Atë Luigj Paliq, OFM

[Zana_ch]

.................................................. ..........................P. Luigj Palaj, OFM



P. Luigj Palaj (Sopaj), OFM, bir i Tomës dhe i Paulinës, lindru në Janjevë, më 21 shkurt 1878, në pagëzim mori emrin Mati. Zhgunin e shën Françeskut e veshi më 23 shtator 1896. Kushtet e para rregulltare dha më 28 shtator 1897, e kushtet e përjetshme më 26 prill 1901. Më 20 prill 1903 u shugurua meshtar. Vdiq si martir i Kishës Katolike në Janëosh (afër Gjakovës), më 7 mars 1913, ku përkohësisht edhe u varros. Trupi i tij më vonë u transferua në varrezat e Shën Gjergjit, në famullinë e Zymit.




MARTIR I FETARISË DHE ATDHETARISË

I gjatë është vargu i klerikëve të Kishës sonë Katolike, sidomos i atyre të Urdhërit françeskan, të cilët ndër kohëra të ndryshme u nëpërkëmbën, u përndoqën, u përsekutuan dhe u vranë mizorisht. U martirizuan ata për fe dhe atdhe. Në këtë tempull vetëflijimi zë vënd edhe pater Luigj Palaj.


Lufta e Parë Ballkanike nuk ishte vetëm kacafytje e kryqit ortodoks me gjysmëhënën turke, po edhe larje hesapesh me kryqin katolik. Ishte fushatë luftarake e aleancës ballkanike jo vetem për shkundjen e sundimit të Perandorisë Osmane në Evropën Juglindore, por edhe kryqëzatë për shfarosjen e popujve josllavë dhe jogrekë, shumicën e të cilëve e përbenin shqiptarët.

Në vazhdën e terrorit të paparë malazez në trojet e okupuara shqiptare, pater Luigj Palaj u mor në shenjestër dhe u arrestua vetë i gjashtëdhjeti, i akuzuar gjoja për zhvillimin e propagandës në popull për të mosdorëzuar armët dhe për t'u ngritur kundër okupatorit malazias. Në fakt, burgosja e tij lidhej drejtpërdrejt me kthimin me dhunë të shqiptarëve të besimit mysliman dhe katolik në fenë ortodokse. Frati i kishës së Gllogjanit në Lugun e Baranit rrinte prore pranë grigjës së tij, duke e forcuar shpirtërisht dhe duke i dhënë zemër që t'i përballojë rrebëshit të pushtue-sit të huaj për t'i qëndruar kështu besnikë fesë së të parëve. Pasi e keqtrajtuan në burgun e Gjakovës dy ditë rresht (më 5-6 mars 1913), pasi duroi përbuzjen, fyerjen dhe poshtërimin, pa u ligështuar asnjë trohë, e vunë përpara me të tjerët, të lidhur dy nga dy, dhe e nisën për në Pejë. Gjatë rrugës, në Janosh e ndanë nga grupi i madh, vetë të shtatin, ia zhveshën zhgunin dhe e detyruan të ecte zbathur nëpër acar të madh, derisa të mos "pendohej" dhe flakte fenë e tij katolike. For pater Luigji qëndronte sy patrembur, rrezohej dhe çohej duke iu lutur gjithnje Jezu Krishtit dhe, si shërbëtor i devotshem i shën Françeskut, mblidhte forcën e fundit dhe refuzonte kërkesën e malazezëve me përbuzje. Provuan më në fund ta thyenin me prerjen e dy gishtërinjve të dorës së djathtë, që të mos mund të bënte kryq me pesë gishtërinjtë, po me tre, dhe tek e mbrama xhelatët ia morën shpirtin duke e masakruar me bajonetë. Kurse autoritetet malazeze njoftonin se ky "kriminel" kishte provuar te ikte. Këso shpjegimesh jepeshin për të gjithë shqiptarët e burgosur që i vrisnin rrugës.

