Mitologjia shqiptare
 

Shqiptarët kanë një pasuri të madhe mitologjike por ende të pa studiuar mirë. Tashmë dihet që figura si Zanat, Orat po dhe figura të tjera si Katallani me një Sy janë pjesë e rrëfimeve dhe mitologjive të hershme shqiptare.

Por shpesh ato kane edhe ndryshimet qofte fonetike ne emertim por edhe vlera sipas rajonit.


Të bardhat janë një lloj shtojzovallesh, vajza të bukura, pra, diçka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo është njëfarë zane.

Kjo figurë mitologjike është e njohur jo vetëm në Ballkan, por edhe në botën arabe, nga duhet të ketë ardhur ndër ne. Dragoi, kuçedra, syri i keq, lugati, shtriga, etj.

Për të dhënë një pasqyrë më të gjerë, më të plotë të mitologjisë së një populli, nevojitet kohë më e gjatë dhe punë sistematike hulumtuese në terren në vise të ndryshme, përveç studimit të literaturës ekzistuese për këtë temë shumë të gjerë dhe shumë të lashtë.

Ndër ne, mjerisht, nuk ekziston ende të paktën një sprovë konkrete, për të përmbledhur në një botim botën mitologjike shqiptare, e cila është shumë e pasur dhe, në disa vise, e ruajtur dhe e gjallë deri më sot.

Por, megjithatë, materiale të mbledhura, vështrime dhe studime fragmentare kemi, qoftë nga autorë të huaj, qoftë nga njerëzit tanë të aftë për këtë punë.

Të dhëna dhe analiza më të plota gjenden në veprat e albanologëve të njohur, siç ka qenë, p.sh., Hani, Nopça, Durham, Lamberci, dhe shumë të tjerë. Autorë shqiptarë dhe mbledhës të materialeve të mitologjisë sonë popullore ka shumë, të cilët në revista të ndryshme (p.sh., "Leka", "Hylli i Dritës", "Drita" etj...), ose në botime të tjera kanë dhënë kontribut të vlefshëm për njohjen dhe ruajtjen e kësaj pjese të rëndësishme të kulturës shpirtërore të popullit tonë.

Punën më të madhe për këtë e kanë bërë etnografët tanë pas Luftës së Dytë Botërore, qoftë me kontributet e tyre të vlefshme shkencore të botuara në revistën "Etnografia shqiptare", "Kultura Popullore", e materialeve në Institutin e Kulturës Popullore.
Gjithsesi, shtrohet nevoja e botimit të një vepre më të gjerë, në të cilën do të paraqitej, të paktën në vija kryesore, mitologjia e popullit shqiptar, e cila, në kushte të reja ekonomike, kulturore dhe përgjithësisht shoqërore, ka humbur fare rolin e dikurshëm të saj dhe së shpejti mund të qitet në harresë përgjithmonë. Kështu do të varfërohej historia e kulturës së popullit tonë.

Nga shumë punime të autorëve tanë e të huaj, këtu po përmendim vetëm dijetarin tonë të shquar prof. Eqrem Çabejn (1908-1980), i cili qysh në vitin 1939, ka dhënë një pasqyrë të shkurtër, por të qartë, të mitologjisë sonë popullore, botuar frëngjisht në revistën "Revue international des etudes balcaniques", nga e cila po paraqesim vetëm disa të dhëna dhe mendime të tij, të cilat ai i ka zgjeruar dhe shqyrtuar më vonë edhe në botime të tjera të ndryshme.

Në besimet popullore, thotë Çabej, ruhen shumë figura të moçme, të cilat në mitologjinë tonë paraqiten me emër të ri dhe me disa ndryshime kuptimore. Në mitologjinë tonë shpesh përmenden "hijet", si figura mjaft të papërcaktuara, por gjithsesi me kuptimin e një demoni, të një fantazme.

Në Kosovë me fjalën "hije", në kuptimin mitologjik, mund të përfshihen demonë të ndryshëm, por para së gjithash - bota "andej varrit", të vdekurit, zakonisht shpirtra të ligj. Balozi i detit përmendet në folklorin tonë mjaft shpesh.

Në Kosovë ka kuptimin e një përbindshi. Të bardhat janë një lloj shtojzovallesh, vajza të bukura, pra, diçka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo është njëfarë zane. Kjo figurë mitologjike është e njohur jo vetëm në Ballkan, por edhe në botën arabe, nga duhet të ketë ardhur ndër ne.

Dragoi, kuçedra, syri i keq, lugati, shtriga, etj., personazhe këto mitologjike, të njohura ndër shumë popuj.

Këtu po përmendim vetëm disa qenie të tjera të kësaj sfere si i paraqet Çabej, të cilat në Kosovë njihen pak ose aspak, të paktën me emrin përkatës. Kështu, p.sh., në Kosovë nuk dëgjohet për Erretat e Sheut, të cilat Çabej i përmend sipas të dhënave të albanologut gjerman Lamberc. Gjithashtu Dhamsuta është ndër ne e panjohur.

Kështu u quajka në viset tona veriore "një pelë përrallore, me në shpinë kalorësin të quajtur Dhevështruesi".

Tek arbëreshët e Italisë ekziston Fata, e cila duhet t'i përgjigjet zanës ndër ne. Në gojëdhënat e zonës së Përmetit përmenden Floçkat, vasha të bukura me flokë të gjata, që mendohej se rrinin në ujëra e në puse.

Edhe Kshetrrat ose Kshetzat, ishin të ngjashme me Floçkat. Hyjrija e Detit është një lloj sirene, pastaj Xhullitë e Judi, janë figura të njohura në zonat tona të veriut, por edhe ndër bullgarë e rumunë. Karakonxholli është figurë mitologjike ndër ne, e ardhur nga mitologjia turke.

Në Kosovë njihet me emrin "Kallakonxhë", e cila udhëtarin e huton, ia mjegullon mendjen dhe nuk di të orientohet në hapësirë. Gogu, Sanagogu ose Herri është njëlloj xhuxhmaxhuxhi, shkurtabiqi ose kokërrmeli.

Figura mitologjike më pak të njohura janë gjithashtu Mëmëdreqja, lloj përbindshi në bestytnitë e hershme ndër shqiptarët (arbëreshët) e sicilisë në Itali, kurse në besimet e tyre në Kalabri Manaqeli ka qenë njëlloj hijeje.

Nuset e Malit dhe Orët e Malit kanë qenë lloj zanash, emri i të cilave rrallëherë zihej në gojë. Emri i tyre ishte tabu (i ndaluar), prandaj zëvendësohej me emërime, si p.sh., "Qofshin të bardha", "Ato të lumturat", "Ato të mirat" etj., siç thuhet në Kosovë. Në viset e veriut Shurdhi ka qenë demon i rëndësishëm.

Në mitologjinë e trakëve të vjetër ky ishte hyjni e motit të keq. Figurë e ngjashme me Shurdhin, në veri ka qenë Verbti. Gjarpri i shtëpisë në disa vise quhet Vitore. Në mitologjinë e shqiptarëve të Çamërisë Vitoret ishin tri Fatitë që mendohej se i vinin foshnjës te djepi natën e tretë të lindjes dhe ia caktonin fatin që do të kishte në jetë.

Emri i vitores në thelb është vejtore, "ajo që end pëlhurë, endëse, emër që del edhe me trajtën vektore", - pra, ato ishin endëse të pëlhurës së jetës. Zana - në mitologji është simbol i një vashe me bukuri të pashoqe.

Ky emër rrjedh prej hyjnisë romake Diana - hyjnia e pyjeve dhe e gjuetisë.

Huazimi i figurave mitologjike në popujt e Ballkanit dhe më gjerë ka qenë i ndërsjelltë, duke bërë edhe përshtatje të ndryshme në emër, e disa raste edhe në kuptim.

Kjo dukuri është që nga koha antike. Kështu, p.sh., Zeusi, hyjnia kryesore helene (greke), ndër shqiptarët gjithashtu merrej si hyjni, ndoshta me më pak rëndësi se siç e kishte në Greqinë antike, dhe me emër të vendit Zojz.

Edhe hyjnesha romake Diana ka qenë e njohur në mitologjisë ilire dhe trakase, ndoshta më me pak autoritet se te romakët, por prapë me kurorë hyjnie.

Mitologjia jonë është tepër e ngarkuar me figura e besime të ndryshme.

Përkundrazi, ilirët - të parët e shqiptarëve, duket se kanë qenë më realë ose të paktën më racionalë në këtë pikëpamje. Ata besonin në fenomenet e natyrës. Për ta zot ka qenë, para së gjithash, dielli, pastaj hëna, ujët, rrufeja, bubullima, shiu, zjarri etj.

Pra, ilirët besonin në trupat qiellorë dhe në fuqitë natyrore, të cilat ndikonin për të mirë ose për të keq mbi jetën e veprimet e tyre të përditshme.

Mitologjia e të parëve tanë të lashtë, pra, nuk ka qenë e ngarkuar me shtriga, lugetër, magji, etj., të cilat u shfaqën ndër ne shumë më vonë.

Profesor Çabej ka botuar në revistën "Yllyria" një studim tjetër mbi zakonet dhe doket e shqiptarëve, ku, përveç të tjerash, shpjegon edhe disa të dhëna mitologjike, sidomos prejardhjen e figurave dhe dukurive të ndryshme të saj.

Më vonë (më 1942) ka botuar një studim të posaçëm me titull "Diana dhe Zana", dhe më 1972 artikullin "Disa figura të besimeve popullore shqiptare".

Ai, ndër të tjera, thoshte se qysh te Gjon Buzuku (shekulli XVI) përmenden në "Mesharin" e tij "gjigantët" - fantazma me shtat të gjatë e natyrë luftarake.

Ai gjithashtu përmend fjalën "hije" me kuptimin e një fantazme tjetër. Edhe në veprat e Pjetër Budit (1566-1622) ka elemente të besimeve tona popullore. Në veprën e Pjetër Bogdanit "Cuneus prophetarum" më 1685, shfaqen zanat si figura mitologjike.

Nga fjala "gjigant", të cilën e përmend Buzuku, vjen fjala "vigan" që është sot e përhapur në gjuhën tonë, me kuptim të njeriut me shtat të rritur, të lartë, të zhvilluar.

Në Mirëditë, shkruan Çabej, ekziston një figurë mitologjike me emrin kuptimor "Dheveshtruesi", i cili "në net pranvere vë veshin tek dheu, për të dëgjuar a vjen njeri për së largu dhe a gjëmon ujët e nëndheshëm.

Ai gjithmonë shkon kaluar në vithe të "Dhamsutës", një pelë e pagojë që kalon nëpër male e dete dhe shpie larg e larg atë që do të shpëtojë me anë të saj".

Në Dukat të Vlorës, në malësitë e Labërisë, besohej në një lloj zane shtatgjatë, të cilën e quanin Suta "drenusha" dhe përfytyrohej në trajtën e një lope.

Ndër shqiptarët e jugut, në Toskëri, mali i Tomorrit (2418 m) ka kuptim mitologjik dhe mbahej mal i shenjtë. Në majë të tij jetojnë gjallesa mitologjike, një zog i shenjtë, hyjni të ndryshme.

Njerëzit bënin be mbi këtë mal si në një gjë më të shenjtë e më të shtrenjtë "për Baba Tomorrin", "për të mirin Tomorr". shumëkush, nga frika e respekti, as emrin nuk ia përmend, por thonë "ai" dhe bëjnë be "për atë çukë".

Figura, personazhe mitologjike ndër ne ka shumë, siç shihet edhe nga kjo që u tha më sipër, por besimet dhe ritet magjike në kuadër të mitologjisë, gati që as nuk mund të numërohen, sepse çdo krahinë, çdo zonë, bashkësi etnike, fisnore, fshatare, familjare, etj., mund të kenë disa veçori, disa besime e bestytni, disa "bidate" ose zakone, të cilat nuk i ka tjetërkush.

Madje, edhe njeriu si individ mund ta ketë botën e tij vetjake nga sfera e magjisë dhe e mitologjisë në përgjithësi. "Tim për shpi, adet për njeri", thotë populli.

Mitologjia është pus pa fund, të cilit nuk i shteret kurrë ujët. Prandaj, si u tha më parë, edhe me këtë rast mund të japim vetëm fragmente nga kjo fushë e gjerë e kulurës shumë të lashtë, më të lashtë se çdo religjion dhe çdo normë tjetër morale të kodifikuar, në çfarëdo mënyre, qoftë nga çfarëdo bashkësie të shkallës primitive ose të përparuar kudo në botë.

Zakonet e ndryshme me ceremonial të caktuar, veprimet magjike, në shumicën e rasteve lidhen me stinë të motit, me festa, me ditë të shënuara, me pjesën e caktuar të ditës, pastaj me vend ose me objekt të caktuar.

Disa "adete" bëhen në pranverë, disa të tjera në vjeshtë, disa ditën e ndonjë feste, të tjerat ditën e martë, të premte, etj., kurse disa paradite ose në mbrëmje, sepse "ashtu duhet", disa zakone lidhen me një kodër, me një lis, me varre, me vende të shenjta ose të nderuara, dhe kështu me radhë.

Disa lidhen me fillimin ose me mbarimin e shumë punëve.

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Ora e maleve[/B]


Ora e maleve: eshte figure e mitologjise popullore shqiptare , e cila perfytyrohej si nje grua apo si nje gjarper.

Ajo besohej se jetonte ne male, fusha,ne pyje , ne kroje ose prane njerezve,dhe i ndihmonte a u sillte fat zemermireve dhe ndeshkonte te keqinjte.

Oret mund te kene qene nje lloj zanash qe thirreshin me emra perkedheles si " qofshin te bardha", "ato te mirat", ato te lumturat" pa ua permendur emrin.

Ora ishte ndoshta krijesa mitologjike me e perhapur tek shqiptaret.Nje shtepi nje fis apo nje njeri mund te ket pasur oren e vet.Madje besohej se edhe nje zane e maleve kishte oren e saj.

Oret jane te mira apo te liga.

Bekimi dhe mallkimi shpesh behej nepermjet ores.

Braktisja nga ora do te thoshte fatkeqesi per personin apo grupin.

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Shtoi-Zo-Vallet - Shtojzovallet[/B]


(Të lumet ose Të Bekuemet) e kalojne jeten ne orgji sensuale, perrreth tryezave e burimeve, tue pi, kendue e vallezue.

Ato i gjymyrojne njerezit, i cmendin ata, i kthejne ne gure, i truejne, i vrasin -- me fjale te tjera i shitojne. Ushqimi i tyne âsht i perafert me ate te zotave greke, esence lulesh, mjalte, vene, etj.

Fjala Shtoi-zo-vallet conoton dy gjana, 1) natyren e tyne orgjiake, dhe 2) friken se mos te shitojne.

Thërriten shtoi-zo-vallet, te lumet, dhe te bekuemet, nga frika se mos te ndigjojne sepse ato janë kudo, dmth. me ju bâ qefin sepse ato janë të padukëshme dhe mund te jenë duke përgjue.

