GJUHA SHQIPE NE RUMANI

[doGzona]

Pershendetje te gjithe.

Kam deshire te diskutojme dicka me shume ne lidhje me gjuhen shqipe dhe rendesin e zhvillimit te saj ne trojet e Rumanis.
Sa flitet sot gjuha shqipe atje dhe sa shume kan kontribuar intelektualet e Rilindjes nga Bukureshti ne rimekembjen e gjuhes tone te bukur shqiptare, dhe sa eshte e pasur arkiva rumune me dokumentacione shqiptare?

Ju mirepres

doGzona

[andromeda_rock]

nje tem shum e drejt nga ana jote , dihet shum mir historikisht se ne Rumani ka patur shum shqtar te cilen i vun si te tham rrenjet e shtetit modern dhe letersis moderne rumune nder ta ishte edhe poeti yn i madh Aleks Stevre Drenova -Asdreni sot e kesaj ditte ende ne Rumani neper lagjet e bukureshtetit mund te nedegjoj veshi fjal shqipee e njejta mund te ndosh edhe neper rruget e Kajros edhe te Stambollit.

[Psikologu]

Faik Konica , një nderë dijetaret dhe studjuesit e mprehtë të kombit shqiptarë , shkruan fare mirë e kjartë ne revisten Albani për përkrahjen e popullit rumun që i benin shqiptarve.

[Zero Cool]