Krimi në Janosh e bëri efektin e tij në përshpejtimin e planit të Malit të Zi për konvertimin e shqiptarëve me dhunë. Vetëm tri ditë pas vrasjes së pater Luigjit, 33 familje katolike me 199 meshkuj dhe 177 femra të fshatrave të Gjakovës deklaruan se "duan të kalojne me vullnet në fenë ortodokse". Ditën e katërt u paraqitën edhe 31 familje të tjera me 130 meshkuj dhe 125 femra, ndërsa ditën e pestë 10 familje me 31 meshkuj dhe 38 femra.

Vjena dhe legata austro-hungareze në Cetinë u njoftuan për vrasjen e meshtarit françeskan menjëherë nga nënkonsulli i Prizrenit Pecel. Lajmi u përhap shpejt në qarqet diplomatike dhe zuri vend në krye të faqeve të shtypit austriak, gjerman dhe anglez. Gazeta vjeneze Neue Freie Presse theksonte se vrasja e klerikut katolik dhe konvertimi ishte edhe një provë e re e krimeve mbi popullin shqiptar. Pasuan demarshet diplomatike të fuqive të mëdha dhe hapat energjike të Austro-Hungarisë, e cila mbështetej në të drejtën e saj të protektoratit kulturor, të siguruar pas luftrave me Perandorinë Osmane, i referohej gjithashtu vendimeve të Kongresit të Berlinit, që e obligon Malin e Zi t’i përmbahej respektimit të ndjenjave fetare në viset e okupuara. Së këtejmi, me noten e parë që Vjena ia dorëzoi Cetinës, tërhiqte vërejtjen se vrasja e klerikut Palaj kishte ndezur indinjatë të madhe në popull dhe në klerin katolik në përgjithësi, dhe në të njëjtën kohë kërkohej zhvillimi i hetimeve rrenjësore rreth burgosjes dhe vrasjes së tij. Po në këtë notë kërkohej edhe e drejta e satiskafcionit po qe se nuk do të merrej një përgjigje e kënaqshme. Me notën e dytë Austro-Hungaria kërkonte nga Mali i Zi rikthimin e menjëhershëm të shqiptarëve katolikë në fenë e mëparshme, duke e bërë me dije se hetimet do t'i zhvillonte arqipeshkvi i Prizrenit, Lazër Mjeda, i shoqëruar nga nënkonsulli i atjeshëm austriak.

Qeveria malazeze fillimisht nuk u pajtua në asnjë mënyrë që punën e hetimeve ta merrte në dorë prelati i Kishës Katolike dhe aq më pak ta shoqëronte në Gjakovë përfaqësuesi i një fuqie të madhe, por më në fund lëshoi pe, u pajtua me ngritjen e një komisioni mikst të hetimeve dhe caktoi dy perfaqësues të saj.

Me të arritur të arqipeshkvit Mjeda në Gjakovë (me 29 mars), i shoqëruar nga oficeri serb dhe nënkonsulli Pecel dhe ai italian Cikulini, autoritetet malazeze morën masat që misioni i tyre të dështonte plotësisht, që e vërteta për konvertimin dhe vrasjen e pater Luigjit të mos dilte në dritë kurrsesi. Klerikut të lartë shqiptar i qenë lidhur duart: nuk mund të lëvizte lirisht, as të merrte kontakt me grigjen e tij, kurse fshatarëve të konvertuar ose u ndalohej kalimi nga zona malazeze në atë serbe, ku ishte kisha, ose kërcënoheshin me vrasje po të deklaronin se qenë kthyer në fenë ordokse pa vetëdashje. Rrjedhimisht, ditën e dytë të arritjes së imzot Mjedës në Gjakovë, kaluan nga feja katolike në ate ortodokse edhe 530 frymë. Përpjekjet e arqipeshkvit për t'ua kthyer atyre mendjen qenë të kota, sepse ata po të deklaroheshin lirisht, i priste hakmarrja, për më shumë që ushtria dhe xhandarmeria malazeze me Sava Llazarevi-qin në krye po vazhdonte krimet në nahinë e Pejës dhe të Gjakovës.