Me i sha Shtoi-zo-Vallet âsht njilloj sikur me përmendë emnin e disa përsonazheve në filmat horror, ngase, edhe ato rrinë të mshefuna dhe ndigjojnë e vrejnë se çka bajnë njerzit.

Shtoi-zo-vallet nuk janë vetem femna. Ato mund të jenë edhe djem të ri, ose edhe krijesa te ndryshme nga njerzit. Njerzit nuk e dinë sesi janë shtoi-zo-vallet me u pa, spese ata që i shohin ato, i shohin vetëm njiherë--at'herë kur kanë shkelë në territorin e tyne dhe marrin dënimin.

Nuk duhen ngatërrue me Zanat dhe Orët. P.sh. âsht e pakonceptueshme që nji shtoi-zo-valle t'a ketë ndihmue Gjeto Basho Mujin me marrë fuqi. Mirësia dhe frymzimi nuk janë në natyrën e shtoi-zo-valleve.

Gjithashtu, të-lumet, nuk kanë nevojë për dhitë e egra me brina ari me u dhanë fuqi sepse fuqia e tyne âsht e pashterrëshme.

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Mitologjia dhe demonologjia shqiptare.[/B]




[YOUTUBE]xY85Ow-7SaQ[/YOUTUBE]




[YOUTUBE]5wt_LhQxwDw[/YOUTUBE]




[YOUTUBE]6XI1oSTutyg[/YOUTUBE]




[YOUTUBE]Q6FJgDNK9y8[/YOUTUBE]

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Hyu i jetës - Poseidoni ( Dodoni , I Miri)[/B]



Poseidoni(Pujisësi i Dodonit,bujisësi i Dodonit,bujitje ose pujitje është dukuria që i shfaqet syrit në buzët e burimit të ujit , që vjen nga thellësia e tokës ) i biri i Kronit dhe Reas , vëllai i Zeusit dhe Hadit dhe hyjnia kryesore ne panteonin pellazg Olimp -Dodone .Pasi rëzuan nga froni të atin Kronin ,tre vëllezërit Zeusi ,Poseidoni dhe Hadhesi ndan pushtetin.

Poseidoni qe i dyti, me i rendësishmi , pas Zeusit e midis hyjnive. I takoi të qe i gjithëpushtetshmi i deteve dhe ujrave , në të shkuarën ky qe atributi më i qënësishëm i Kronit .

Ai shfaqet nga thellësia e tokës si burim i ujit jetëdhënës ,por që njëherazi është lënda kryesose e trupëzimit të gjithëçkaje që ekziston në planetin tone.

Poseidoni është kuptuar si Hyjnia përgjegjës i lëngut të jetës ,ujit, në planet.Ai identifikohet Hyjnia e rrjedhjes dhe e qarkullimit te vazhdueshëm ,i qetesise dhe i furisë maramendëse ,i paparashikueshmërisë dhe i mistershmërisë.

Bujar dhe mirëtor .jetëmbajtes dhe ndëshkues për këdo që se nderoi , dhe për një çast e përbuzi ,ky është i Miri , Poseidoni, për detar ,peshkatar, buzalumas e bregadetas..

Të gjithë të lashtët e pranojnë se Poseidonin e adhuronin më së tepërmi Ilirët dhe Epiriotët pellazg.

Simboli i tij , i qënësishëm,është cfurku tridhëmbësh , skeptri me të cilin ai mbante fortë ujin e detit pas tokës dhe kapej lehtë pas çdo sendi ,një symbol ky që haset dhe si skepter , edhe pse në minjaturë , që mbahej në dorën e djathtë edhe prej Faraonëve.

Nuk do shumë ta kuptosh mendësine e të lashtëve ,që mendonin se Poseidoni e mbante të pashkëputur ujin me tokën me ndihmën e tridhëmbëshit sepse me sa duket ata e kishin provuar se tridhëmbëshi qe mjeti më efikas për të fiksuar diçka pas tokës.

Kështu,edhe ne ,fare thjeshtë duam të besojmë se Poseidonit i është atribuar mveshur, misteri i pashkëpuetshmërisë të ujit nga toka ,pra është një përpjekje pararendese për të spjeguar të vërtetën e tërheqjes së gravitacionit, dhe pse jo , kjo të qe mënyra më e saktë e spjegimit të lidhjes së ujit me tokën prej të lashtëve..

Këtu mendoj se e ka bazën dhe përfytyrimi i pandarë i Poseidonit nga skeptri tridhëmbësh i tij.

Simboli tjetër kuptimplotë për Posejdonin është delfini njeridashës dhe udhërëfyes .

Delfini(që spjegohet me bashkimin e dy foljeve te shqipes del – hin, ashtu si shfaqet delfini vertet ne det) është qënia më e adhuruar e ujrave te Jonit.Kush i ka njohur nga afër këto qënie është mrekulluar prej humanizmit dhe fisnikërise se tyre Si te njerëzit, delfinët e kanë shumë të zhvilluar tiparin e komunikimit tingëllor .

Detajonasit e adhuronin ketë krijesë,dhe jo pak prej tyre kishin provuar mirësine e këtyre krijesave . Detajonasit jo vetëm së lashti , por edhe sot besojnë se Ata janë lajmësit e të Mirit të Jonit.

Të lashtët besonin se Poseidoni kishte seline në Jon të kaltërpraruarin me 145 ditë të bukura me diell ,që përshëndritet edhe në mot të keq nga shkrepëtimat e malit të Çikës(mali I Vetëtimave) . Pse ata zgjodhën pikërisht Jonin .A e dinin vallë ata që thellësia maksimale e deteve të të gjithë Mesdheut prej 5121 m ndodhet pikërisht në jug të detit Jon.

Këtë të vërtetë befasuese e dinin vetëm ata të lashtë që ishin të lidhur ngushtësisht me detin dhe ja dinin mirë çdo të fshehtë a mister të tij.

Detajonatit dhe Adriatikasit ia njohin karakterin hyjnisë së deteve të tyre .Ata e duan atë , si të afërmin e tyre, dhe nuk e ndajnë nga jeta e tyre, sepse e besonin dhe e nderonin Poseidonin si hyjninë e jetës.Ai përkujdesej për ta që nga kroni(Burimi)deri në det ku ai kishte seline .

Poseidonin e falnin ne gjithë siujdhesën e Hemit(Ballkan) nga bjeshkët e thella ku nisin rrjedhën lumenjtë e deri ne detin Jon dhe Adriatik.

Adhurimin për Poseidonin e gjejmë në dëshmi arkeologjke për gjatë vijës bregdetare nga grykëderdhja e lumit Drin në veri deri në grykëderdhjen e lumit të Bardhë(Akelou të lashtë) (Aspropotamo) ne jug.

Nuk ështën rastësi, që në këtë gjatësi kilomertike (Iliro _Epiriote) gjenden :
Tempuj për Poseidonin : (Shkodër, Apoloni, Antigonea, Foinika, Athamania);

Mbishkrime për Poseidonin mbi rasa guri (Salari e e sipërme , Leshnjë, Kamçist, rrethiTepelenë); qytet në Sarandë(Poseidi).

Interes paraqet dhe simboli i sakrificës për Poseidonin , që qe një Dem i badhë që njëherazi ka qënë edhe simbol i Epidamnit mitik, që kish përfunduar së ndërtuari më 627 para krishtit (Durrësi antik) dhe që për totemë të tij mendohet ta ketë pasur kokën e këtij demi hyjnor .

Këtë fakt e bënë të besueshëm etimologjia e emrit Epi- Damn . Çdo studiues i vemendshëm do të dallonte dy fjalëshin Epi (Kokë,E epërmja ) dhe Damn( Damaz ).Demi i padlirur i bardhë (që edhe sot po të haste besohet si fatsjellës dhe ogur mire) duhet t’i jetë bllatuar Poseidonit nga qytetarët e Epidamnit .

Kjo duhet të jetë edhe arësyeja , pse nga durrësakët autokton festohet më 22 qershor një festë pagane ,që e njohin si festa e detit.

Sipas disa rrëfenjave , këta adhurues te Poseidonit , Epidamnasit e lashtë kishin mbret Epidamnin që kishte një vajzë te bukur të quajtur Melisa ,e cila e adhuronte detin. Poseidoni mahnitej me këtë krijesë të bukur qe në verë lodronte në valet e Addriatikut e u dashurua pas saj .

Me të pati edhe një djalë, Dyrrahun Ky pinjoll hyjnor do ti ndëronte emrin e qytetit të gjyshit të tij,nga Epidamn në Dyrrah.(Këtë gjë na e rrefenë Apiani shek II, i cili shkruan : “….Dyrrahu ,të cilin e konsiderojnë(vendasit) se rrjedh nga Poseidoni që ,ndërtoi pranë qytetit një liman dhe i dha emrin Dyrrah..”)

Nuk është e rastit që dhe në Egjipt ,më 297 p.e.r.PTOLEMEU II molos i kushtoi Poseidonit një shtatore mbi 6 m. të lartë ,një vepër arti e SOSTRATIT të KNIDIT , që u vendos në majë të Farit të Aleksandrisë ,njërës prej 7 mrekullive të botës antike.

Pashkëputshmëria e detit me tokën ka intriguar misterin e dëshirës së Poseidonit më Demetrën .Është fakt se jashtë ujit atij ia rrëmbenin fuqitë retë dhe stuhitë, kështu që ai,përjetësisht do ta vuante pamundësinë e takimeve dashurore të destinuara të mos ndodhin kurrëme Demetrën që e adhuronte .Kaq e zjarrtë qe ndjenja për të sa në brigjet shkëmbore të Tragjasi ,ku ai dëshironte ta takonte Atë çdo ditë , në mënyrë të mistershme , nëpërmjet të çarave ,që vinin nga thellësia e detit, i dhuronte asaj kristalet e kripës tragase.

Kjo mrekulli,që të mahnit , vazdon sot e gjithëdita si për të treguar pafundësinë e ndjenjës se Poseidonit për Demetrën, Tragasasit e lashtë këtë dhuratë të Poseidonit ,ajo që i jep shije jetës e shpërndanë në tërë siujdhesën e Hemit(Ballkanit) e më pas në tërë Europën e më gjërë..

Çelja e pranverës ,shkrirjja e dëborave ,shirat e stinës ,bollëku i prurjeve të burrimeve dhe të lumenjëve ,ndërimi i ujrave të fjetura te dimrit ndër dete ,i japin mundësi mbretit të tyre Poseidonit vetëm ta përqafojë Demetrën me velin e ujtë .

Qe krijuesi i gjallesave te nënujit ,veçmas njihet si krijues i kalit .Posejdoni goditi me sfurkun tridhëmbësh shkumën nga doli –Skibias(Skifias) kali i pare.Nga shkumba e valëve doli kali i pare këtej mendohet ta ketë prejardhjen dhe emri i lumit Shkumbin(Genusi).

Në luftën e Trojës Poseidoni merr anën e trojanëve. Zëmërohet në kulm me akejtë që kanë vënë ne veshtirësi Trojanët ,duke uturruar ….

E, beftë rrjedh ai nga malet
Gjurmëve të tij hyjnore
Derdhen përrenjë pyjeve e maleve
Kater galope Egjeun e mbrin
E thellë zhytet në detin e kristaltë
Te seli e motshme shkëlqimartë
Mbren me ngut kuajt patkoj bakërtë
Të shpejt si era krifartët çajnë detin
Ngjesh për vete gjerdanin e arte
Në dorën e majtë tridhëmbëshin e artë mban
E mbi koçi mire vend po ze
E vrullshëm hidhet përmbi dallgë
Peshq e bisha lodrojnë gëzueshem
Nën hijen e hyut mbi dallgë
I hareshëm deti udhën ia hap të kalojë

Iliada 23.

Bashkë me Apolonin dhe Aiakun(Ai- akun) ndërtuan muret e Trojës . Pelazgu qe biri i Poseidonit me Larisën .

Poseidoni qe jo vetëm ati i Auosit(Vjosës).por edhe i të 18 lumenjeve të tjerë,bijët e tij , që derdhen në detet Adriatik ,Jon,Egje dhe në Detin e Zi nëpërmjet Danubit.

Duke nisur nga skaji jugor , në ujrat e të birit , Akelout hyjnor (Akellos,Aspropotamos,lumi i Bardhë) Tetisi pagëzoi të birin e saj Akil hyjnorin e më pas rrjedh Arahti(Arahtos,që të le të kuptosh që rrjedh nga malet) ; Luri (Luros); Akeroni(Është kë roni),Aheros afër Pargës;Thyami (Çami,Kallamas;Bistrica (Syri I kaltër dhe shumë syresh të vegjël që derdhen në Jon përgjat Rivjerës deri në Karaburun,
Aty ku Joni takon me Adriatikun ,që përball Shëngjinit me Neapolin arrin thellësinë 1585 m.

E më tej vazhdon Aosi(Vjosa dhe Drino);Semani ,meEordaikun (Devollin)dhe Aspi(Osumi);Shkumbini (Genus);Erzeni (burimet e Shëngjergjit);Ishmi (Tërkuzi dhe lumi i Drojit);Ardaksani (Mati dhe Fani);Drili (Drini i Bardhë dhe i Zi);Buni (Buna)
Poseidoni i çon ujë dhe Detit të Zi nëpërmjet Danubit, me Drinën dhe Moravën në veri.Deti Egje pi ujin e Vardarit ,Vistricës dhe të Pinos.

Konfigurimi gjeografik i tëtë këtyre lumenjëve ,si një piktogramë hidrografike , nga burimi deri ne grykëderdhje , krijon imazhin e një kupe 5 këndëshe të stërmadhe me fundkonik në grykëderdhjen e Akelout në jugë që zgjeron bazën drejt veriut ,në verilindje Selaniku deri në pikëtakimin e meridianit 22,5 oo me Danubin dhe në veriperëndim në vijën Akelou ishulli i Sazanit deri në pikëtakimin e meridianit 19.oo me Danubin .Krijohet kështu imazhi i një kupe gjigande e denjë për tu kujdesur nga një hyjni si Posejdoni.,andaj po e quaj thjeshtë Kupa e Poseidonit.

Burimet e këtyre lumenjëve , që rrjedhin pandalimisht , shpien çdo ditë ujë të fresket në detet Jon , Adriatik , Egje dhe Detin e Zi e formojnë , përbashkësinë e kupës jetëdhënëse të Poseionit .Kjo piktogramë përbëhet nga një rrjet i dendur lumenjsh që arrin një gjatësi 60323 km.