Shqiptarët në Rumani përmenden për herë të parë në kohën e Mihail Trimit. Në një raport të autoriteteve habsburgase në Transilvani shkruhet “Pesëmbëdhjetë mijë shqiptarë ishin lejuar të kalonin në veri të Danubit, në vitin 1595.” Përmendet Calineshti në kontenë Prahova, si njëri ndër fshatrat, ku u vendosën shqiptarët. Për shpërnguljen e shqiptarëve në drejtim të territoreve rumune ka edhe dokumenta. Kështu në një dokument të princit Simion Movila u jepet e drejta shqiptarëve të qëndrojnë në ato vende ku ishin vendosur. Komuniteti shqiptar u shtua me kalimin e viteve. Ndër faktorët që kanë ndikuar në këtë shtesë duhet të theksojmë sundimin e pesëmbëdhjetë princëve shqiptarë nga familjet e njohura të Lupuve, Gjikëve, Dukëve dhe Balsha.
Po ku u vendosën shqiptarët dhe me çfarë merreshin ata? Shqiptarët u vendosën kryesisht në qytetet e Vllahisë e të Moldavisë dhe u morën kryesisht me tregëti. Dhe të dalluar për besnikëri dhe shpirt luftarak, shërbyen në gardat princërore të dy principatave. Ndërkohë që shumë të tjerë, që nuk e gjenin veten në territoret e Perandorisë Osmane u larguan në drejtim të principatave danubiane për një jetë më të mirë. Në një dokument të vitit 1820 tregohet se 90 tregëtarë të Arnautkojt, lagjes shqiptare të Stambollit gjendeshin në Bukuresht. Nuk dihet se kur shqiptarët patën numrin më të madh në territoret rumune. Dokumentohet se në vitin 1893, komuniteti shqiptar në Rumani kishte rreth 30 mijë persona. Por në vitet që pasuan ky numër ulet. Kështu më 1920 emigracioni shqiptar i regjistruar llogaritet në 20 mijë vetë, pavarësisht se një valë e re emigrantësh shqiptarë nga Kosova u vendosën në Rumani në prag të shpërthimit të Luftës I Botërore. Kjo mospërputhje e shifrave me realitetin ndodhi për shkak të politikës asimiluese që u ndoç për vite me radhë ndaj tyre dhe që vazhdoi deri në vitin 1989.
Me vendosjen e demokracisë shteti rumun u ka njohur të gjitha pakicave etnike, përfshirë dhe shqiptarëve, të drejtat e tyre kombëtare. Në kuadër të klimës së re demokratike të krijuar në vend është krijuar më 30 qershor të vitit 1999 Lidhja e Shqiptarëve të Rumanisë, e cila përfaqëson interesat e shqiptarëve në Rumani dhe sipas ligjit rumun ka një vend të garantuar në Dhomën e Deputetëve të Rumanisë, duke bërë që në Parlamentin e Rumanisë, duke filluar nga viti 2000 e këtej të ketë edhe një deputet shqiptar.Pa viteve nëntëdhjetë, në drejtim të Rumanisë kanë emigruar shqiptarë të tjerë, kryesisht ata që kanë pasur të afërmit e tyre atje.
Principatat rumune të Vllahisë dhe Moldavisë ishin autonome nën suzerenitetin e Sulltanit. Ato ishin të detyruara të paguanin taksat për Portën e Lartë dhe t’i çonin forca ushtarake kur u kërkohej. Ndërsa në qeverisjen e brendshme ishin krejtësisht të pavarura. Princi zgjidhej nga Këshilli Princëror dhe kërkonte miratimin e Sulltanit. Në fakt, ishte vetë Sulltani që përzgjidhte princët më të aftë që do të sundonin. Princët e këtyre dy principatave u gjendën në situatë të vështirë përballë lakmisë ruse dhe austriake për t’i pushtuar dhe përpjekjeve të Portës së Lartë për t’ua kufizuar autonominë. Mbijetesa e këtyre Principatave tregon edhe aftësitë qeverisëse, politike dhe diplomatike të princëve të saj dhe shfrytëzimin prej tyre të koniukturave ndërkombëtare për të mbijetuar. Autonomia dhe pastaj pavarësia e territoreve rumune erdhi edhe për meritë të pesëmbëdhjetë princëve shqiptarë që ne do t’i bëjmë të njohur njërin pas tjetrit
Periudha e shkëlqyer e sundimit të princëve shqiptarë ka lënë gjurmë të pashlyera në historinë e Rumanisë. Bujarët shqiptarë u treguan shumë të lidhur me popullin që i zgjodhi për t’i udhëhequr dhe në shumë raste u prinë rumunëve në beteja çlirimtare. Ata gjithashtu shfrytëzuan marrëdhëniet e tyre me Kryevezirët dhe Vezirët shqiptarë të Perandorisë Osmane për të mbrojtur interesat e Principatave të tyre. Si në rastin e Kryevezirëve shqiptarë në Stamboll edhe Princët shqiptarë në Bukuresht dhe Jashi e kishin ndjenjën e kastës dhe bënë çmos për ta ruajtur dhe forcuar sundimin shqiptar në këto principata. Përveç kësaj shqiptarët përbënin Gardën Princërore dhe ata u dalluan për trimëri dhe besnikëri. Janë këto gjurmë të lëna nga paraardhësit tanë që kanë bërë të mundur ruajtjen e ndjenjave të miqësisë midis dy popujve.
Princat shqiptarë të territoreve rumune janë pjesë e klasës politike arbëroro-shqiptare, që kërkonte hapësira të reja për të treguar aftësitë e veta. Princat shqiptarë të territoreve rumune kanë ndihmesën e tyre në krijimin e shtetit të bashkuar rumun, Rumanisë së madhe e të pavarur. Madje dy prej tyre u bënë edhe Kryeministra të këtij shteti, në periudhën më të vështirë, kur ai sapo ishte krijuar.

[Zero Cool]

Per dinastinë shqiptare Gjika të Rumanisë janë shkruar dhjetra, në mos qindra libra. Ata i kanë intriguar studiuesit me trimerine, kulturën, sqimën, largpamësinë dhe atdhetarizmin e tyre. Janë rreth katërqind vite shkëlqim që vazhdojne ende.