Komisioni i hetimeve u mblodh më në fund më 6 prill, por nuk filloi menjëherë nga puna, shkaku i pengesave të ndryshme nga pala malazeze, sidomos në punën e anketimit të katolikëve të konvertuar. Megjithatë, 16 sish të zonës malazeze ia dolën të pervidhen natën dhe të shkonin drejt në kishën e Gjakovës. Organet malazeze bënë ç'mos t'i nxjerrnin s'andejmi, ia dolën t'i shkëpusin tre veta dhe nga njëri prej tyre nxorrën deklaratën se gjoja qenë të mashtruar dhe se u kishin ofruar nga 100 lira turke për të deklaruar se kishin kaluar në fenë ortodokse me dhunë. Mirëpo kjo deklaratë e vetme nuk bënte punë përballë asaj të 13 të tjerëve që qenë betuar se së pari ishin tortuar mizorisht për gjoja fshehjen e armëve, kështu që u shtrënguan ta ndërronin fenë për të shpëtuar veten dhe familjet. Autoritet malazeze, të mëllefosura nga këto deklarata, bllokuan të gjitha vendkalimet me roje të forta dhe ndaluan çdo kalim në anën tjetër të qytetit, për t'ia prerë kësodore rrugën mbledhjes së fakteve. Prandaj ata kërkonin zhvillimin e hetimeve në territorin malazias, kurse arqipeshkvi Mjeda kundër-vihej me argumentin e fortë në dorë, se katolikët e konvertuar "[...] ishin përseku-tuar dhe nuk guxonin të shfaqnin dëshirën e tyre për t'u kthyer në katolicizëm".

Sado që pala malazeze e ngushtoi punën e Komisionit të hetimeve vetëm në shqyrtimin e vrasjes së pater Luigjit, katër persona që ishin me të dhe i shpëtuan pushkatimit, ishin të burgosur, kështu që nuk mund të dëshmonin të vërtetën e kulluar. Dhe ajo ishte së frati i Gllogjanit as që provoi të ikte, as që u vra me pushkë, si thuhej në raportin zyrtar malazias. Kur trupi i tij u nxorr nga varri, doli se ishte masakruar me bajonetë dhe se në trupin e tij u gjetën plagë plumbi. Dhe, meqë pala malazeze e Komisionit këmbëngulte në versionin e saj të vrasjes, përkatësisht në ekspertizën e dy mjekëve malazezë dhe një mjeku serb, nënkonsulli Pecel u largua nga Gjakova në shenjë proteste. Nga ana e saj, qeveria austro-hungareze kërkoi nga ajo malazeze – posë tjerash – këtë satisfaksion: elementit katolik t'i garantohej e drejta e zgjedhjes së lirë të vendbanimit, përkatë-sisht të kalonte në zonën okupuese serbe, ose në Shqipëri. Kjo garanci do të jepej përkrye shpalljes publike. Cetina, ndërkaq, u përgjigj me cinizëm se katolicizmi ishte i mbrojtur me ligjet e Malit të Zi. Puna shkoi deri aty sa malazëzët gati e kishin ndarë mendjen ta vrisnin arqipeshkvin Mjeda me dorën e ndonjë shqiptari.

Në Janosh, skaj rrugës është një shenjtore e quajtur "kryqi i fratit". Ata që kalojnë aty pari mund të ndalen një trohë, të mendohen e kujtohen për të mësuar si vdiset për fe e atdhe. Vëllazëria jonë shqiptare nuk do të përtojë të heqë pak mundim për të dalë në Karashëngjergj të Hasit dhe për t'u përkulur para dy varreve të dy martirëve të fetarisë dhe shqiptarisë – pater Luigj Palajt dhe Atë Shtjefën Gjeçovit.


Dr. Zekeria Cana

[Zana_ch]

PARAPËRGATITJE PËR KANONIZIM

TË PATER LUIGJIT


Nga tetori i vitit filloi procesi i hulumtimit dhe i mbledhjes së fakteve për çështjen e kanonizimit të grupit të parë prej 35 klerikëve dhe 5 laikëve, të cilët derdhën gjakun për t'i qëndruar besnikë Kishës dhe kombit shqiptar. Dhe, në mësin e tyre është edhe pater Luigj Palaj, eshtrat e të cilit pushojnë në perjetësi në Shëngjergj, fshat pranë Zymit.