Pjertësia mesatare e gjithë këtij territori është 28%.Rezervat ujore të Kupës jetëdhënëse të Poseidonit,qe përfshinë Shqipërinë,Malin e ZI,Serbinë ,Kosovën ,Maqedoninë ,Bullgarinë dhe Greqinë në kuadratin gjeografik Veri (paraleli 45oo)Jugë(Paraleli 38.5oo)Perëndim (Meridiani 19oo) dhe në Lindje (meridiani 22.5oo) e matur sipas gjeo-hidrografëve me vëllim mesatar të prurjeve te lumenjve në km3 është:-Shqipëri 41,2;Serbi,Kosovë,Maqedoni së bashku 126,Greqi 67,3,Bullgari 17,9 ,pra vëllimi mesatar për të gjithë këtë rrjet hidrik është 252,4 km 3 ( kur Suedia dhe Islanda së bashku e kanë 263,8 Km 3)
Lumenjtë e Kupës së Posejdonit 31% të ushqimit të tyre e kanë nga ujrat nëntokësore që do të thotë 78.2 km 3 ujë.

Mbulesa e gjelbërt karakteristike nga 400 deri 1250 m mbi nivelin e detit është Dushkaja (Klimaksi) në shumëllojshmërinë e saj(Bunga,Shparthi,Bungëbuta ,Qarri,Valanidhi,Bulgëri,Ilqja ) ,si dhe ahishte,pishnaja dhe bredhnajat etj që natyrisht është dhe filtri natyror i pa zëvendësueshëm i ujrave të ndotura mbitokësore. .

Kjo mbulesë e gjelbërt (ajo e dushkajës) favorizon bashkëjetesën edhe rritjen e një shumëllojshmërie tejet të konsiderueshme bimësie tjetër e që dallohet për cilësinë e bimësisë eterovajore ,mjekësore etjerë.Interesi për bimët dhe rrënjët mjekësore është tejet i lashtë , dhe për më tepër hobin për njohjen e bimëve e kanë pasur edhe mbretër si Mbreti Genti i Ilirisë të cilit i atribohet dhe zbulimi i vlerave kurative të Gentianës

Në Pesëkendëshin grykëderdhja e Akelout(Aspropotamo)lumi i Bardhë,Selanik (Thesaloniqi), Ohër ,Shkumbin Vlorë (Aulonë ,A – Uli – Onë; A Ylli Jonë) biologët njoftojnë te kenë numëruar rreth 3200 llojë bimësh dhe prej tyre rreth 386 lule dhe rrënjë mjeksore një shumëlushmëri mahnitese ,që banoret e këtyra krahinave në veçanti gratë i përdorin që së lashti në praktika shëruese me mjaft sukses ,i edhe sot e gjithë ditën , e që për këtë arësye , pa hezitim do ta quajmë shëronjëtorja e POSEIDONIT.

Adhurimi i të lashtëve për Poseidonit është transmetuar ndër gjithë ballkanasit edhe si mesazh hyjnor jetëmbrojtës

Misteri i Kupës së Posejdonit ka detyruar gjithkënd,anekënd këtij areali ,për ta bekuar dhe ruajtur ujin dhe mburojën e gjelbër të tij në emër të jetës. Askush nuk ka guxuar te matet me Poseidonin ,nga që me guximtarët, në jetë të jetëve ,e kanë përjetuar fatalisht fuqinë e hyjnisë së Ujrave dhe të Detit .

Por është edhe mjë fakt tjetër ,shumëkuptimplotë. Poseidoni na kujton ujin : si pëbërësi ,si lënda më e qënësishme ;si 70% e gjendjes në cilën do gjallesë a dukuri e jetës , që ekziston në tokë , në të gjithë shumëllojshmërinë e shfaqjes së saj.

Në ciklin e jetës, Poseidoni ,si personifikim i ujit ,është lënda kryesose e trupëzimit të gjithëçkaje që ekziston në planetin tone.Uji, si përbërës i gjithçkaje ,që ripërtërihet e jeton në planetin tone, është elementi përbashkuese i mistershëm, që realizon qarkullimin e e lëndës organike ,që u siguron harmoninë e sigurine e jetës ,zhvillim dhe jetëgjatësi të gjitha llojeve të gjallesave.

Adhurimi për Poseidonin në këtë kuptim , nuk qënka thjeshtë një ndjenjë dhe besim pagan,mistik , por është thirrje e ndërgjegjes ,një kujtesë për të Mirin e cilësisë së jetës.

Ai u martua me Amfitrian motra e madhe e Titonit Oqean, si për të treguar zgjerimin e pushtetit të tij drejt Oqeanit.

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Dragoi dhe Kuçedra - I[/B]



Këtu po shqyrtojmë dy prej figurave më domethënëse të mitologjisë shqiptare:

Kuçedrën e Dragoin, të pandarë e njëherit armiq të përjetshëm midis tyre.

Për të mos ndodhur keqkuptime, duhet ditur që në fillim se emërtimi Drako, Drakone, Dragon në gjuhët e ndryshme të Europës ka përgjithësisht kuptimin e një Kuçedre, të një gjarpëri a reptili tjetër, përbindësh, ndërsa në shqip Dragoi eshtë hyjnia a heroi që lufton kundër Kuçedrës, në ndihmë të njerëzve.

Para se të fillojmë zbërthimin e imtësishëm, është me dobi të tërheqim vëmendjen në disa gjëra që duhen pasur parasysh. Në shqyrtimin e këtyre dukurive është e domosdoshme, por disa herë dhe tejet e vështirë, të dallohet e qenësishmja e më mirëfilltësorja (origjinalja) nga çka është e dorës së dytë dhe nga çka janë shtesa, ndërthurje, ndikime të mëvonshme.

Kuçedra, sidomos në përralla, paraqitet me një numërtë pafund atributesh: një pjesë e tyre janë me shumë vlerë e të tjera të dorës së dytë; po ka syresh, dhe jo pak, që nuk janë fare atribute të saj origjinale, por përzierje, shtesa, ndikime nga figura të tjera të mitologjisë, ose ndikime nga përralla të popujve fqinjë e nga Orienti. Nga ana tjetër, ka atribute. të mirëfillta e shumë të rëndësishme të Kuçedrës, që sqarohen mjaft mirë në besimet popullore, po që në përralla e në eposin legjendar të Shqiptarëve nuk dalin fare.

Për të nxjerrë si duhet në dritë fizionominë e dukurisë, atributet më të mirëfillta të saj, të ardhura si formacione më të pastra nga koha e lashtë, është e domosdoshme që mitet e besimet popullore t'i shqyrtojmë jo vetëm sipas dëshmive të krijimtarisë artistike të popullit, që nga ana e tyre janë me mjaft vlerë, por edhe në terren, atje ku gjallojnë faktikisht ato mite e besime, në trevat më tipike të ruajtjes së tyre, në shtresat më konservatore e në përfytyrime konkrete: në rite, në praktika magjike, në tabu, në amuleta.

Përparësia e punës kërkimore të etnologut dhe të folkloristit qëndron në të dëshmuarit e dukurive nga burimet më të pastra të maleve, nga mjediset më të virgjëra, atje ku ato përjetohen në mënyrë të sinkretizuar me dukuri të tjera shoqërore e natyrore. Natyrisht, përtë gjeturtë vërtetën bindëse, duhet përqasja diakronike e sinkronike brenda viseve të ndryshme të truallit kombëtar dhe, nga ana tjetër, marrjet e dhëniet me popuj të tjerë fqinjë ose dhe më të largët.

Në përfytyrimet e popullit Kuçedra paraqitet kudo në dy forma të mundëshme. Në formën e parë (në shumicën dërrmuese të rasteve), është një përbindësh, gjarpër a një reptil tepër i stërmadh po diku-diku përfytyrohet me pamjen e një ngjale, të një breshke, të një bretkose a të një hardhuce.

Banon në vende me ujë: në shpella, ne këneta, në liqene nëntokësore a mbitokësore, në det dhe komunikon me botën e jashtme nëpërmjet gurrave, nëpërmjet vrimave nga del ujët prej malit, nga shkëmbi. Kuçedër, nga rrëshqanorët, bëhet ai gjarpër a bollë, që nuk e ka parë njeri a gjë e gjallë për disa vjet: diku caktojnë 3 vjet, diku 7,9,12; diku thonë se nuk duhet ta shohë njeriu për 50 a 100 vjet, që të shndërrohet në Kuçedër.

Në shpellë e ujëmbajtës nëntokësorë, Kuçedrathith bereqetet e gjërat ushqyese të fshatit. Kështu rritet e shëndoshet tepër, sa lëviz me vështirësi; i gërvishtet lëkura prej gurëve dhe shkëmbinjve; besohet se nga këto gërvishtje që e bëjnë t'i rrjedhë gjak, disa gurra rrjedhin shpesh të skuqura "me gjak Kuçedre".

Ja një gje dhe mjaft domethënëse: "Disa herë në vjetë Gurra e Hajmelit qi del rranxë Malit të Bardhë, qet gjak pse aty asht ndrye mbrendë Kulshedra qi varroj Lleshi i Zi, e ka danat e tija në krye. Kuer i dhem varra, shpërthen gjak e prandej del uji i përziem me gjak; bishtin e ka në Munellë. Ashtu në Mal të Velës, në Kryezez, asht nji gurrë e madhe, për disa ditë rresht qet gjak. Atyashtkulshedra e varrueme".(N. Suma, Mitologjia..., f. 38)

Kuçedrat u ndalojnë njerëzve ujin e burimeve dhe të liqeneve, shkaktojnë thatësirë e kështu dëmtojnë bereqetet e bagëtitë. Për t'u lëshuar ujin banorëve të maleve a të fushave, duhet t'i taksnin nga një njeri, pëgjithësisht vajzë, në raste të tjera bagëti.

Tregohet mandej se burra "me punë" (Dragoj) kanë vajtur me guxim e trimëri, kanë mbytur Kuçedrën, kanë prapësuar flitë dhe i kanë çliruar ujin popullit. Besohej se Kuçedra e kishte kokën në majë të malit dhe bishtin në det, në liqen, a në ndonjë lumë aty afër: "Kryet e Kuçedrës në majë të Munellës e bishti në det", "Kryet e Kuçedrës në majë të Velës e bishti në lumë të Fandit".

Së dyti, Kuçedër mund të jetë dhe një grua e vjetër dhe shtatmadhe. Të qenët Kuçedër mbahet e fshehtë.

Kuçedra, gjithnjë femër, shkakton furtuna e breshër që prishin bereqetet, shembin vendin, shkaktojnë

Përmbytjev Kuçedra grua lind e tillë, por në një familje ku të parët e saj nga ana e nënës kanë shkelur kurorën brenda tre gjeneratave vertikale.

Kjo ndoshta është një mbijetojë e mjegulluar e së drejtës së amësisë, rnartesës me grupe.

Sipas besimeve popullore, Dragoi mund të jetë më shumë njeri, gjithnjë i gjinisë mashkullore, po dhe dash, ka, këndez, cinxami, po cjap jo, në asnjë mënyrë.

Njerëzit a gjallesat që lindin si Dragua kanë forcë të mbinatyrshme. Njeriu dragua lindme "këmishë veshë"e me "fletë a krahë te sqetullaf'.

Në labëri thuhet: "ndodh që kur lind një foshnjë mund të jetë pështjellë në një cipë të hollë si pëlhurë. Besohet se kjo cipë është një këmishë. Dhe se ai që lind me këmishë do të ketë fat të mbarë dhe lumturi. Këmishën ia heqin foshnjës pa folur dhe e marrin dhe e lajnë. Pastaj ia japin nënës së foshnjës; dhe kjo e ruan në fund të arkës". (R. Alikaj, Zakone... për lindjet, f.27). Pra del se ky fëmijë është "me punë", e jo si të tjerët. "Këmisha" në lindje është cilësi e njeriut të mbinatyrshëm.

Dragoi është i tillë për të luftuar kundër Kuçedrave që sjellin shkatërrim në jetën e njerëzve, në bereqete. Dragojtë, në ndeshje më Kuçedrat, fluturojnë nga një mal në një tjetër. Ku ka Dragua, ka mbarësi, përparon familja, fisi, fshati a krahina.

Njerëzit e përmendursi luftëtarë të dëgjuar besohet se kanë qenë Dragoj. Një nga veçanësitë kryesore të dragoit është trimëria. Ai ëshë i lindur për ndeshje të mëdha. Besohet se, atë që është Dragua, as pushka nuk e zë.

Në vlerësimin e këtyre figurave duhet të marrim në konsideratë se ato gjatë shekujve nuk kanë mbetur statike, por kanë qenë në evolucion të vazhdueshëm. Që prej shumë shekujsh ato rrojnë si mbijetoja të cungura të botës së lashtë, veçse tepër të shndërruara.

Përgjithësisht, hyjnitë e demonët e paganizmit kanë cilësi pozitive, po dhe negative njëherit.

Nga të dyja figurat në fjalë, duket sikur njëra është krejtësisht e mirë dhe tjetra krejtësisht e keqe. Në fakt, këtu ka edhe një ndikim të feve monoteiste, pa e mbivlerësuar këtë.

Por, nga ana tjetër, edhe te Kuçedra gjejmë herë-herë cilësi pozitive (në përralla, në rite a në besime), që dalin tërthorazi. Sipas besimit popullor, në Alpet e Shqipërisë, ajo shtëpi që ka një anëtar të saj Dragua, ka mbarësi e përparim të madh në njerëz e në ekonomi, por do të ketë më shumë nëse në atë shtëpi do të kishte edhe një grua Kuçedër. Fshati që ka Kuçedër, thuhet diku, ka mbarësi të madhe në bujqësi e në blegtori. Kuçedra, grua, me frymën e saj i thith prodhimet ushqyese prej gjithkahë dhe fshati përparon e pasurohet.

Ndërsa fshatrat prej nga i thith ato, varfërohen e ekonomia nuk u ecën mbarë. Fakti që dikur, sipas besimeve, i bënim flijime Kuçedrës, tregon se së herëshmi atë e kanë nderuar e hyjnizuar që t'u sillte të mira e të ndalohej nga çdo veprim i saj dëmprurës.

Është një kult që detyron flijime ndaj forcave shkatërruese të natyrës.Kuçedra paraqitet dhe me pamjen e një gjarpri gjigand; nga ana tjetër, heroi Dragua që ndeshet me kundërshtarin na paska në bark nië, dy, tre a shtatë gjarpërinj, nga e merr dhe forcën. Pra ajo është gjarpër gjigand e ky marrka focrën nga gjarpëri. Këtë e shpjegojnë vetëm rrethanat e rrugës së gjatë evolutive me përzierje, copëzime, dyzime.

Për nga veçanësitë e saj, Kuçedra paraqitet përgjithësisht si një hyjni e tokës e më fort e nëntokës Qeta e saj kalon në shpella a në ujëra nëntokësore). Po, nga ana tjetër, ajo është sjellëse e shtërngatave, e breshrit, e përmbytjeve ose dhe e kundërta: shkaktare e thatësirës, duke i ndaluar qoftë dhe ujërat që "bien nga qielli".

Pra, del dhe me tipare të një hyjnie qiellore. Edhe Dragoi, një nga mjetet e fuqishme të luftës kundër Kuçedrës ka rrufenë që vjen nga lart, pra rrjedhimisht na del dhe si hyjni e qiellit, madje e vetë furtunave, të cilat janë bashkëshoqëruese të domosdoshme të rrufeve. Por ai është i lidhur shumë me tokën, me bujqësinë e veprimtaritë shoqërore të njerëzve, me bashkësinë shoqërore së cilës i përket; është i vënë krejtësisht në shërbim të saj, në shërbim të veprimtarisë prodhuese të popullsisë ndejtore.

