Islami dhe Evropa

[hasanmehmeti]

Lidhjet muslimano krishtere në Europe: e shkuara, e tashmja dhe e ardhmja
Historia e marredhenieve islamo krishtere në Europe: nderveprimi kulturor perballe ballafaqimit politik dhe ideologjik

Prej perspektives universale të historise se qyteterimeve, Europa pasqyron një pabarazi të jashtezakonshme në lidhje me influencat e ndersjellta kulturore në mes botes muslimanë dhe asaj krishtere. Ndikimi i mendimit europian në boten muslimanë daton në fillimin e shekullit të 19te, ndersa qyteterimi Islam ka bërë ndikimin e tij të thelle në kulturen krishtere europianë – në rrugen e tij të gjatë në zhvillimin e shkences dhe teknologjise – pothuajse një mije vitë perpara dhe gjatë një periudhe prej disa qindra vjetesh. Me fjale të tjera, për me teper se një mije vitë kultura europiane nuk kishtë asnjë ndikim të vecantë mbi boten islame por vetem se perfitoi nga illuminizmi i hershem islam në të gjitha fushat e kultures dhe shkences.
Eshtë një fakt historik që formimi i një jetë të vertetë intelektuale në mesjetë ishte si rezultat i lulezimit të qyteterimit islam në Spanje. Gjatë pese shekujve – nga shekulli i tetë gjer në të trembedhjetin saktesisht – historia e qyteterimeve boterore ishte ajo e islamit. Në krahasim me qyteterimin kristian të asaj kohe, qyteterimi islam ishte me teper i rafinuar dhe i iluminizuar. Gjatë një periudhe kritike prej afersisht dyqind vjetesh perballja e Europes me qyteterimin islam i lejoi asaj të zhvillonte të gjitha aftesitë në fushat shkollore dhe shkencore, veçanërisht filozofine, mjekesine, astronomine, kiminë dhe matematiken. ishte një nga arritjet me të medha të dijetareve islam në mesjetë ruajtja e thesareve të filozofise dhe shkences greke për brezat e mevonshem. Dijetaret krishtere u njohen me konceptet e metafizikes aristotelianë vetem nepermjet filozofeve arabe në Spanjë dhe perkthimeve dhe komentimeve të tyre. Filozofi arab Ibn Rozhd (Averroes), i lindur në Kordoba me 1226, ushtroi ndikimin me të madh nepermjet komentimeve të tij mbi Aristotelin. Universitet arabe në Kordoba, Seville, Granada, Valencia, Toledo kanë terhequr një numer të madh dijetaresh kristiane. Mendimtaret me të medhenj krishtere të asaj kohe si Albertus Magnus, Roger Bacon, Thomas Aquinas, William Ockham, Gerbert Aurillac, me vonë u be Papa Sylvester i dyte, duke permendur një pakice prej tyre ketu, i zhvilluan aftesitë e tyre intelektuale në keto qendra mesimi.
Libraria e madhe në Toledo – ku me 1130 një shkolle perkthimi u themelua, terhoqi studenta dhe perkthyesa nga e gjithe Europa. Shkenca mjekesore arabe-islame ka pasur një ndikim të jashtezakonshem në zhvillimin e disiplines se mjekesise në Europe. Të paret profesore mjekesie në universitetet e reja të themeluara europianë ishin ish studenta të dijetareve arabe. Puna themelore e dijetarit me të famshem, Ibn Sina (Avicena), Al-Qanun (canon medicinae) eshtë mesuar në të gjitha fakultetet europianë të mjekesise për gjatë gjashtë shekujve. Jo me vonë se 1587 mbreti Henri i tretë i Frances themeloi institutin e gjuhes arabe në kolegjin mbreteror në menyre që të promovontë kerkimin mjekesor në France. Ndikime të ngjashme në zhvillimin e metodave shkencore mund të gjurmohen edhe në fushat e matematikes, astronomise, kimise, arkitektures, muzikes dhe teknikave industriale. Astronomi Arab Al-Batani (Albatenius, 858-929) në menyre autoritative e hedhi poshtë dogmen e Ptolemeit mbi heliocentrizmin shume kohe perpara se Koperniku të botontë vepren e tij De revolutionibus orbium coelestium në shekullin e 16te. Arti europian i periudhes romanë i eshtë mirenjohes thethesisht arkitektures islame veçanërisht asaj në Spanje. Pa kaluar në detaje të metejshme me të drejtë mund të themi që qyteterimi islam që lulezoi në jugun e Europes gjer në shekullin e 16të me arritjet e tij universale madje kaloi edhe kontributet e hershme të perandorise romake në zhvillimin e qyteterimit – e zgjoi Europen nga gjumi dogmatik i mesjetes dhe pergatiti një rilindje europianë në kuptimin e një vizioni boteror illuminist, racional dhe jodogmatik.
Në nivelin politik, ndikimi i pasur kulturor që qyteterimi kristian në Europe në menyre të njeanshme perfitoi, nuk kishtë asgje që ti ofrontë nga vetja e saj qyteterimit islam të asaj kohe dhe vetem në rastë të rralla mund të barazohej me mendjegjeresinë dhe tolerancen. Charlie i madh mbajti marredhenie miqesore me Abasidet në Bagdad. Harun al - Rashid e respektoi atë si mbrojtesin e kristianeve lindore me të drejta ceremoniale të siguruara mbi Jerusalemin. Në periudhen historike të mevonshme, perandori Frederik i dytë (1194-1250), mbret i Sicilise dhe Jeruzalemit, pavaresisht pjesemarrjes se tij në kryqezatat, shfaqi një hapje të sinqertë drejt qyteterimit islam dhe ishte i zellshem që të mesontë prej dijetareve muslimanë të perparuar. Megjithatë duhet të nenvizohet që interesi i të dy udheheqesve ishte drejtuar tek perandoria islame në lindje, dhe jo tek ajo në token europianë me qender në Kordoba, ku pavaresisht ndikimit të pasur kulturor, një marredhenie miqesore politike nuk u krijua asnjehere. Historia e marredhenieve politike në mes islamit dhe kristianizmit në Europe eshtë dominuar nga levizja e kryqezatave, e cila i ka fillimet e saj në shekullin e 11te, nepermjet se ciles papa u perpoq që të themelontë hegjemoninë e tij të padiskutueshme mbi lindjen krishtere në vecanti. Kryqezatat shume shpejt u kthyen në ndermarrje imperialiste-kolonialistë nepermjet se ciles shtetet europianë donin të siguronin interesat e tyre ekonomike dhe tregtare. Feja ishte vetem një pretekst për projektet kolonialistë të udheheqesve europianë – jo vetem kunder muslimaneve në token e shenjtë por gjithashtu edhe kunder perandorise bizantinë kristiane, që u pasqyrua në menyre të qartë në kryqezaten e katert, gjatë se ciles Doge i Venecias, Enriko Dandolo, pushtoi dhe plackiti Konstandinopojen në 1204. Ndersa rikonkuista islame pati sukses në 1187 me rimarrjen e Jeruzalemit nga Salaheddin, rikonkuista krishtere solli fundin e prezences islame në Europe me renien e Granades me 1492. Në pjesen lindore të Europes, dalja e një perandorie të re turke jo vetem që pushtoi Byzantium (Konstandinopojen), qendren e kristianizmit lindor me 1453, por gradualisht e zgjeroi pushtimetë saj gjeri tek portat e Vienes me 1683.