Sa herë që meditojmë për të shkruar për martirët e kombit, duhet t'i gjejmë dhe përdorim shprehjet më adekuate për ta, me qëllim që me to t'i përmbushim të gjitha postulatet e domosdoshme për njerëz të tillë. Kur marrim për të shqyrtuar personalitetin e pater Luigj Palaj (1878-1913), nuk mund ta shprehim me një fjalë të vetme, as me një togfjalësh, por me një periudhë domethënëse: Njeri që ka kryer një vepër të madhe e të lartë guximi, trimërie e vetëmohimi në luftë a në punë për popullin dhe atdheun e vet, njeri që ka flijuar edhe jetën e vet duke kryer vepra heroike. Ne fakt, i tille ishte dhe mbetet pater Luigji, i cili e flijoi jetën duke mos mohuar fenë, as idealet e të vertetën për fe e atdhe.




90-vjetori i martirizimit



Sivjet, më 7 mars 2003, u mbushën plot 90 vjet, kur në mënyrë më mizore e barbare e vrau (pas shpine) dora armike e pushtetit malazez ne Janosh të Gjakovës, ku edhe e varrosin pas një ekspertize të përshpejtuar, pa kurrfarë ceremonie fetare publike. Gjaku i martirit të vërtetë nuk hesht, kështuqë, një muaj pas këtij akti mizor, më 9 prill 1913, u tubua një komision mikst (për të tretën herë), dhe nga kërkesat e fuqishme, vendosën që mjekët të bëjnë obduksionin e sërishëm të kufomës së pater Luigjit. Edhe më tej, me kërkesat këmbëngulëse të konzullit të Austro-Hungarisë obduksioni u bë më 11 prill 1913, ndërsa më 13 prill u rivarros përsëri në vendin e vrasjes, në Janosh, duke mos pranuar kërkesën e ripërsëritur të kryeipeshkvit imzot Lazër Mjedës e të konzujve për ta rivarrosur në varrezat e kishës së Shën Prenës, në famullinë e Zymit të Hasit. Pas një procedure, më 15 prill, komisioni nënshkroi protokollin për mbylljen e çështjes së vrasjes së pater Luigjit. Dhe përkundër kërkesave të mëdha për transportimin e kufomës në një vend më të sigurt, nuk u lejua, kinse për shkaqe sanitare, derisa të kalojë afati i paraparë me ligje sanitare.

Pas kërkesave të vazhdueshme dhe kembëngulëse të arqipeshkvit monsinjor Lazër Mjedës dhe me insistimin e vicekonzullit austro-hungarez me seli në Prizren, z.Fiberio Pecel dhe të zëvendëskonzullit italian z. Zuculini (Bruno Zuccili) që të lejohet bartja e kofomës për ta varrosur në fshatin Bytyq (Shëngjergj, afër Zymit), me qëllim që rivarrosja të bëhet me ceremoni fetare publike. Kjo kërkesë u realizua më 16 korrik të po atij viti.

[Zana_ch]

.................................................. .... Zhvarrimi dhe transportimi në Bëtyç

Pas katër muaj përpjekjesh të parreshtura të arqipeshkvit mons. Lazer Mjedës e të tjerëve, u realizua qëllimi që trupi i martirit të sjellet në kapelën e kishës që i kushtohet Shën Prenës (në kishën e Zojës, siç quhet gjithandej). Kjo u kërkua dhe u realizua nga se pater Luigji në rend të parë, u shugurua për meshtar në 20 prill 1903, duke u bëre anëtar i ligjshëm e zyrtar i Prefekturës Apostolike Françeskane, me qendër Misioni në Zym dhe së dyti sepse kjo zonë ishte më e sigurt dhe gati-gati, pjesë neutrale.