Dallimi në mënyrë të prerë në vështrim seksi mes këtyre dy figurave mendojmë se shpreh dallime sociale parahistorike, por si përfaqësues organizimesh shoqërore të ndryshme, njeri më i vjetër e tjetri më i ri.

Një paralelizëm të tillë e gjejmë dhe në eposin serb e mendojmë se nuk është pa lidhje gjenetike me këtë tonin. Kraleviq Marku mbyt Harapin me tri kokë, ashtu si dhe heroi ynë Dragua që mbyt Kuçedrën me tri kokë; ose Kraleviq Marku që mbyt Vilën e liqenit.

Me të drejtë studiuesi amerikan i eposeve ballkanike, Albert Lord, vëren se këtu kemi të bëjmë me një hyjni të një rendi më të ri, që asgjëson një hyjni të një rendi më të vjetër; ai bën në këtë rast një paralelizëm me dukuri simotra të Sumerëve të lashtë të Mesopotamisë. Kuçedra në ndeshjet e saj ka si mjete shkatërrimi shtrëngatat, breshërin, përmbytjet, shembjet e tokës, dridhjet e saj, që i shkakton me forcën e vettë mbinatyrshme.

Por në luftën me Dragojtë, Kuçedra ka edhe mjete që i përkasin thjesht gjinisë së saj femërore: me qurnështin e gjirit të saj ose me "ujin" (urinën) e saj i mbyt Dragojtë, i helmon. Nga këto mjete të rrezikshme Dragojtë ruhen shumë.

Këto mjete janë tepër domethënëse në anën sociale kronologjike. Si hyjni e nëntokës që është, ato mjete i përkasin edhe frytshmërisë së tokës (veti që, me sa duket, është mënjanuar më vonë). Të kujtojmë se gruaja Kuçedër, në përfytyrimet popullore, i ka gjinjtë shumë të mëdhenj, që i varen deri poshtë:"si kacekë gjize".Përtë mos u penguar në veprimet e saj, ajo i hedh gjinjtë mbi supe e ato i varen prapa, në kurriz.

Në disa variante legjendash mitike e përrallash tregohet se Kuçedra me disa pika gjiri e ngin djalin, aq sa ai nuk ka nevojë të hajë për disa ditë. Kur fle Kuçedra në shpellën e saj a në mes të pyllit, shkaktohet tufan i fuqishëm, sa të rrëzojë shkëmbinj apo drunj shekullorë të atij vendi; Kuçedra grua në veprimet e saj fluturon sa në një vend në një tjetër, me flokë të gjatë e të shprishur.

Në kohë furtunash ndaloheshin gratë të dilnin jashtë shtëpisë, (shtyrë nga besimi) se ato u bëheshin krah (ndihmëse) Kuçedrave dëmprurëse.

Të tëra këto shfaqje janë mjete demoniake të veprimit, po njëherit zbulojnë dhe veçanësi të saj të ruajtura nga lashtësia, me simbolikë gjinore shumë domëthënëse.

Vendi social historik i figurës së Kuçedrës do të dalë më i qartë duke shqyrtuar mjetet me të cilat lufton Dragro/kundërsaj, përtambytur a për ta bërë të padëmshme. Mjetet e tij janë të ndryshme e, me sa duket, përfaqësojnë dhe shtresime historike diakronike.

Ai përdor drunjtë e pyllit, gurët e mëdhenj, gurët me vrimë, sidomos gurët e mullirit; përdor topuzin, ushtën, shigjetën, koburen, pushkën, por mbi të gjitha fort domethënëse janë rrufeja, parmenda (plori a zgjedha e saj), djepi i fëmijës, mullari i kashtës, furkëza e kalit, një mur shtëpie i tërë.

Në veprimet e tij Dragoi njeri fluturon nga një mal në një tjetër, shpesh mbi kalin e tij, ose dhe pa kalë. Aty ku bie në tokë, lë gjurmët e këmbës së vet a të kalit të tij. Dragojtë luftojnë dhe të vetmuar, por dhe dy, tre, shtatë a më shumë bashkë.

Dragoi na paraqitet dhe si luftëtar me kalë apo pa kalë; ai hidhet nga mali në mal, në një luginë, në një shkëmb "nëpunët e tij". Ku bie, aty, mbi shkëmb, lë gjurmën e këmbës së tij a të kalit. Në këtë veçanësi, thua se nuk ka ngjashmëri midis tij dhe shenjtorit islam të sektit bektashian, që tek ne quhet zakonisht Sarisalltëk, ose dhe me ndonjë emër tjetër?

Kontaminime në mes dy figurave në fjalë ka dhe kjo është çështje për t'u studiuar në mënyrë të veçantë. Por nuk ka dyshim që Dragoi ynë dhe Sarisalltëku i legjendave mitike islame janë dy figura të ndryshme në origjinë e në përmbajtje, edhe pse me ngjasime midis tyre.

Përdorimi i rrufesë si armë në duar të Dragoit tregon se këtu kemi të bëjmë me hyjni të qiellit, pra me një kryehyjni, siç ndodhte në kohën e lashtë dhe te Grekët, Trakët, Sllavët, Persianët etj.

Edhe Zeusi, Jupiteri, peruni dhe hyjni të tjera, në ndeshjet e tyre përdorin rrufenë, parmendën. Përdorimi i parmendës (plorit a zgjedhës së saj) të pavëdyer (të panëmur) si armë nga Dragoi është tepër domethënës si atribut i hyjnisë së bujqësisë. Kau ka një rol të madh si dragua.

Ai, sipas besimeve popullore, në asnjë rast nuk fluturon po bërlyket, gërryen tokën me brirë e me ta lufton. Edhe kjo flet për atribute që i takojnë bujqësisë, ashtu si dhe përdorimi i gurit të mullirit ku bluhen drithërat. Parmendën bujku i maleve e linte të varur nën strehë, jashtë shtëpisë, me qëllim që, sipas besimeve përkatëse, Dragoi ta kishte të lehtë ta merrte përta përdorur në punët e tij. Pra, këto lloje armësh të Dragoit janë simbole krejt të qarta.

Në të vërtetë, është krejt e qartë se veprimet e Dragoit përtë ndaluar furtunat shkatërruese, breshrin, përmbytjet, shembjet që prishin prodhimet bujqësore, janë veprime mbrojtëse. Po kështu ndodh edhe me luftën e Dragoit kundër Kuçedrës për të mënjanuar thatësirën vdekjeprurëse, për t'u çliruar njerëzve ujë të bollshëm, këtë mjet jetik për bashkësinë shoqërore, për prodhimtarinë bujqësore e blegtorale.

Fëmija dragua përdor në luftë djepin e tij e kjo, me sa mendojmë, ka të bëjë me simbolin e monogamisë, të atësisë, pra të kohës së demokracisë luftarake, të heronjve që luftojnë me përbindëshat. Djepi paskësh forcë magjike të veçantë, në duartë foshnjës Dragua, në luftë me Kuçedrën.

[B]vijon[/B]

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]vijimi[/B]

[B]Dragoi dhe Kuçedra - II[/B]



Një simbolikë domethënëse të veçantë ngërthen në vetvete akti i mbytjes (vrasjes) së Kuçedrës. Heroi ynë Dragua shkon në kalë ose në këmbë te shpella e Kuçedrëspër ta vrarë atë, që t'u çlirojë njerëzve ujin që ajo ua ka ndaluar.

Me armën e tij Dragoi duhet ta godasë patjetër në kokën kryesore e mandej në të dytën kokë, në të tretën e deri sa t'ia presë të tëra kokët, se ndryshe ajo nuk mundet, nuk ngordh. Por nuk iu goditën të tëra kokët, ajo bëhet më e fortë, më e tmerrshme e më dërnprurëse. Por, që të ngordhë përfundimisht, atë duhet ta hedhin domosdo në një liqen, në lumë, në det, në një pus, ku "për tre vjet krejt vendin e ka qelbun".

Në këtë rast, Dragoi, si dhe veprime të tjera të tij kur lufton me Kuçedrën, na del si një hero luftëtar a kalorës luftëtar, si hero mitik që lufton përbindëshat.

Pasi vritet, Kuçedrës nuk i bëhen më flijime, vajza, djem a bagëti. Ky akt simbolizon fundin e zakonit të flijimeve për Kuçedrën e nëpërmjet saj të forcave shkatërruese të natyrës e të jetës shoqërore. Pra, kemi kalimin në një rend të ri, në një mendësi të re të psikologjisë shoqërore e të riteve popullore. Tanimë ajo mbetet vetëm si një kujtim i legjendave mitike, i besimeve popullore.

Po reminishencat e flijimit përsëri janë ruajtur në rite e tabu. Kur ka furtunë a breshër, nxjerrin jashtë një fëmijë ose pelenat e një fëmije, ose vendosin aty një surrat me lecka; ndokund hedhin jashtë enë e mjete të gatimit, diku hedhin dhe bukë e ushqime të tjera.

Natyrisht, në kohë breshri a furtune, hedhin jashtë edhe gjëra që nuk mund të jenë simbole flijimi, si vegla të ndryshme të bujqësisë: shata, lopata, masha, kmesa, zjarr. Burrat shtien me pushkë në drejtim të qiellit duke thënë fjalët: "Largo! Largo! "Largo!" ose "Epja, Zot, Dragoit tonë!".

Pra, i ndihmojnë Dragoit në luftën e tij. Në disa vise malore, sidomos në Alpet e Shqipërisë së Epërme, kur bie tërmet, besohet se po luftojnë Dragojtë me Kuçedrat. Kur ndjejnë dridhjet e vendit nga tërmeti, duke iu drejtuar qiellit, thonë lutjen: "O Zot, nepi Dragoit tonë bukë e bulshi, venë e raki, forcë e fuqi".(Sh.Gjeçovi, "Hylli i Dritës", 1936, nr. 10, f.487)

Veç të tjerash, edhe ky fakt e shpjegon qartë natyrën e Dragoit si hero kulture, prodhimi, përparimi. Dalin këtu tipare të tij si hyjni mbrojtëse dhe të mbarësisë së prodhimit agrar. Është interesant në ndjeshjen me Kuçedrën edhe si subjekt mitik:

Djali a vajza shkojnë në malin a shpellën e Kuçedrës. Ajo don ta hajë vajzën, ndërsa kjo i thotë: "Jam bijë e diellit dhe e hënës". Menjëherë Kuçedra shtanget, gurëzohet, zhduket. Po kështu ndodh dhe me djalin a vajzën me yll në ballë e me hënëz në kraharor, gjë që tregon fitoren e hyjnisë së qiellit mbi atë të nëntokës, po njëkohësisht kohën e ndërprerjes së flijimeve. Fitojnë simbolet e qiellit

Edhe tabutë e ndryshme për Dragoin e Kuçedrën kanë kuptimet e tyre simbolike domethënëse: nuk i duhet treguar njeriu për akcilin se është Dragua, se ai menjëherë vdes. Për Dragoin e Kuçedrën përdoren dendur eufemizma në vend të emërtimeve konkrete: "nëpunët e tij", "në punët e saj", "është njeri me punë"(në kuptimin:"ështe Dragua").

Thuhet se nuk duhet treguar që burri a gjallesa ka shkuartë luftojë me Kuçedrat, se është mëkat. Jepen këshilla që burrit a djalit nuk i duhet thënë: "T'u thafshin krahët!", se ndoshta është Dragua me fletë dhe e dëmton e vdes. Këtu, tërë forca demoniake, e mbinatyrshme, qëndron te fshehtësia, te e panjohura, te misteri si ndodh përgjithësisht me forcat e mbinatyrshme.

Kemi të bëjmë kështu me dy figura shumë komplekse të mitologjisë shqiptare, por dhe me disa tipare të përcaktuara qartë. Është e kuptueshme, se këtu kemi rezultanten e një evolucioni të gjatë historik, por dhe me ruajtje atributesh të pandryshueshme, që nga kohët e lashta.

Vërejmë se në disa raste roli i Dragoit i ka kaluar Shën llisë ose Shën Gjergjit në luftë me Kuçedrën ose, ndryshe, në luftë me shejtanin, që shkakton shtrëngata, breshër e fatkeqësi të tjera. Ne eposin mesjetar shqiptar (të mbledhur në popull vetëm këta dy shekujt e fundit), vërejmë se ka jo pak raste të luftës së Dragoit me Kuçedrën.

Më e qartë në këtë vështrim është ndeshja e Gjergj Elez Alisë me Balozin e detit, që e mbyt pikërisht në atë mënyrë si mbyt Dragoi Kuçedrën në besimet e popullit. Mendojmë se me besimet në fjalë për Dragoin kanë të bëjnë dhe disa toponime bashkë me legjendat mitike mbi to, për të ashtuquajturat "Gjurma e shejtit", "Gjurma e kalit të Skenderbegut", "Gjurma e kalit të Lekë Dukagjinit' e kështu me radhë.

Këtë e vërtetojnë në njëfarë mënyre edhe shpjegimet popullore ku thuhet se Skenderbeu ka qenë Dragua dhe kërcente nga mali në mal gjatë luftimeve dhe se aty ku ka rënë ka mbetur gjurma e kalit të tij. Figura historike të njohura të popullit shqiptar si: Skënderbeu, Bajram Curri, Isa Boletini, Dedë Gjo luli, Mehmet Shpendi, Lleshi i Zi i Mirditës etj. besohej në popull se kanë qenë Dragoj të vërtetë.

Besimet në hyjnitë e shtrëngatës e të kundërshtarëve të tyre, me disa tipare të veçanta, janë të njohura dhe në popuj të ndryshëm të botës e doemos dhe në fqinjët tanë të Ballkanit. Kështu, te Serbët, rolin e Kuçedrës sonë e luan Alla,që ka paraqitje gjysmënjeri e gjysmëkafshë. Ajo shkakton shtrëngatat e prish prodhimet e arave.

Në Kroaci rolin e Kuçedrave e luajnë Vilat, që paraqiten dhe me tipare të Amazonavee si hyjni të natyrës së virgjër. Në Bullgari, në Hercegovinë, në Serbi, me atributet e hyjnisë ndaluese të shtrëngatës e të ndihmës .Për njerëzit paraqitet Zmaja.

Besohej se trimat e mirënjohur e figurat e tisnikëve legjendarë si Kraleviq Marku etj., kanë qenë Zmaj të vërtetë.

Njëjtë ata kishin armë të tyre kryesore rrufetë, ashtu siç ndodh dhe me kur dragoin tonë, por në mjetet e tjera simbolike të luftës së tij ai ndryshon.

Te Rumunët, si shkaktare të furtunave e të breshrit paraqiten Lamiet, ndërsa rolin e Dragoit këtu e ka marrë Shën llia, por doemos dukë ruajtur atribute të paganizmit. Si hyjni e shtrëngatës ndër popujt fqinj, sidomos te Bullgarët, po diku-diku edhe tek të tjerët, njihet Shën Germeni.