Historia komplekse e perplasjeve ndermjet kristianeve dhe muslimaneve, në perendim, jug dhe në lindje të europes dhe edhe në lindjen e aferme e ka bërë praktikisht të pamundur një dialog të sinqertë qyteterimesh, pavaresisht ndikimit teper të pasur të kultures islame në zhvillimin e mendjes europiane. Në kontekstin e perplasjeve ushtarake dhe politike feja ka sherbyer vetem si një mjet ideologjik në pjesen e kristianeve për të mbrojtur interesat e udheheqesve europiane, perfshire vetë papen në Rome. Kjo e shpjegon historinë e keqkuptimve të qellimshme dhe të paqellimshme që e kanë shoqeruar perplasjen islame krishtere në Europe gjatë gjithe ketyre shekujve. Perplasja e hershme e qyteterimeve që nga mesjeta ka krijuar një trashegimi të ballafaqimit, mosbesimi dhe keqkuptimi gjeri në ditet e sotme. Stereotipet antiislame në Europe janë bërë edhe me të rrezikshme nen një yjesi të re të politikave boterore, pasqyrojnë antagonizmin e hershem të nderveprimit islam-kristian me zgjerimin e qeverisjes islame në Europe që në shekullin e tetë dhe që vazhdoi me rikonkuisten dhe kryqezatat kristiane. Eshtë brenda kontekstit të një perplasje të dhunshme europianë ndaj islamit si Edward Said e quan që doktrina europianë e ktheu islamin në epitomin e një të jashtmi kunder se ciles qyteterimi europian që nga mesjeta ishte themeluar. Me shafaqjen e kolonializmit europian, marredheniet me islamin moren një drejtim tjeter drejt dominimit politik dhe tutelazhit kulturor nga ana e europianeve. Fuqia e politikave europianë ka formesuar harten politike të lindjes se mesme deri në ditet e sotme. Dominimit politik dhe ushtark iu shtua edhe pretendimi i hegjemonise ideologjike të kristianeve europianë mbi qyteterimin arab dhe islam. Paragjykimet e vjetra, të ushqyera që nga koha e kryqezates, janë ngjallur dhe forcuar si mjetë në një ballafaqim, që eshtë i lidhur me entitetin e ri politik në Palestinë me prezencen historike islame veçanërisht në Jeruzalem.