[Zero Cool]

Gjergj Gjika, themeluesi i dinastisë Gjika në Rumani





Gjergj Gjika lindi në vitin 1598. I ati quhej Mate Gjika, i lindur në Zagori të Shqipërisë dhe vdiq në Konstandinopojë në vitin 1620. Kur Gjergji ishte i vogël, Mateu la vendlindjen dhe shkoi në Konstandinopojë, ku u muar me tregëti duke arritur të hyjë në rrethet e larta të aristokracisë së krishterë të Kryeqytetit perandorak. Gjergji, i këshilluar nga përfaqësuesi moldav pranë Portës së Lartë shkoi në Moldavi disa herë. Ne tetor të vitit 1624, në saj të pasurisë që kishte grumbulluar i ati arriti të hyjë në radhët e dinjitarëve. Ai u lidh me kryevezirin shqiptar, Mehmet Pashë Qypriliu, i cili e ndihmon që të ngjitet në rangun shoqëror. Ka të dhëna se gjatë kësaj kohe merret me tregëti në Principatat Rumune, ku njihet me princin me origjinë shqiptare, Vasil Lupin, i cili e futi në radhën e fisnikërisë së atjeshme. Dokumentohet se ishte në Moldavi përpara vitit 1624, pasi në këtë vit hyri në radhën e dinjitarëve. Në fillim ishte zyrtar i lartë në Hotin dhe pastaj në Tara de Jos të Moldavisë. Me ndërhyrjen e Kryevezirit Qyprili, princi moldav Stefan Georgiu e emëroi Gjergj Gjikën Kapua Kehaia (përfaqësues i Princit të Moldavisë pranë Portës së Lartë).
Gjergji martohet me Smaragda Lână-n, të bijën e Stamate Lână, princ i Broshtenit.Kjo martesë e lidhi edhe më shumë me rrethet aristokratike rumune. Pas vakumit të pushtetit që u krijua kur dështoi kryengritja antiosmane, Gjergj Gjika mundi të bëhet Princ sundues, fillimisht princ i Moldavisë në vitet 1658-1659 dhe pastaj i Vllahisë në vitet 1659-1660 dhe 1673-1678.
Fëmijët e Gjergjit lindën nga martesa e tij e dytë me një katolike nga Pera. Djali i tij, Grigori e trashëgoi në fronin princëror, ndërsa vajza Anastasia u martua me Constantin Kantemir, që në vitin 1685 u bë princ i Moldavisë. Edhe kjo lidhje martesore ndikoi pë rritjen e fuqisë së familjes.
Historianët e kanë parë Gjergjin si princ të tranzicionit, pasi qëndroi në fronin e Moldavisë dhe të Vllahisë në periudhën e pas kryengritjeve antiosmane të tre principatave rumune, në një koalicion të kryesuar prej princit Gheorghe Rakóczi II. Në këtë periudhë trazirash, meqenëse Gjergji nuk pagoi detyrimin financiar që kishte principata e tij ndaj Portës së Lartë, pas ndërhyrjes së Constantin Contacuzino-s, Sulltani e largoi nga froni. Në vend të tij erdhi i biri, Grigori I.
Pavarësisht nga koha e shkurtër e sundimit, Gjergj Gjika la gjurmë të pashlyera në historinë rumune.Ai e transferoi kryeqytetin prej Tirgovishte në Bukuresht, ku ndodhet edhe sot. Princi Gjergj Gjika përmendet edhe si ndërtues. Me emrin e tij lidhet ndërtimi i kuvendit Schitul në Iasib të Moldavisë dhe kishës Domneasca në Vllahi. Por merita kryesore e tij ishte themelimi i një dinastie princërore që shkëlqeu për rreth dy shekuj e gjysëm, duke dhënë sundimtarë dhe qeveritarë të shkëlqyer, politikanë dhe diplomatë, njerëz të artit, kulturës dhe të fesë që kanë dhënë ndihmesën e tyre të madhe në zhvillimin dhe modernizimin e shoqërisë rumune.