Figura analoge të këtij lloji i ndeshim dhe në Greqi, si në ishullin me banorë arvanitas Hidra për Kuçedrën, ndërsa rolin e Dragoit e kanë përvetësuar disa shejtorë si Shën llia e me radhë.

Kjo dukuri ka tërhequr vëmendjen e dijetarëve të ndryshëm. Janë shprehur mendime për origjinën gjeo-etnike të hyjnisë së shtrëngatës dhe kundërshtarit të saj të përjetshëm. Studiuesi bullgar M.Amaudov e lidh këtë dukuri me hyjni të Trakëve të lashtë.

Nga disa autorë është shprehur mendimi se legjenda mitike që tregon Shën Gjergjin duke mbytur Kuçedrën, e ka origjinën te kulti dhe mitet e Kalorësit Trak, duke hedhur poshtë prejardhjen greke të këtij miti.

Në studimin e tij për perëndinë më të lashtë serbe, V.Çajkanoviq disa hyjni të lashta të atij vendi, si: Svetovidi, Krajleviq Marku etj, i barazon për nga prejardhja me Kalorësin Trak. M.Lamberci thekson se nuk ka gjetur te popujt fqinjë një ekuivalent që i përgjigjet në karakteristika Dragoit, sado që kanë dhe emra e disa tipare të përbashkëta.

Ai nënvizon se Dragojtë shqiptarë kanë ngjashmëri të madhe me gjigandët e lashtësisë greke, me ata luftëtarë të fortë që u ngritën kundër qiellit.

Është me interes të vërehet një element paraleleje besimi në mes të Rumunëve e Shqiptarëve: Te Rumunët, gjarpri, të cilin për shtatë vjet nuk e ka parë njeri, humbet bishtin dhe fillojnë t'i dalin këmbët (putrat). Atëhere gjarpri kërkon e pi qumështin e parë të një lope. Pas kësaj, po nuk e pati parë edhe për shtatë vjet të tjera njeriu, gjarpri bëhet Vuivrë (gjarpër përbindësh).

Përsëri, po nuk e pa njeri dhe shtatë vjet të tjera, ai bëhet Dragua (në kuptimin shqiptar: Kuçedër). Në veprimet e tij, ai lëshon zjarr nga goja.

Këtu kemi ngjashmëri që e kanë gjenezën doemos nga lashtësia, ndoshta te elementë kulturorë të përbashkët iliro-trakë. Ka dhe gjëra që i dallojnë besimet shqiptare nga ato rumune lidhur me këtë metamorfozë, po thelbi, me sa mendojmë ne, është i përbashkët: "pauparë nga njeriu", përshtatë vjet dhe: "nxjerr zjarr nga goja"(C. Prut, "Imagerie...", f.69).

Duke folur për hyjnnë shqiptare të shtrëngatës, breshrit, që njihet në Alpe dhe me emrin Verbd, Shurdh ose Rrmoria, F.Nopça mendon se mbase nuk është e guximshme të vërehet këtu Zibelsurdusi i Trakisë që, sipas ti}, ka mbetur nëpër shekuj të stuhishëm ë vetminë e maleve të Shqipërisë. Disi afër me Nopçën dhe në mënyrë të pavarur prej tij, arrin po në ato përfundime dhe M. Eliade (De Zalmoxis... f.59-61), i cili sheh te Gebeleizis një perëndi trake të shtrëngatës, disa elementë përbërës, tek i cili kanë mbijetuar deri në kohë të re në emrin e Shën llisë, që gjuan me rrufe.

Edhe ndër Shqiptarë Dragoin rrufehedhës kundër Kuçedrës në disa raste e ka zëvëndësuar Shën Gjergji ose Shën llia. Është i arsyetuar mendimi i S. Zeçeviqit, që thotë se në tiparet e hyjnive serbe të shtrëngatës duhet të shihet një sinkretizëm i lashtësisë ballkanike dhe elementë besimi të sjella me vete nga Sllavët e Jugut kur u vendosën në Ballkan.

Popujt e lashtë të këtij Gadishulli, ashtu si dhe ata të Mesjetës, të ndodhur fqinjë e me të njëjtat fate historike, në rrjedhë të shekujve kanë dhënë e kanë marrë midis tyre në vështrim social-ekonomik e jo më pak dhe në fushën e etnokulturës.

Është krejt e natyrshme që të kenë dhënë e marrë në mënyrë të domosdoshme dhe në fushë të mitologjisë e të riteve. Pra, do të kemi një lloj sinkretizmi edhe në lëmë të demonologjisë, natyrisht në elementë të veçantë të saj.

Nga ana tjetër, nuk mund të mos gjejmë një lidhje gjenetike e vijueshmërie në mes

Dragoite Kuçedrës shqiptare dhe të Hyjnisë Kalorës të dëshmuar ndër llirë e ndër Trakë: ruhen në figurat tona atribute mjaft arkaike e interesante, të veçanta te hyjnitë luftëtare: "gjurmët e shenjtorëve a të kuajve të tyre të ruajtura në viset shqiptare, pavarësisht nga ndonjë ndikim i vonë, si jehonë e dukurive të posaçme të lashtësisë në këtë shtrirje gjeografike; legjendat mitike të luftës së trimit fisnik me përbindëshin që del nga liqeni, nga shpella a nga deti.

Ato raste janë të shumta e domethënëse. Ato kanë zënë vend të rëndësishëm dhe në Eposin Mesjetar shqiptar, në balada që mendohet se i takojnë Mesjetës; gjithsesi janë paraturke.

Në romanin "Florimont", me temë shqiptare, shkruar në gjuhën e vjetër franceze në shek.XII (1188) flitet për një kalorës fisnik shqiptar që bën dyluftim me Përbindëshin e detit, i cili dilte çdo ditë prej andej e kërkonte për ushqim një njeri a një dash, (A. Hilka, "Florimont",... 1965-1984), tamam si në një variant të baladës së Gjergj Elez Alisë. Në vëthë e në stoli të tjera prej bronzi, në varrezën arbërore të Krujës të shekujve VII-VIII, ndeshet e punuar figura e kalit me këmbë të lakuara në pozicion për t'u hedhur dhe, siç vëren edhe H.Myrto, këtu kemi të bëjmë me një përfytyrim të kalorësit që bën hedhje fluturuese, çka lidhet me besimet përkatëse.

Mendojmë se këto lidhen gjenetikisht me hyjninë kalorës të Japodëve, me hyjninë luftëtare ilire të shoqëruar nga gjarpri mbrojtës, zbuluar nga N.Ceka në Selcë të Poshtme (Pogradec); po kështu dhe me motivin e paftës së zbuluar nga Basler në Gostilie (Liqeni i Shkodrës, Mali i Zi); ka dhe gjetje të këtij lloji në truallin ilir e trak, pa harruar të dhënat e autorëve antikë për këtë element.

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Ylberi në legjenda[/B]



Brezi (në disa zona të Dibrës së Epërme dhe Lumës quhet shoka), paraqet në vetvete një element të pandarë të kostumit nacional në një shumicë popujsh. Duke lënë mënjanë anën estetike e etnografike, ne do t’i kushtojmë vëmendje vetëm traktimit mitologjik të përdorimit të tij të domosdoshëm në disa krahina të Shqipërisë së Veriut.

Në Dibrën Veriore dhe në Lumë mund të dëgjosh një legjendë të tillë arkaike: “Njëherë ndrikulla shkoi mysafirë te kumara i vet. I ndodhur vetëmpërpvetëm me të në shtëpi, kumarës i ra në kokë ngasja tunduese e mishit, iu err arsyeja dhe u lëshua mbi ndrikullën që të shkrehte epshin. Ajo, nga ana e saj, duke ndjerë tmerrin e këtij incesti, doli me vrap nga shtëpia, e ndjekur nga kumara, kaptoi korije e përroska, gjersa më në fund kumara e arrit maje një kodre, ku e çnjerëzoi. Gjatë kohës së mëkatimit, shokën e saj të zgjidhur e rrëmbeu era duke e kthyer në ylber, si shenjë të përjetshme të këtij incesti”.

Në këto krahina edhe sot e kësaj dite, kur shohin ylberin, thonë: brezi (shoka) i ndrikullës. Duhet rrahur të analizojmë raportet e ndërsjella midis dy mitologjemave – ylberit dhe shokës – ne do të veçojmë dy plane themelore në studimin e legjendës. I pari – “sipërfaqësor”, që cek motivin fundamental të incestit dhe i dyti – “vertikal”, i cili na shpie në arkaikën e hershme dhe që na lejon të merremi me kërkimet mito-filozofike, dhe gjithashtu, me mitologji krahasuese.

Sipas mendjes popullore shqiptare,mëkati ndrikull-kumar konsiderohet edhe më i rëndë se motër-vëlla. E mbërritur deri në ditët tona, legjenda na përcjell një mesazh të natyrës didaktike. Subjekti i saj është i grishur t’i kumtoje receptuesit – para së gjithash – që “incesti është punë e keqe”.

Duke njohur tekstet e baladave të lashta shqiptare, arrijmë në përfundimin se incesti, për nga forca fatale, barabitet me gjëmat natyrore, p.sh., me përmbytjen e madhe. Në një shumicë të tillë tekstesh mund të gjesh elemente peripecish të tilla: forcat e natyrës p-jesëmarrin në marrëdhëniet e heronjve dhe përpiqen gjithëfarësoj të pengojnë incestin e pavetëdijshëm (kur motra dhe vëllai, pa ditur gjë për lidhjet e tyre të gjakut, vendosin të hyjnë në mëkat, atëherë lind një tufë zogjsh fatidikë, bie shi gjaku etj.).

Në Eposin e Kreshnikëve të shqiptarëve të veriut, njërit prej heronjve qëndrorë i ofrojnë të zgjedhë për nuse më të bukurën nga tridhjetë perritë e krahinës. Porse ai, i fyer, e hedh poshtë këtë propozim me një ligjëratë të tillë të pezmatuar:

“Zoti ju vraftë, more agët e Jutbinës!
Po ku a ndie n’mjet tokës e t’qiellës
Se muer vllau motrën e vet?
Qi tanë bijat e Krahinës ku janë,
Tanë si motra qi po m’duken!”.

Lind pyetja: përse ndër shqiptarë, ndryshe nga një shumicë popujsh, përfshi dhe ata të gadishuliit ballkanik, incesti mbetet një ndër tabutë kryesore? Këtu kemi të bëjmë, ndofta, së pari, me kultivimin e institucionit të kumarisë (probatinisë) në rrang shenjtnie dhe së dyti, me kundrimin e martesës si akt simbolik i “pushtimit të nuses” përmes “fitores mbi babanë apo vëllanë e madh”. Në rastin e parë, ashiqare, ia vlen të kthehemi në kohërat e shthurjes së komunitetit primitiv, kur ndodh refuzimi i ngadaltë nga poligamia dhe, si alternativë e mundshme e martesës poligame lind “kumaria”, madje, dhe ndërmjet mashkullit e femrës. Në rastin e dytë jemi të shtrënguar ta kundrojmë arketipin e dasmës si fakt jo vetëm jetësor, por edhe shpirtëror dhe mistik në jetën e njeriut.

Material të begatë e origjinal në këtë drejtim na jep folklori – jo vetëm në format e riteve dhe bestytnive, por edhe në trajtën e eposeve e përrallave që kanë mbërritur gjer tek ne. për ilustrim, vlen të përmendim studimin antologjik të Vladimir Propp-it, “Morfologjia e përrallës”, në të cilin rrëfehet për vriante të ndryshme të subjektit të përrallës. Për shembull, për të marrë princeshën për grua, heroi i përrallës është i detyruar të mundë Gjarpër Gorinicin, Koshçejen apo ndonjë tjetër përbindësh, domethënë, sipas Propit, të ashtuquajturin “dëmtar” që, si rregull, na del se është jo kush tjetër pos babait (apo një tjetër njeriu të afërt) të princeshës.

Përralla, pa dyshim, shfaqet jo vetëm pasqyrim i arkaikës mentale të popullit, por edhe vetë sikur i i mponon njeriut të lashtë ato apo të tjera etalone etike. Këtu vetvetiu të shkon mendja te konkluzioni frojdist e të gjeturit burrë për vete me funksionin e babait për gruan (apo nusen) si dhe për shkëmbimin e njërit me tjetrin. Këto shpjegime të tabusë incestuale na duken nga më bindëset, përderisa, njeriu i vjetër zor të ketë marrë erë nga nga kodet gjenetike dhe ashiqare, pak e ka vrarë mendjen mbi faktin se nga flligështia e përhershme e gjakut, herët apo vonë, mund të lindin në familje monstra.

Megjithatë, vetë mendimi se vëllai që martohet me motrën e vet ka për borxh (qoftë edhe në kuptimin simbolik, qoftë edhe në nivelin e pavetëdijes) të “triumfojë” mbi babain e tij, domethënë, ta zëvendësojë atë në gjithçka ka të bëjë me vajzën, duke kryer në këtë mënyrë atëvrasje simbolike, ky mendim duket e ka trembur njeriun dhe ka shkuar në të kundërt me normat e tij etiko-morale. Kësisoj, mbase pikërisht për këtë, martesa ndrikull-kumarë është konsideruar si mëkat edhe më i madh se sa martesa ndërmjet të afërmve me lidhje gjaku.

I rikthehemi ylberit dhe shokës. Në zona të ndryshme të Shqipërisë së veriut, ylberi ka disa emërtime: “brezi i Shën Mërisë së Virgjer”, “brezi i Diellit”, “brezi i Zoodiakut” (P. Bogdani), “brezi i Perëndisë”, “Brezi i Havës”, “brezi i Muhametit” etj.

Pra, vlen të theksohet se ylberi shpesh merrej si njëfarë dërgese nga sipër, si një shenjë hyjnore. Në të tilla rrethana, legjendën për ylberin ia vlen ta kqyrim si subjekt të ngarkuar me didaktikë të vonë religjioze, ku femra iu kundërvu mëkatit seksual, ndonëse, e nënshtruar me përdhunë, konsiderohet tashmë si martire dhe në shenjë të pastërtisë dhe shenjtërisë së vuajtjeve të saj, në qiell shfaqet shenja hyjnore e dërguar nga lart.

Nëse flasim për interpretim arkaik të kësaj legjende, duhet të kujtojmë atë çka më sipër përmendëm shkarazi. Dhe pikërisht atë që, incestin e pavetëdijshëm e pengonin vetë elementët e natyrës, duke i shpërqendruar pjesëmarrësit potencialë të incestit (po, dhe duke i gjymtuar) me gjithëfarë stihish. Përveç gjëmave të ndryshme, enumërohet edhe përmbytja e madhe, forca tragjike e së cilës barabitet me gjëmën e mëkatit, siç jo rastësisht, do ta shohim më poshtë.