Për këtë ceremoni kishin bërë një përgatitje të madhe dhe serioze si nga ana e Imzot Lazër Mjedës, ashtu edhe nga pater Pashk Prela, O.F.M. famullitar i Zymit, i cili kishte ftuar edhe mësuesin e shkollës shqipe z.Franë Lufin (shkodran) për të bërë së bashku organizimin e besimtarëve dhe nxënësve për të zbritur në fshatin Krajk, nga duhej të bëhej pritja e kortezhit me trupin e pajetë të martirit, pater Luigj Paliqit, që vjen nga Gjakova. Për këtë shtegtim përkushtimor, pater Pashku dhe mësuesi Franë i kishin veshur nxënesit dhe të rinjtë e fshatit me tirqe të zi dhe me xhamadanë të kuq, pra: kuq e zi, në pamje të flamurit kombëtar, për të simbolizuar e madhëruar veprën, guximin dhe gjakun e fratit martir.


Populli, rapsod i maleve tona, dhe të rinjtë në rresht, pos lutjeve themelore biblike, këndonin edhe këngë korale kishtare dhe lutje për shpirtin dhe trupin e martirëve françeskanë, posaçërisht të pater Luigjit, i cili i qëndroi besnik Krishtit, fesë, kombit e atdheut. Ato këngë qenë lutje në forme vjershe, të cilat populli i krijoi me mjeshtri poetike, me motive fetare, por me nje muzikalitet të shkelqyeshëm, këngë të përshpirtshme që shprehnin një dashuri ndërnjerëzore, njëkohësisht edhe për të mirën e shpirtit të tyre. Në të njëjtën kohë, ato këngë kishin qëllim për të ripërtrirë fenë e tyre, besimin e vetë krijuesit në idealet e tij dhe të besimtarëve. Por, edhe në anën tjetër ato këngë arrijnë efektin për mbajtjen gjallë të atmosferës artistike edhe në rrethana të vështira dramatike, që përjetoi dhe atdheu ynë. Ato qenë këngë private e familjare, të cilat deklamoheshin në shtëpi (individualisht apo në grupe) në tubime, në udhëtime, apo shtegtime, në rrugë, gjatë netëve të gjata të dimrit, për të thyer monotoninë, mërzinë e të tjera. Me një fjalë, janë këngë të krishtera, por jo këngë liturgjike, të cilat nuk praktikohen në ceremoni fetare. Këngët e tilla janë tradicionale dhe janë percjellur nga brezi në brez, të cilat gjallojnë edhe në ditët tona.

Një lutje e tillë, pra e moçme, është edhe kënga popullore me motive fetare, në formë vjershe: "Kush âsht njeri n' kët dynja".


Kush âsht njeri n' kët’ dynja,
T' mbramet tona i kqyrë pa pra,
Kush t' mbramet i kujton,
Nuk thotë Zoti se mkatnon!
Katër janë sendet e vona,
Që pa prâ do t'i kujtona:
Mordja, gjygji, Ferr' i mnershëm,
Edhe Parrizi i gjithësahershëm.
Mâ parë deka ka me ardhë,
Dhe për t' qitë, me t' mirë ta bajnë,
Prej gjithkujt ka me na nda
Prej t' gjitha t' mirave t' kësaj dynjaje.
Përmas gjygji i madhi Zotit
Ka me na nda neve përgjithmonë,
O n' Ferr o n' Parriz me na çue,
Si n’ këtë tokë qi e kem fitue.
Sa t' jet Zoti qi asht Zot,
Kem me hjek gazepe plot
……………….
Arqipeshkvi ka me na pshtue
Kishat tona mos me na i ngujue
S' ka kush fenë me na ndërrue.



Faksimil nga Amza e të vdekurve të famullisë së Zymit,
për datën: 16. 7. 1913/7.

[Zana_ch]

Pjesëmarrësit në varrim

Pas përpjekjeve të mundimshme u realizua kërkesa për të përmbushur kushtin e domosdoshëm të ritit të fundit të jetës – ceremoninë mortore të bariut të mirë të popullit.

Kjo u bë me 16 korrik 1913, ditë kur u transportua prej Janoshit martiri ynë patër Luigj Palaj O.F.M., kapelan në Gllogjan, e i lindur në Janjevë.