Literatura
1. Paul Cernovodeanu, La Famille Ghika - court historique. Online at Ghika.net
2. Elena Ghica, Gli Albanesi in Rumenia. Storia dei principi Ghika, Florence 1873
3.Mărculeţ Vasile Ion Stănel, George Mark, etc., and the Dictionary of Romanian prince of Moldavia, Ed Meron, Bucharest, 2009
4.www. Ghika.net
5.Berindei, Dan, L'Union des principautés roumaines - Bucarest 1965

[Zero Cool]

Princi i ri shqiptar Stefan Koci ne intrigat e luftes per pushtet



Princi shqiptar Stefan Koci (Lupi)

Stefan Koci (Lupu) ishte sundimtari i Moldavisë më 1 dhjetor 1659 deri më 29 shtator 1661. Me largimin e të atit nga pushteti ishte vetëm 12 vjeç. Sundimtari që e mori sundimin pas të atit, Gheorghe Stefan e futi në burg në fortesën Buciuleşti Bistrita, së bashku me të ëmën Ruksandra dhe të motrën Marien. Me ndihmën e princit me origjinë shqiptare Gjergj Gjika lirohet nga burgu.
Gjergj Gjika në këtë kohë kalon në fronin e Vllahisë dhe atëherë me ndërhyrjen e tij dhe me ndihmën e Kryevezirit shqiptar Mehmet Pashë Qyprili Stefani erdhi në fronin e Moldavisë. Duket se fisnikëria shqiptare e kishte edhe në atë kohë ndjenjën e përkatësisë etnike dhe vezirët e e princët shqiptarë e ndihmonin njëri tjetrin.
Princi i ri, vetëm 17 vjeç ishte shëndetlig për shkak të qëndrimit në burg, por me mendje të kthjelltë. Sundimi i tij u ndërpre nga Konstandin Serban, që e largoi nga froni, duke u shpallur vetë Princ sundimtar. Por veprimet e Serban nuk gjetën mbështetje dhe Stefani, ndoshta me ndihmën e Gjergj Gjikës që ishte Princ i Vllahisë rikthehet në fron.
Stefani vlerësohet si mbrojtës i mirë i interesave të Moldavisë. Punoi për forcimin e marrëdhënieve me shtetet fqinje, veçanërisht me principatat rumune, mori masa për zhvillimin e ekonomisë dhe uli taksat, duke nxitur pakënaqësinë e bujarëve vendas.
Gjatë sundimit të Stefan Kocit pati një thatësirë të tmerrëshme, sa njerëzit nga uria u detyruan të ushqehen me rrënjë pemësh. Po kështu u shtuan edhe sulmet tartare mbi Moldavinë. Në ato kushte kundërshtarët e tij mezi prisnin rastin ta largonin nga sundimi.
Princi Stefan Lupi u nda nga jeta kur po inspektonte turqit dhe tartarët në fortifikimin e qytetit Budjak kundër kazakëve. Në lidhje me vdekjen e tij qarkullojnë dy versione: disa historianë mendojnë se vdiq nga sëmundja, ndërsa të tjerë shprehin dyshime duke besuar më shumë për një intrigë që çoi në vrasjen e tij. Stefani qe varrosur pranë babait të vet në katedralen e “Tre Hierarkëve të Shejtë”.
Literatura
1. Nicolae Jorga "Byzance apres Byzance",
2. Steven Runciman "The Great Church in captivity" Edition 3

[Zero Cool]