Siç dihet, në shumicën e popujve ekziston përfytyrimi i dasmës së përjetshme mes qiellit dhe tokës, madje, si rregull, toka paraqitet në rolin e femrës, kurse qielli – në rolin e mashkullit (egjiptianët dhe disa popuj të tjerë kanë të kundërtën). Interesante është se dasma e qiellit me tokën ka zanafillë incestuale (toka së pari lind qiellin - Gea pjell Uranin – kurse më pas e merr për burrë), ndonëse në këtë stad zhvillimi të kozmogonisë, incesti nuk qortohet, por përpkundrazi, merret si një gjë krejt e natyrshme dhe e domosdoshme (krahasojeni me subjektet e mëvonshme, kur lulëzon motivi i incestit, p.sh., me mitin e Edipit... ). Mjeti më i drejtpërdrejtë i bashkimit të tokës me qiellin paraqitet shiu, vaditësi, mëkuesi dhe pllenuesi i barkut bujar të mëmë-tokës.

Rrjedhimisht, përmbytja – vepron në llojin e vet si njëfarë katarsisi, që pastron dhe në të njëjtën kohë ushqen tokën, simbolokisht muand ta quajmë veçse si një akt seksual të qiellit me tokën (se përmbytja s’është gjë tjetër veçse rrjedhojë rrebeshesh të bollshme). Sipas dëshmive të A. Afanasievit (“Pikëpamjet poetike të sllavëve në natyrë”, V.1, fq. 362), “një legjendë bullgare pohon se para përmbytjes biblike, nuk ka patur ylber; po kur toka u tha dhe Noeja i solli Zotit fli, atëherë Perëndia i premtoi atij se përmbytje nuk do të ketë gjer në ardhjen e dytë të Krishtit, dhe si dëshmi, na dhuroi ylberin e tha: “Përderisa të shndrijë në qiej ylberi – nuk keni pse të frikësoheni, po kur ylberi të zhduket – kjo ka me qenë shenjë se dita e gjykimit të tmerrshëm po afron...”.

Në përmbledhjet me dorëshkrime të vjetra apokrifike, thuhet “Ylberin e krijoi Zoti pas përmbytjes” (Përmbledhja Apokrifike e vitit 1531)... “pas përmbytjes, Zoti vuri një hark në qiell si shenjë dalluese për përmbytjen e dytë që do të ndodhë”... Ky çast solemn lidhet me “dhjatën” që Zoti jehova i dha Noesë. Ja se si interpretohet kjo “dhjatë” në enciklopedinë “Mitet e popujve të botës”: “Zoti fillon me ndëshkimin e tokës për shkak të mëkateve të njeriut me rrotullimin e rregullt të stinëve të vitit përpara: “Në të gjitha ditët e tokës, mbjellja dhe korrja, zhegu e thëllimi, dimri dhe vera, dita dhe nata nuk do të ndalen” (8,22).

Noeja qëndron para Jehovait si stërgjysh i njerëzimit të ardhshëm dhe si Adam i ri që merr në fillim po të tilla bekime: “shtohuni dhe shumohuni, dhe mbushni tokën!” (9,11)”. (22,24). Dhe kështu, para nesh na del njëfarë rrethi i premtuar, këtu vetvetiu mendja të shkon te analogjia e formës harkore të ylberit. Sidoqoftë, harku është veçse pjesa e dukshme e ylberit. A. Afanasjevi, në veprën e njohur “Pikëpamja poetike e sllavëve në natyrë”, shkruan: “Forma gjysmërrethore e ylberit të çon ndërmend, dashje padashje një unazë gjigande që përqaf tokën.

Në Bavari atë e quajnë himmelring, sonnenring..., madje disa besojnë që në asnjë mënyrë ajo nuk duhet quajtur me emrin e vet, porse vetëm nëpërmjet eufemizmave “Unaza qiellore”, që të mos biesh në pushtetin e djallit...” (1,358). Kështu pra, ç’do të thotë “unazë”? Unaza është shprehje e qarkullimit të natyrës dhe në të njëjtën kohë, unaza është paraqitja e stërlashtë simbolike e kohës. Kujtojmë se indianët dhe keltët e lashtë me “gjarprin që kafshon bishtin e tij” – se pikërisht me vizatime të tilla, si rregull, janë gdhendur sarkofagët dhe përmendoret e varreve të lashta.

Meqë ra fjala, ekziston në një shumicë popujsh emërtimi “gjarpër i ylbertë”. “Në trajtën e një gjarpri të ylbertë lidhen përfytyrimet për frymën e ujrave, gjarprin – monstër, kristalin magjik (në të cilin pasqyrohet spektri ylberor), i cili shfrytëzohet nga magjistricat; ylberi asocionon me shiun dhe magjinë e plleshmërisë”.

(Mitologjia. Fjalori i madh enciklopedik nën redaktimin e E. M. Meletinskit, Moskë, 1998, f.462). nëse ylberi është shprehje e qarkullimit në natyrë, atëherë, si dhe në rrjedhën e kohës, në ylber ka një gjysmërreth të ndritshëm, mbitokësor, të qiellt, apo, nëse e doni, hyjnor, sikundër pjesa tjetër është e errët, nëntokësore, e vdekshme.

Këtu është krejt me vend të kujtojmë për brezin (shokën) si për gjendjen e parë mitike të ylberit. Në shumicën e popujve, barku identifikohet me vetë jetën (te indianët e vjetër barku konsiderohet si rezervuar i energjive “Agni”: “Në letërsinë postindiane agni konsiderohet gjithashtu në aspektin fiziologjik si elemnt i organizimit të gjallë – zjarri i “barkut” (“audaria)”. (Induizëm. Xhajnizëm. Sikhizëm: fjalor. Moskë, 1996): Ndër sllavë vetë fjala “bark” ka patur kuptimin zanafillor “jetë”, “ekzistencë”).

Brezi (shoka) i lidhur përreth barkut mund të simbolizojë qarkullimin e kohës, të cilës, sipas dhjatës së Perëndisë, i është e nënshtrueshme gjithçka në natyrë. Madje, sipas gjitha gjasave, ajo pjesë e brezit që gjendet direkt përpara, domethënë që mbulon pjesën e përparme të barkut, përgjigjej për ditën, për natën, d.m.th., për ekzistencën mbitokësore të njeriut; kurse ajo pjesë e brezit që mbulonte shpinën dhe gjendej mbas shpine, mbartte në vetvete kuptimin e territ, natës, udhëtimeve nëntokësore të shpirtit (krahasojeni p.sh., me besimet e indigjenëve jugoamerikanë, për atë që vdekja e shoqëron njeriun gjithandej, duke shkelur pas thembrave të tij, d.m.th., duke u fshehur pas shpinës së tij), kësisoj, brezi shndërrohet nga një objekt veshjeje në një objekt tashmë magjik, në fetish, në talisman.

Përkatësisht, këputja ose humbja e brezit (siç më sipër përmendëm, këputje e rrethqarkullimit të kohës dhe jetës në natyrë) ka domethënien e humbjes së mbrojtjes, koritjes apo dhe vdekjes. Një interpretim i tillë i legjendës shqiptare tëcituar në fillim, na duket mjaft i arsyeshëm. Duke kryer dhunë incestuale, kumara e privoi motrën e tij (ndrikullën) edhe nga brezi magjik, duke kryer mëkat të dyfishtë ndaj saj.

Megjithatë, nga pikëpamja e vetëdijes arkaike, incesti është po aq akt seksual legjitim, sa dhe çdo tjetër lloj i këtillë (material mbi këtë na japin përvojat e kulturave pagane, të ruajtura në një masë më të madhe ndër sllavë, në të ashtuquajturën “svalnie grjeha” (një lloj orgjie seksuale pa dalim marrëdhëniesh farefisnore A. T), e cila ndodhte në natën e Ivan Kupalës), pas së cilës shfaqej ylberi si simbol i plleshmërisë dhe katarsisit mallëngjyes të natyrës.

Te po ai Afanasjev, lexojmë: “... një forcë magjike i jep Homeri brezit të Kipridës, endun fijesh ari: në të fshihej gjithë hijeshia, miklimi i dashurisë dhe dëshira e fshehtë që tundonte arsyen; duke përdorur këtë brez, Hera e joshi Zeusin...”(1,360). Disa thyerje të njëpasnjëshme na japin, megjithatë, shkas ta lidhim ylberin pikërisht me lidhjen martesore mitike dhe plleshmërinë. Përveç kësaj, në po atë libër të Afanasjevit, ka lidhje dhe legjenda e mrekullueshme lituaneze për Laumën (nimfën qiellore) dhe Zotin e naltë Perkunas (analog me Perunin sllav, rrufehedhës), çka me të vërtetë të çon ndërmend legjendën shqiptare për lindjen e ylberit.

Siç duket, gjer te ne ka mbërritur një nga variantet më të vona të legjendës për ylberin, e ngarkuar me didaktikën e përditshme, ndërsa, duke gjykuar nga përpjekja jonë e analizës mitologjike krahasuese, me tingëllimin e saj arkaik, kjo legjendë paraqet në vetvete një nga mitet margjinale kozmogonike të krijimit të botës nga martesa e tokës me qiellin.

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Xhindët në Mitologjinë Shqiptare[/B]


Ashtu si Djalli, Xhindet kanë hyrë në demonologjinë shqiptare nga sfera e demonologjisë së feve monoteiste, konkretisht nga demonologjia islame, duke zëvendësuar figura më të hershme të mitologjisë primitive. Xhindet e betytnisë popullore shqiptare gjenden natën gjithkund, jashtë në kopësht, apo në nevojtore.

Vendet ku u pëlqen të mblidhen janë cipat e rrëkeve, aty ku derdhen cikat a gjerbat e shiut nga pullazi. Ndaj njeriu nuk duhet të ecë apo të derdhë ujët e hollë natën pa thënë destur dhe bismillah. Për po këtë arsye bënin kujdes edhe gratë që të mos hidhnin ujët e nxehtë me të cilin kishin larë kënanë e nuses, se po të digjnin ndonjë xhind, nusja do të shkallohej.<br /> <br />

Në krahina të ndryshme besohet se zbresin netëve nëpër përrenj, duke u rënë daulleve dhe duke bërë potere të madhe. Në Korcë nuk e lënë ujin e të vdekurit vetë në zjarr, se thonë se e pinë Xhindët.

Kurse në Tiranë, kur e fusin foshnjën në djep për herë të parë, nën shtroja i shtinë një gozhdë dhe një qese përplot me fara liri, që kur të vinë Xhindet për të marrë foshnjën, të harrohen dyke numëruar kokrrat e melit e të mos i bëjnë keq fëmijës. Në labëri, lehonën nuk e lënë të dalë jashtë për dyzet ditë: thonë se po të dalë përpara kësaj kohe do të shuplaket, sepse do t’i shkelë e kështu të sëmuret e të dalë mendsh.<br /> <br />

Kur janë duke kënduar, nuk duhet të thuhet se po këndojnë Xhindet, por Shtojzovallet (Shtoj-Zot-Vallet). Edhe këta zhduken me të dëgjuar këngën e këndezit: ‘…këndoi kokoshi dhe iknë xhinërit’ [Pedersem, Maro Përhitura].

Në Veri, një njeriu të cilit i bie sëmundja e tokës, i thonë “Mos ke shkelë kund në trevezë zanash?”. Shëmbëllyeshëm, sipas besimit popullor, një njeri mund “të shuplaket po të shkelë në sofër (trevezë) të Xhindeve.

Nisur nga kjo e dhënë, ne na duket se Xhindi i besimeve popullore s’është, vec se një Zanë e rrëgjuar dhe e kontaminuar prej një prej figurave më të njohura të demonologjisë islame Xhindi (‘xhini’ në njëjës).

Dhe rastet kur nën emrin e krishterë apo islam fshihen mbeturina të figurave më të lashta mitologjike nuk janë të rrallë. Thërriten edhe Mirazt (p. sh., t’shplakin t’mirazt” , Shpat-Elbasan) e Xhine.

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Hakmarrja e legjendës[/B]




Vërtetësinë e Mujit dhe Halilit në fshatin Marinë nuk e konteston askush. Gurët e këtyre kreshnikëve, që gjenden në këtë fshat, janë krenaria dhe njëkohësisht burimi i një frike të vjetër. Sipas banorëve, ata që janë munduar të ndryshojnë vendin apo formën e gurëve të Mujes dhe Halilit, sot nuk jetojnë më.

Legjendat Muji dhe Halili, të cilët kanë jetuar vetëm në imagjinatën e shkrimtarëve, janë ringjallur në një fshat të Drenicës.

Në telin e Lahutës, ata edhe më tutje shkulin lisa dhe peshojnë shkëmbinj. Muji dhe Halili kanë qenë dy malësorë që kanë pasur fuqi mbinatyrore. Ata, sipas legjendës, ishin shtatgjatë, muskulorë dhe me mustaqe të gjata.

Madje, fshati Marinë i Drenicës ka një lidhje shumë të veçantë me këta dy malësorë. Këtë lidhje e bëjnë më të fortë dhe të prekshme tre gurë të mëdhenj, të cilët qëndrojnë afër shkollës së fshatit.




[IMG]http://i62.servimg.com/u/f62/12/42/55/59/oborr10.jpg[/IMG]




[IMG]http://www.servimg.com/u/f62/12/42/55/59/prane_10.jpg[/IMG]






Brez pas brezi në Marinë me rrethinë tregohen legjenda se si këta gurë janë peshuar nga duart e Mujës dhe Halilit.Ndërsa profesorët e shkollës fillore nuk kanë nevojë t’ua vizatojnë nxënësve madhësinë e gurëve në dërrasë të zezë. Ata i kanë vetëm pak metra larg shkollës dhe fëmijët kanë mundësi edhe t’i shohin nga afër.

“Së pari kur i kanë gjuajtur gurët Muji dhe Halili, si ka ra këtu njerëzit kanë menduar që është tërmet, por kur ka ra ka shpërthye uji”, rrëfen Kushtrimi i cili është në klasën e tretë.

Marinasit këta tre gurë i ruajnë si sytë e ballit. Ata besojnë se kush i prek gurët, mund t’i ndodhë ndonjë fatkeqësi në familje. Në këtë mënyrë, gurët janë ruajtur nga dëmtimi.

“Nuk kanë guxu, kush e ka prek atë janë domtu të gjithë. Kush e ka prek iu ka kajt nana”, thonë një banor i fshatit Marinë.Vërtetësinë e tyre nuk e konteston askush në Kosovë. Madje as të rriturit.

Ata besojnë se këta tre gurë janë hedhur nga duart e Mujës dhe Halilit nga fshati Gradicë, i cili gjendet tri kilometra larg Marinës. “Para 150 vjetëve këta gurë janë këtu, dy këtu e një qatje. Thonë që i kanë gjuajt prej Qyqavice, Tali e Muja këta e Halili atë”, rrëfen Metush Hoti nga fshati Marinë, duke treguar me gisht gurët e mëdhenj.

