehur nga M. Barleti: “Durrësi, i cili më parë quhej Epidamn… është kryeqyteti detar i Epirit, kryeqyteti i taulantëvet, pyrejve e parthinëve… i rindërtuar nga korkyrasit dhe po t’u besojmë shkrimtarëve shumë të vjetër dhe legjendës, ai numërohet ndërmjet qyteteve të tjerë më të vjetër”. (M. Barleti, H.S., përkth. shqip S. Prifti, bot. i parë 1964, f 482; bot. i dytë 1967, L. XIII, f 486)

Kjo duhet të jetë një arsye shpjeguese pse këtë “zjarr” e kanë edhe monedhat e Dyrrahut. Mbase, mbase, Kryedemi i lashtë ishte vetë Kroni, siç na paraqiten edhe perënditë e lashta asiro-babilone me brirë.

Vërejmë se edhe në Shkodër ka një sasi të madhe nga ky tip. Shkodra ka pasur një faltore të Apolonit, “ΑΠΟΛΟΝ ΣΚΟΔΡΙΗ”, e madje ky kult me sa duket ka kaluar edhe në paleokristianizëm e deri vonë në Mesjetë, me kishën e Shën Apollonales.