Vasil Koci, princi i parë shqiptar në principatat rumune



Monumenti i Vasil Shqiptarit (Lupit) në Orhei të Rumanisë


Vasil Koci (Lupi), që nganjëherë quhet edhe Vasil Shqiptari, lindi në Arbanas të Bullgarisë në vitin 1595 dhe vdiq në vitin 1661. Ishte Princ i Moldavisë midis viteve 1634-1653. U qujat “Ujk” për shkak të intrigave të shumta që bëri për ta marrë fronin dhe mbajtjen e tij për një periudhë gati njëzet vjeçare. Ishte djali i një shqiptari. Vasili ishte një administrator i aftë dhe shpejt u bë edhe njeriu më i pasur i Lindjes së krishterë. Me anë të dhuratave mundi të mbajë marrëdhënie të mira me autoritet osmane në Stamboll.
Periudha e rinisë
Vendi i lindjes së tij quhej Arbëreshi (Arbanasi) në Bullgari. I ati, Nikollë në vitin 1597, së bashku me shqiptarë të tjerë prej Epiri, u vendos në Arbanas. Pasi Nikolla ishte përfshirë në një revoltë, që ishte shtypur, u largua për në territoret rumune me ndihmën e Princit Radu Mihnea, që do të zinte fronin e tre principatave rumune: Transilvanisë, Vllahisë dhe Moldavisë, në vitin 1601. Nikollë Koci kishte tetë fëmijë: Vasilin, Gabrielin, Ilinkën, Margan, Anën, Katerinën dhe Gjergjin.Pas vdekjes së të atit, familja shkoi të jetojë në Moldavi. Mbiemrin Koci e mbajti vetë Vasili me djemtë e tij: Stefanin, që u martua me një mbesë të Stefanit të Madh( vajza e princit Petru Rares) dhe Gabrielin, që ishte Hatman, si dhe nga pasardhësit e tij. Dinastia Koci u lidh me familje aristokrate të territoreve rumune, familjet e vjetra: Bucioc, Boulesti dhe Abazesti.
Sundimi i Vasilit
Megjithëse i njohur gjërësisht si shqiptar në kohën e vet dhe pasi kishte mbajtur poste të larta gjatë sundimit të Miron Barnovschi-t, Vasil Koci u zgjodh Princ, si kundërveprim i feudalëve vendës ndaj konkurentëve grekë dhe levantinë. Kjo ndodhi, pasi Vasili kishte udhëhequr një rebelim kundër Princit Alexandru Iljas dhe shpurës së tij. Në këtë sipërmarrje ishte mbështetur prej Princit Matei Besarab dhe Pashait të fuqishëm të Silistrias, Mehmet Abza. Vasili ndërtoi një aleancë të fuqishme, duke martuar vajzën e tij, Ruksandrën me Tymofyi-n, djalin e Hatmanit Bohdan Khmelnytsky, që ia dërgoi të birin të luftonte përkrah Vasilit në Finta. Vajza tjetër, Maria, pas martesës pati mbiemrin Radziwill
Pasi marërdhëniet midis Vasilit dhe Princit të Vllahisë, Matei Besarab, u përkeqësuan, Vasili shpenzoi shumë kohë dhe bëri shumë përpjekje për ta mposhtur Matein dhe për të dërguar të birin Joanin në fronin e Bukureshtit. Por ushtria e tij u mund dy herë në vitin 1639, fillimisht në Ojogeni dhe pastaj në Nenisori, dhe pastaj herën e tretë në Finta në vitin 1653.
Pas humbjes së kësaj beteje, fisnikët moldavë u rebeluan dhe e zevendësuan me favoritin vllah, Gheorghe Stefan. Vasili u detyrua të shkonte në ekzil në Stamboll, ku ishte arrestuar nga autoritetet osmane që e burgosën në burgun e Jedikule-s. Në një raport të ambasadorit gjerman në Konstandinopojë Reninger të datës 13 shkurt 1658 mësohet se Vasil Lupi ishte që prej pesë vjetësh në burg te Shtatë Kullat dhe po përpiqej me të gjitha mënyrat të rifitonte fronin e Moldavisë.