Madje edhe mësuesit besojnë fort në legjendën e kreshnikëve. Kamber Hoti këtë bindje çdo ditë ia transmetohen edhe fëmijëve në shkollën fillore në Marinë. Ai tregon se si kanë ardhur këta gurë në fshatin e tyre. “Është kap guri me dy duart, edhe është hulat edhe është hedh sa ka pas fuqi në lartësi shumë të madhe. Kësaj loje i kanë thënë gurapeshë”, tregon ai.

Ndryshe nga banorët, sociologu Shemsi Krasniqi thotë se legjenda që është thurur për kreshnikët Mujin dhe Halilin ka një mesazh tjetër. “Mesazhi i vërtetë i saj është se fuqia njerëzore është shumë e madhe, dora e njeriut është shumë e fuqishme, mundet të bëj çudi, mund të bëj mrekulli”, vlerëson Krasniqi.

Pavarësisht kësaj, mësuesit dhe banorët e fshatit Marinë e kanë ndërmend t’i ruajnë këta gurë, në mënyrë që legjenda për Mujin dhe Halilin të mos vdesë kurrë. “Si punëtor i arsimit kam propozuar që t'iu sigurohet një bazë, të ruhen, por ku me gjet njerëz që do ta kryejnë atë punë”, rrëfen Sejdi Mziu, mësues i vjetër në këtë fshat.

Këta tre gurë janë krenaria dhe njëkohësisht burimi i një frike të vjetër të fshatarëve. Ata që janë munduar të ndryshojnë vendin apo formën e gurëve të Mujes dhe Halilit, sot nuk jetojnë më.

“Një person e ka shpinë qatje, ia ka hek një copë për me zidu një bunar, atë dite iu ka sëmur një djalë , i ka mbet sakat, tash ka vdek, por gjatë gjithë jetës u kanë sakat”, rrëfen Metush Hoti, banor i këtij fshati.

Ndërsa, mësuesi Kamber Hoti di edhe një rrëfim po kaq të errët për fuqinë mistike të gurëve. &quot;Një shtëpi në lagjen time atje ka bë thyerjen e gurit të madh, por ajo shtëpi e atij personi që e ka thye gurin, është shuar, vetëm një djalë prej asaj familjeje ka mbijetuar”, tregon mësuesi.

Ndërsa sociologu Shemsi Krasniqi vlerëson se frika qindravjeçare e banorëve është e natyrës psikologjike. Sipas tij, mosrespektimin e kultit e lidhin me fatkeqësi. “Fatkeqësitë gjithmonë ndodhin, por bashkësia, popullata e projekton fatkeqësitë si pasojë e një veprimi që nuk e ka respektuar kultin apo vlerën që e ka krijuar bashkësia”, shton Krasniqi.

Ndërsa kryeimami i Kosovës, Sabri Bajgora, është më i drejtpërdrejt. Ai thotë se banorët e Marinës janë duke bashkëjetuar me një frikë të paarsyeshme, që nuk ekziston në realitet.

“Ky është një besim i kotë, një besëtytni, që nuk ka të bëjë absolutisht me të vërtetën. Këto janë vetëm trillime djallëzore që janë ngulitur nga imagjinata të sëmura të njerëzve se nëse lëvizet ky guri do t'i ndodhë dikujt diçka në familje”, thekson ai.

Edhe Don Shan Zefi nga Kisha Katolike e Kosovës mendon po ashtu se kjo është thjesht një legjendë. “Është shumë e qartë se kemi të bëjmë me një mitologji. Fuqia e Zotit mund të bëjë mrekulli, por në këtë rast, në këtë fshat, mendoj se kjo është thjesht një legjendë dhe nuk ka të bëjë asgjë me të vërtetën”, thotë Zefi.

Por, mësuesi më i vjetër në fshat, Sejdi Mziu këmbëngul se ajo në të cilën besojnë fshatarët nuk është e trilluar. Ai thotë se vërtet kanë ndodhur raste kur njerëzit kanë vdekur, për shkak se janë mundur t’i dëmtojnë këta gurë. Ai tregon disa raste të punëtorëve që kanë punuar në ndërtimin e rrugës. Sipas tij, shumica e atyre që e kanë lëvizur njërin gurë nga vendi tashmë kanë vdekur.

“Nuk është besëtytni, është fakt se të gjithë ata që jo me qëllime të këqija, por edhe me qëllimin më të mirë, kanë pësuar. Prandaj kjo nuk është rezultat i besimit, krijimit të një bindjeje, por është e vërtetë”, rrëfen Mziu.

Rrëfimet për gurët çdo ditë ushqehen me frikë të re. Për ta tashmë janë thurur shumë rrëfime. Sipas banorëve, dikur afër këtyre gurëve janë shfaqur edhe krijesa të papara më herët. Sipas tyre, këto krijesa kanë shërbyer si mbrojtës të gurëve të Mujit dhe Halilit.

“Unë si unë, tash në moshën 65 vjeçare e mbaj mend gurin kur ka qenë sa grushti. Me i thanë dikujt që guri rritet ndoshta çuditet, por këta janë gurë të shenjtë”, thotë mësuesi tjetër Kamber Hoti.

Por, në këtë teori nuk beson sociologu Krasniqi. “Nuk besoj që gurët rriten, por rriten fjalët, shtohen besimet”, thotë ai, duke nënqeshur.
Baca Kamber ka edhe një rrëfim edhe më trishtues, që iu është thurur gurëve të Mujit dhe Halilit, që marinasit i ruajnë si sytë e ballit.

“Shumë njerëz e kanë pa një gjarpër të madh në zgavrën e gurit të madh dhe verës prej zhegut këndon. Ka qenë me një kaqurotë shumë të madhe dhe ka dalë në kohën kah 8:00...9:00 e mëngjesit”, rrëfen Kamber Hoti.

Por, a del dikush brenda dhe jashtë Marinës që ka guxim të dëmtojë këta gurë?
“Jo, kurrë, se kush i ka dëmtuar, ia ka pa sherrin”, thotë Metushi i bindur në fuqinë shkatërruese të gurëve.

Edhe mësuesi Kamber thotë se gurët e Mujit dhe Halilit nuk bën t’i prekë askush. Sipas tij, çdo njeri që i dëmton ata mund të vdesë nga mallkimi i gurëve.

Ndërsa sociologu Shemsi Krasniqi nuk beson në këto rrëfime të errëta të banorëve. Megjithëkëtë, ai thotë se as vetë nuk do të kishte guxim t’i dëmtojë këta gurë.

“Personalisht nuk iu besoj, por personalisht nuk do t'i dëmtoja në asnjë rast, as nuk do të provoja në asnjë rast t’i bindi popullatën që nuk ka nevoje t’i besojë kësaj... Lëri njerëzit le të mendojnë në mënyrën çfarë të duan”, shton ai.

Ndërkohë, në oborrin e shkollës së Marinës vazhdojnë të luajnë fëmijët, derisa rrëfimi për mallkimin e gurëve do të rritet bashkë me ta. Më fëmijët do të rritet edhe frika e hakmarrjes së legjendave. Sociologu Shemsi Krasniqi vlerëson se mitet në këtë fshat vështirë se do të zhduken ndonjëherë.

“Për faktin që fshati është i populluar dhe nuk ka tendencë të braktiset, mendoj se ky kult do të vazhdojë të mbijetojë edhe në gjeneratat e ardhshme”, thekson ai. Në këtë janë të bindur edhe marinasit. “Miti për paprekshmërinë e tyre do të ekzistojë sa të ekzistojë njerëzimi”, thotë mësuesi Sejdi Mziu.

[B][I]Historia e Mujit dhe Halilit [/I][/B]

Nga malet e Çiçavicës, pasi kanë pirë qumështin e zanës, Muji dhe Halili kanë bërë garë se cili mund të gjuajë gurë më larg se tjetri. Natyrisht ata gurë kanë qenë të përmasave shumë të mëdha, por qumështi i zanës u ka dhënë atyre një fuqi mbinatyrore. Dhe gara kishte përfunduar pikërisht në fshatin Marinë, ngase gurët që janë gjuajtur prej tyre, janë përplasur në tokën që sot quhet Marinë.

Përshkrimi i personazheve është i mbinatyrshëm; ata flasin me orët, luftojnë me mazdrake (topuz), gjaku i tyre derdhet si lumë, i kanë mustaqet nga një pash, e hedhin topuzin me aq forcë sa ngrihet pluhur nëntë pashë lart etj. Heronjtë e këtyre legjendave janë të shumtë, por kryesorët janë Muja e Halili.

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Mitologjia në “Lahutën e Malcisë”[/B]



“Pa mitin, çdo kulturë e humbet karakterin e saj të gjallë krijues, humbet forcën e vet të natyrshme” - Friedrich Nietzsche

Fishta, kur nisi aventurën letrare për të krijuar eposin artistik të popullit shqiptar, përcaktoi objektivin e saj, që ishte Marash Uci e të bijtë e Calëve; konfliktin e tyre me krajl Nikollën e Cetinës e carët e Moskovit, me sulltanin e Stambollit e regjët e Evropës.

Ai zgjodhi tetërrokëshin dhe, për të kënduar së bashku me të në Lahutë të Malcis, thirri një Zanë, që ne e kemi quajtur konvencionalisht Zana e Frymëzimit. Do të kishte mjaftuar ajo figurë mitologjike, e pranishme në të gjithë episodet e veprës, për të dëshmuar ngjizjen mitologjike të Lahutës së Malcis.

Por jo vetëm kaq. Figura e Zanës së Frymëzimit na sugjeron të dallojmë origjinalitetin epik të Fishtës, lirizmin në Lahutë të Malcis, ironinë dhe, veçanërisht, lehtësinë e rrëshqitjes së poetit nga realja tek jorealja e anasjelltas, gjëra që përbëjnë përgjithësisht magjinë e verbit fishtjan. Por Fishta nuk u mjaftua vetëm me krijimin e Zanës së Frymëzimit.

Ai krijoi edhe personazhe të tjerë mitologjikë: Orën e Shqipërisë dhe Orë të tjera, Zanën e Madhe dhe Zana të tjera, Dragonjtë e Kuçedrën, Lugetërit, Shtrigat, Floçkën. Të gjitha këto figura përbëjnë shtratin mitologjik të Lahutës së Malcis: kënga e 11-të mban titullin “Lugati”, sikundër e 16-ta “Kuçedra” dhe e 24-ta “Zana e Vizitorit”. Edhe “Gjaku i marrun” e “Koha e re” (këngët 25, 26) e ndonjë tjetër u kushtohet krejtësisht ose pjesërisht Shtojzovalleve, të cilat janë të kudogjendura në vepër, shpesh herë së bashku me figura të tjera mitologjike.

Në kapërcyell të shekujve XIX-XX apo, më saktë, në fillimshekullin e 20-të kur zë fill Lahuta e Malcis dhe Fishta këndon mitet e lashta, gjuha shqipe gjallonte e pamësuar nëpër shkolla, nocioni shqiptarizëm qarkullonte kryesisht ndër intelektualë atdhetarë të diasporës, të cilët deri atëherë kishin krijuar një letërsi të konsiderueshme në gjuhën amtare.

Në mungesë të letërsisë së kultivuar, në popull gjallonte një letërsi e pasur gojore ku elementet fantastikë dhe figurat mitologjike bashkëjetonin besueshëm me figura historike të së kaluarës së largët e të afërme.

Kështu, besohej se Skënderbeu dhe Lekë Dukagjini kishin lindur Dragonj, ashtu si konsiderohej Dragua edhe një hero i ditës si Mehmet Shpendi, që luftonte maleve për mbrojtjen e trojeve shqiptare prej shovinistëve sllavë.

Kjo mendësi vinte deri në Shkodër, qyteti më i madh në Ballkan i Perandorisë Osmane, ku ishte krijuar një bërthamë intelektualësh me kulturë evropiano-perëndimore që inspironte Rilindjen Kombëtare.

Duhet shtuar se, së bashku me besime popullore, bashkëjetonin edhe bestytni të importuara orientale. Në këtë realitet të përzier fantazish, Fishta këndon mitologjinë thjeshtë shqiptare, atë që rridhte prej bjeshkëve të larta ku historia ishte ende mit dhe miti përjetohej çdo ditë si realitet epik.

Kur shkruhej Lahuta e Malcis, në të cilën fillesa mitologjike zë vend të rëndësishëm në strukturën e veprës2, komunikimi i intelektualëve me kombin nuk ishte i lehtë. Shqiptarët, pothuajse në masë, nuk dinin të shkruanin dhe të lexonin në gjuhën e tyre.

Gjithçka që krijohej në shqip botohej thuajse e gjitha në diasporë. Edhe Fishta fillimet letrare i ka te revista “Albania” e Faik Konicës që botohej në Bruksel. Madje edhe bleni i parë i Lahutës së Malcis u shtyp me ndërmjetësinë e Faik Konicës në Kroaci me 1904-5.

Fishta nënshkroi me pseudonimin “Kangë Popullore”, sepse orientimi i veprës së tij ishte vërtetë për popullin shqiptar, përfshirë edhe atë masë që nuk dinte shkrim e këndim, por jetonte estetikisht kohët mitike.

Lahuta e Malcis do të “lexohej” pak a shumë si këngë folklorike, duke qarkulluar gojë më gojë. Ky fakt duhet konsideruar risi letrare e guxim artistik në letrat shqipe, një gjetje që përbën kyçin e suksesit të veprës Lahuta e Malcis, së cilës Fishta ia dha dorën përfundimtare më 1937.

Të shprehemi qartë: jo folklorizmi përbën risinë dhe kyçin e suksesit të një vepre letrare, si janë shprehur shpesh herë edhe në mënyre spekulative për eposin fishtjan.

Por komunikimi i fuqishëm ideo-emocional i një vepre letrare me të gjitha shtresat e shoqërisë, duke filluar nga intelektualë të shquar të kohës si Lasgush Poradeci3 e Eqrem Çabej4, që me gjuhën e Umberto Ekos do të cilësoheshin “Lexues model të nivelit të dytë”, e deri tek ai bariu, “lexues” i nivelit të parë, që nuk dinte shkrim e këndim, por e ndjente bukurinë e fjalës shqipe që të ngazëllen e të shiton si pingërimë Zanash.

Na duhet të theksojmë se edhe areali i figurave mitologjike në Lahutë të Malcis nuk është folklorizëm, sado që derisa Fishta i rikrijoi në veprën e tij, qeniet mitologjike ekzistonin vetëm në folklor e në besime popullore. Kulti i Zanave, psh, është ruajtur i gjallë, si mbijetojë e një Panteoni të hershëm mitologjik të bashkësisë fshatare ndër male “deri në shekullin XIX e në fillim të shekullit XX, aty-këtu edhe pas Luftës së Dytë Botërore”.

Madje kulti i Zanave në Shqipëri është edhe shumë më i hershëm se sa është menduar prej atyre që e kanë përafruar me Dianën e romakëve, e cila kishte marrë atributet e Artemidës së grekëve. Çabej shkruante se te “kjo Diana kemi të bëjmë me një “interpretatio latina” të një hyjnie epikore (vendore) pararomake”.