Në ceremoninë e përcjelljes së trupit të martirit patër Luigj Palaj morën pjesë: ipeshkvi, imzot Lazër Mjeda, sekretari i Legatës austriake në Cetinë, z. Kollovrat me krahinarin e Gjakovës – Janko Spasojeviq (sipas urdhrit të ministrit të brendshëm në Cetinë Labud Gojniq), zëvendëskonzullët e legatës austro-hungareze në Prizren, z. Fiberio de Pecel, dhe ai i legatës së Italisë, z. Bruno Zuccel, krahinari për Gjakovë e Pejë Spiro Spasojeviq, famullitari i Zymit, pater Pashk Prela, O.F.M. dhe të gjithë besimtarët e famullisë së Zymit dhe disa pjesëmarrës nga Gjakova e Gllogjani.

Me të ardhur në Zym, u mbajtë mesha e përmortshme. Pas meshës të gjithë të pranishmit dhe populli në përgjithësi u drejtuan kah varrezat e "Shën Prenës" – te "kisha e Zojës" në Bytyq.

Dhe, me të drejtë mund të themi se të gjitha këto vuajtje para e pas martirizimit, me varrosje e rizhvarrosje, me gjykime e rigjykime pas vdekjes, e fuqizojnë virtytin e tij për shenjtërim.






Varri dhe trupi i tij në fuqinë e kultit

Saherë që bisedohej dhe rrëfehej për vuajtjet trupore dhe shpirtërore të pater Luigjit, aq më tepër fuqizohej emri dhe varri i tij duke arritur gradualisht në fuqinë mbrojtëse të kultit, për t'u dalur në ndihmë nevojtarëve për sëmundje të ndryshme trupore, shpirtërore dhe për trashëgimi familjare.

Duke biseduar me më të vjetrit, e në veçanti me plakat, të cilat më shumë janë përpjekur për të mbajtur mend përjetimet e më të vjetërve dhe ngjarjet dhe nevojat e tyre, rrëfejnë se si gratë nevojëtare shkonin te varri i martirit, pater Luigjit, për të marrrë nga një grusht dhé nga varri i martirit të shenjtë, me të cilin preknin trupin e tyre për t'i dalur në ndihme në realizimin e kërkesave të tyre, ose linin dhurata duke bërë "nezër" dhurata të ndryshme në këtë lutje përkushtimi:

O shejt i madh e i fuqishëm, ti që kë provuar të gjitha vuajtjet shpirtërore gjatë poshtnimit nga të pa Tenzonët deri në vdekjen tënde, edhe mbas vdekjes, kur armiqtë kanë luejtun me trupin tënd qysh kanë dashtun, ban mrekulli e të kesh mëshirë edhe për mue, që sod kam ardhën para teje, përgjigjmu kërkesave dhe nevojave të mia, të lutem!

Edhe pater Shtjefën Gjeçovi më 16 nëntor 1926. mori një asht të pater Luigjit, së bashku me pater Lekën.




Gjeçovi në fuqinë e patologut

P. Shtjefën Gjeçovi, duke qenë njohës i mirë i zakoneve (ligjeve), si të populit, ashtu edhe të pushtetit në fuqi, dhe duke e përgatitur dokumentacionin e nevojshëm për gjyqin kishtar, për t’u shpallur P. Luigji i lumë dhe i shenjtë – për t'i mësuar shkaqet dhe rrethanat e vjasjes, mjetet me të cilat është masakruar sivëllai i tij, me 16 nëntor 1926 ia hapi varrin sivellait të vet, pater Luigjit, së bashku me pater Lekën (Aleksandër Filajn, famullitar në Zym), Noz Sebë Lazër Prenkëpalajn, kryetar i fshatit Zym, dhe Nikë Hilë Koldoçi (njeri i shkolluar – 1866-1937) që vendasit e njihnin si Nikë Dila, me dy djem të shkolluar: Frrok dhe Pjeter Nike Dila /Hila/. Këtë e bëri pater Shtjefni, duke mos ditur se dora e të njëjtit armik do ta likuidojë edhe atë në pritë, me 14 tetor 1929, dhe se do të varroset pranë sivëllait të vet – pater Luigj Paliqit, për t'u binakëzuar në kapelën muzé, që është nën mbrojtjen e shtetit, apo nën mbrojtjen e Institutit per Mbrojtjen e Monumenteve Historike në Prizren.


Nikollë Kërhanaj



P.s
shkrim i huazur