Historia për Vasil Kocin (Shqiptarin)
Sundimi i tij u karakterizua nga shkëlqimi dhe madhështia. Rumunët e konsiderojnë Princ Vasilin si ndërtuesin e disa nga monumenteve më të shquara të Rumanisë dhe një patron të arteve dhe të kulturës. Ata ia dedikojnë disa nga arritjet kulturore kombëtare këtij shqiptari. Gjatë sundimit të Vasilit, në vitin 1643, u botua libri i parë në rumanisht nga shtypshkronja e parë në vend, që e themeloi ai vetë. Në këtë shtypshkronjë u shtypën edhe libra të tjerë dhe kodet ligjore. Ai themeloi edhe shkollën e parë rumune, të quajtur Akademia Vasiliane që funksionoi deri në vitin 1821. Për herë të parë në këtë shkollë u përdor gjuha rumune në vend të gjuhës greke që përdorej deri atëherë. Princ Vasili është krijuesi i Bibliotekës së Universitetit të Iashit në vitin 1640. Ai i dhuroi kësaj biblioteke disa nga librat e tij që gjenden edhe sot në këtë Bibliotekë. Gabrieli, vëllai i Vasil Lupit dhe e shoqja Liljana ngritën në Agapia din Vale më 1642, manastirin Agapia. Manastiri ka një museum me dorëshkrime të vjetra, tapete të bëra me stil moldav dhe një sërë objektesh të tjera të rëndësishme.
Gjithashtu Vasil Shqiptari (Lupu) për herë të parë në historinë rumune bëri kodifikimin e të drejtës dhe e botoi atë në Iashi në vitin 1646 , me titullin Romanesca de Invitatura, ose Pravila lui Vasile Lupu (Kodi i Vasil Lupit). Kodi i hartuar nga Vasil Lupi ka 187 faqe. Studiuesi Vaillant përmend 40 nene të këtij kodi dhe shton se në saj të tyre rumunët mund ta dëgjojnë meshën në rumanisht
Princ Vasili është ndërtuesi i kishës së shquar të Tre Hierarkëve në Iashi, monument I Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s. Historianët e konsiderojnë edhe një bemires të shquar. Hammer shkruan se Valil Lupi i pagoi borgjet patriarkatit grek, gjithsejt 260 qese që të merrte trupin e Shën Parashqevisë dhe shpenzoi 300 qese për ta sjellë në Iashi, ku ajo adhurohet edhe sot.
Vasil Koci (Lupi) konsiderohet si njëri ndër personazhet më të njohura të historisë rumune, I njohur si mbrojtës i kishës ortodokse. Ndihmoi financiarisht Patrikanën e Konstandinopojës; ndërtoi në Moldavi shumë kisha dhe manastire. Ndihmoi me para manastiret e Varrit të Shejtë në Jeruzalem dhe të Malit Athos në Greqi. Zhvilloi veprimtari bamirëse në Moldavi, Vllahi, Bullgari,Greqi e Poloni
Vdiq në vitin 1661. Varri i tij ndodhet në katedralen e Tre Hierarkëve në Iashi.
Literatura
1. Zhan Klod Faverial, Historia më e vjetër e Shqipërisë, bot.shqip, Plejad 2004,fq.333.
2. Basil Lupul see N.Norga "Byzance apres Byzance", pp. 163-81
3. Steven Runciman "The Great Church in captivity" Edition 3 , 1985 pp. 286-7, 341-3, 370

[Dali!Keq!ch]

Me falni qe po perzihem ketu, edhe qe spo ma marr vesh kurgja e qe natyrisht kur nuk din njeriu duhet me mshel gojen por me flani nese gabohem dhe lutem per mirekuptim.

A mund ta quajm pastrim i popullit Shqiptar si ne Turki qe thuet qe jan afro 5 milion Shqiptar, ne Kalabri, dhe ne Rumani..?
a ishin keto vende mike per Shqiptaret a po e kunderta,
apo partneret e serbit qe ja mundesuan shprenguljen Shqiptarve nga vendi i tyre?

Pastaj un po lexoj ketu shum lavederime dhe vepra te mira, po per fat te keq ne vend te huaj nuk ja vlen kur nuk je i Zoti per vend tendin.

Keshtu kemi edhe shume veprimtar te mirenjohur si Ali Pasha qe i ndimoj Lirimin Egjiptit, apo dhe disa te tjer qe i ndimuan lirimin Spanjes, pra me ket po dua me than qe per te huajt kemi ba shume po cka kemi ba per vendin tone?

Rumania, Spanja, Egjipti as sot 4 vite me vone mbas shpalljes se Pavarsise nuk e njohen Republiken e Kosoves.
Diten e mire, e ma bani halall nese nuk gabova.