Kështu mund të flitet edhe për Floçkën e Ranës së Hedhun që del në Lahutë të Malcis si një mit i etnogjenezës së stërlashtë të rodit të shqiptarit, si dhe për Dragonjtë, gjithashtu, dëshmi të prejardhjes mitologjike pellazgo-ilire, të cilët vijnë në veprën e Fishtës me përmbajtjen simbolike të ndryshme ose më të hershme se përmbajtja simbolike që ata demonë kishin marrë në epokën antike greko-romake e biblike.

“Ndryshe” i ka sjellë në letërsinë e shkruar shqipe edhe Pjetër Bogdanin (1630-1689) të dhjetë Sibalat e ciklit të poezive kushtuar atyre në veprën madhore Cuneus Prophetarum (Çeta e Profetëve, 1685).

Madje ai edhe i ka shqiptarizuar Sibilat, figurat parakristiane të mitologjisë mesdhetare, duke u vënë emra krahinash arbërore, si: Shkodranja, Zadrimorja, Kosovarja etj. Bogdani shkruante se kishte dashur t’i veshte Sibilat me kostume shqiptare “për të dhënë ngjyrën e atij populli të varfër dhe për t’i ngushëlluar sa kam pasur mundësinë”.

Ndërsa Fishta këndon Zanat, Dragonjtë... si një pasuri të rrallë e deri atëherë të palançuar të kulturës shqiptare, pasi kishte bërë të vetin parimin e Niçes se “pa mitin, çdo kulturë e humbet karakterin e saj të gjallë krijues, humbet forcën e vet të natyrshme, sepse horizonti i artit hapet vetëm përmes mitit, është ai që e bën të jetë një, të jetë unik”.

Nga ana tjetër, ai nuk kërkoi mite të njohura si Sibilat për të shqiptarizuar e as për të shartuar, ndoshta, nisur përsëri nga një parimi tjetër i Niçes që thoshte:”Nuk është e lehtë të shartosh një mit të huaj me tëndin, pa dëmtuar bimën amë, ndodh që druri të jetë aq i fortë dhe i shëndetshëm, saqë s’kalon shumë dhe e largon të huajën nga vetja, por si rregull, ajo vetë fishket e thahet, vdes.”

Më në fund duhet thënë se Fishta u kundërvihet pseudointelektualëve të kohës e më përtej, pasi ka vënë re se “kulimllëku vagabond-modern (shqiptar) kërvesh buzët mbi thjeshtësinë e artë të mitologjisë sonë kombëtare”, si shkruan ai në vitin 1933 në parathënien e Kanunit të Lekë Dukagjinit.

E gjithë lënda mitologjike, me të cilën u mbrujt Lahuta e Malcis është vetëm shqiptare dhe krejtësisht pagane. Ajo mitologji ka ekzistuar paralel me mitologjinë greko-romake e biblike, ashtu si gjuha shqipe është zhvilluar paralel me gjuhën greke, romake e latino-kishtare.

Mitologjia shqiptare ka mbijetuar përgjithësisht e pandikuar nga mitologjia greko-romake e biblike ashtu si rodi i shqiptarit kishte mbijetuar strukur thellësive të maleve, së paku, deri në kohën kur shkruhej Lahuta e Malcis gjatë viteve 1902-1937.

Në qoftë se do të përdornim formulimin e studiuesit Krist Maloki, që përfaqëson këndvështrimin psikanalist në kritikën letrare shqiptare, do të gjenim te Fishta poetin që “ka hulumtue e gërmue ner minat e shpirtit të kombit Shqiptar... ka zdypë fellë e ma fellë kah gurrat e fshehta të shpirtsisë natyrore arbërore... kah shpella e magjishme t’Orëve, Zanave dhe Shtojzovalleve të një mystike të përvëlueshme”.

Sado që Fishta e fillon Lahutën e Malcis me vargun “Ndihmo Zot si m’ke ndihmue...” dhe e mbyll me dyvargëshin “Si premtue kish Perëndia, prapë zonjë n’veti duel Shqipnia”; sado që në atë vepër togfjalëshi “për Atme e Fe”, që ishte programi ideologjik i klerit françeskan në Shqipëri, përsëritet herë pas here, Lahuta e Malcis është cilësuar pak a shumë si vepër laike.

Në këtë përfundim nuk kanë arritur studiuesit ateistë, çfarë mund të merrej si një konkluzion tendencioz. Një formulim të tillë e ka bërë kolegu i tij, jezuit at Zef Valentini, studiues i vëmendshëm i Lahutës së Malcis dhe një ndër njohësit më të mirë të historisë, kulturës dhe letërsisë së gropës së Shkodrës e më gjerë.

Ai shkruan më 1973 te revista Shejzat se “Fishta ka qenë midis misionarëve më të lartë katolikë që shërbyen aso kohe në Shqipëri, por - shton Valentini - sot ka ardhur koha të flitet qartë edhe për një lloj afetarizmi të kryeveprës së tij Lahuta e Malcis”.

Valentini nuk e argumenton mendimin e shprehur, por ne mendojmë se argument i mjaftueshëm për të arritur në një përfundim të tillë është fakti se mitologjia e Lahutës së Malcis nuk ka marrë thuajse asgjë nga mitologjia biblike, çfarë do t’i shkonte një vepre të shkruar nga një klerik, ajo nuk ka marrë as nga mitologjia greko-romake, çfarë do t’i shkonte një autori që kishte studiuar me themel në gjuhët origjinale letërsinë e vjetër greke dhe atë latine.

Studimet e deritanishme e kanë shpërfillur shpesh herë “subjektin mitologjik” të Lahutës së Malcis ose e kanë trajtuar si një fillesë artistike të dorës së dytë a të tretë, duke i kushtuar vëmendje të merituar vlerave të tjera përmbajtësore dhe artistike që nuk janë të pakta në vepër.

Madje, ndonjë studiues i sotëm arrin në konkluzione jo të qëndrueshme duke e quajtur Lahutën e Malcisë “të shpallur ep religjioz”, përkundrejt klasifikimeve të derisotme si epos klasik apo heroiko-pastoral, poemë epike apo edhe epiko-lirike.

Kjo ka ndodhur pikërisht se është shpërfillur lënda mitologjike e veprës, e cila jo vetëm shtrihet dukshëm në një të pestën e veprës (tërësisht në këngët “Lugati”, “Kuçedra”, “Zana e Vizitorit”, “Gjaku i marrun”, “Koha e Re” dhe pjesërisht në shumë këngë të tjera), por edhe sepse ajo lëndë përbën indin kompozicional të të gjithë veprës, pasi siguron vijimësinë e episodeve dhe unitetin e tyre.

Nëse do të studiohet Lahuta e Malcis thjeshtë si një ngjizje epike e periudhës së romantizmit të vonë në Ballkan, atëherë do të arsyetohej më bindshëm edhe lënda historike në të, ashtu e përzier me figurat mitologjike dhe e mbrujtur me një gjuhë të gjallë dhe të pasur popullore; do të konkludohet më saktë për llojin e epikës fishtjane të shpallur apo të pashpallur; do të arriheshin edhe shumë konkluzione të qëndrueshme për individualitetin krijues të autorit të saj që tashmë është kthyer në model klasik të letrave shqipe.

Fakti që figurat mitologjike shqiptare vijnë fuqishëm në letërsinë e shkruar shqiptare kaq vonë, në fillimshekullin XX, nuk duhet paragjykuar si “një fenomen i vonuar në letërsi”, krahasuar me letërsinë e vendeve të zhvilluara, përfshirë, psh, letërsinë dhe kulturën gjermane me Richard Wagnerin (1813-1883), shkrimtar dhe kompozitor i shquar i romantazmit evropian, veprat e të cilit ishin rikrijim i subjekteve dhe figurave mitologjike gjermanike, veçanërisht, të eposit të Nibelungëve.

Ndikimi i Wagnerit te Fishta, po të studiohej me atë qëllim, do të dilte shumë më i dukshëm se sa përafërsitë e Lahutës së Malcis me eposin homerik (apo virgjilian), gjë që është rrekur të argumentojë albanologu austriak Maksimilian Lambertz16 e të tjerë pas tij.

Aq më pak, do t’i shkonte kujt ndër mend të penalizonte Fishtën dhe letërsinë shqiptare të përfaqësuar prej tij, si një letërsi folklorizante, gati-gati duke pëshpëritur nën zë për Lahutën e Malcis: më mirë të mos ishte shkruar fare, se na ka veçuar prej rrjedhave bashkëkohore të letërsisë evropiano-perëndimore.

Për ndryshe, duke e pranuar Lahutën e Malcis si një vepër të fundit të romantizmit evropian dhe, me këtë këndvështrim, duke arsyetuar edhe mitologjizmin e saj dhe mbështetjen aktive në folklor, si një vlerë të mirëfilltë artistike, gjykimet tona do të mbeteshin më realiste, qoftë porsa i përket vendit që zë ajo vepër në hapësirat e letërsisë shqiptare, qoftë në rrafshin krahasues me zhvillimet e letrave evropiane.

Mund të kujtojmë këtu se në vitin 1906, kur Fishta niste botimin e Lahutës së Malcis (më 1904-5 botohet cikli i këngëve të Marash Ucit dhe më 1907 cikli i këngëve të Oso Kukës, që i bie afërsisht një e treta e veprës) në Evropë vlerësohej me Çmimin Nobel italiani Karduçi (1835-1907), që në vendin e tij konsiderohej poeti i fundit romantik.

Në një këndvështrim më të guximshëm, për shfrytëzimin e miteve nga Fishta dhe rikrijimin e tyre, sipas modeleve të letërsisë gojore, mund të shtonim se ai ishte në të njëjtën paralele me zhvillimet estetike evropiane të kohës së tij. Autori i Lahutës së Malcis ishte në vazhdën e atyre shkrimtarëve romantikë, për të cilët është thënë se “në krijimtarinë e tyre pati gjallërim edhe një lloj mitologjizmi i ri, i cili i parapriu mitologjizmit modernist”.

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B][URL="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/02/Tafel_Syri_kalter.jpg"]Legjenda e Syrit të Kaltër[/URL][/B]





[IMG]http://media-cdn.tripadvisor.com/media/photo-s/01/1a/31/de/caption.jpg[/IMG]







E trashëguar brez pas brezi, prej mijëra vjetësh, ajo vjen disi e ndryshuar në gojën e një banori të fshatit Mesopotam, 20 kilometër larg Sarandës.
“Flitet se ka qenë një gjarpër që ka dalë nga Saranë Delvinë. Tek ura e Vrisit ishte një burim i vogël, kishte gra dhe fëmijë që mbushinin ujë për në shtëpi. Në atë moment vjen gjarpri dhe i ha ata njerëzit. Më pas u nis për në Sopot ku rrugës hëngri kope të tëra me bagëti. Pastaj vajti në Sopot ku hëngri dhe dy çobanë. Një plak i mençur tha të ngarkonin dy gomerë me eshkë dhe e ndezën. Kur vajti gjarpëri për të ngrënë personin që ndezi eshkën, fati ndodhi që hëngri gomarët. Pastaj gjarpëri u ndez për ujë dhe në këtë moment tha: Dil mama det, dil motër Bistricë. Më pas u nis drejt Syrit të Kaltër. Sa arriti atje doli Syri i Kaltër dhe gjarpëri ngordhi pasi shpërtheu uji”.

Për të shkuar në burimin ku rrjedh Syri i Kaltër, duhet të kalosh pranë këtij muri të lashtë. Pastaj, mes pyjesh, shfaqet liqeni i Bistricës. Në thellësi të pyllit dhe të ujrave, poshtë disa rrepeve qindravjeçarë, buron pafund uji i kaltër, si kristali. Pamja është mahnitëse. Një sy i bukur, i kaltër, lëviz para syve tanë në trajtën e legjendës, që lamë pas.

Njeriu i parë, që guxoi të eksplorojë në thellësi të Syrit të Kaltër, është zhytësi i njohur, njëkohësisht gazetari Xhemal Mato. E pyesim se cilat janë disa nga sekretet e këtij burimi të rrallë natyror, që ushqehet prej 18 burimesh të tjerë rreth e rrotull oazit përrallor? Çfarë fshihet thellë, në errësirën e frikshme të nëntokës së padukshme.

“Na u desh të gjenim disa mënyra praktike për t’u zhytur në Syrin e Kaltër. I cili është një lumë që të ngre lart vazhdimisht. Pas shumë provave arritëm në një zgjidhje tonën që morrëm një spirancë e lidhëm me litarë dhe bënim të kundërtën e alpinistit. Arritëm në një thellësi të caktuar ku shpella ishte e hapur dhe mund të qendrojë pak më qetë”, thotë Mato.

Eksploratori Mato shpjegon se, ai dhe një grup studiuesish amerikanë, kanë mundësuar para disa vjetësh zhytjen në ujrat e kthjellta të çdo amatori, që dëshironte të vizitojë dhomat prej uji të Syrit të Kaltër.

“Ne bëmë një lloj testimi të kësaj natyre. Në vitin 2002 futëm në thellësinë 20 metra një simbol të shoqatës dhe njëkohësisht dhe një fletore nënujore dhe një laps ku njerëzit që arrinin mund të shkruanin emrin e tyre. Vumë re që pas dy vjetësh aty kishte shumë emra të rinj të huaj, kryesisht italianë, gjermanë. Kjo tregoi se Syri i Kaltër mund të shërbejë shumë mirë për turizmin aventurë”, tregon Mato.

Ky gur i bardhë, ka një histori. Në këtë pllakë të thjeshtë, mbi gur, shoqata e nënujsave, ka skicuar hartën dhe disa prej të dhënave teknike të Syrit të Kaltër. Ku janë shënuar: thellësia e burimit: 50 metra, temperatura e ujit 10 gradë Celsius; kuota prej 22 metrash, thellësia që kanë mundur të shkojnë disa zhytës amatorë. Më poshtë nuk mund të eksplorohet, pasi presioni i ujrave që vijnë nga poshtë, është tepër i lartë.

Parku Natyror i Syrit të Kaltër, ose Kupa e Liqenit, ka një sipërfaqe prej 180 hektarësh. Në thellësi të pyllit jetojnë grupe të mëdha sorkadhesh, dhelprash, derrash të egër, lepujsh dhe mijra zogj të ndryshëm. Ndërsa drurët më të shumtë ndanë Kupës së Liqenit janë lisat, shelgjet, panja, përralli, dushku, deri ilqet e famshme. Dhjetra mikroishuj lulesh me rrënjët në ujë, qëndrojnë si margaritarë të gjelbërt në zemër të liqenit.

Në të katër stinët e vitit, aromat e Syrit të Kaltër dhe bukuritë e rralla përreth tij, mund t’i prekin dhe shijojnë mijra turistë vendas dhe të huaj. Një kafe buzë liqenit dhe eksplorimi në gjithë zonën, bëjnë që vendasit t’i mbajnë hapur dyert e bujtinave tradicionale.

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Legjenda e ''Shkëmbit te Vajtimit''[/B]




[IMG]http://www.dancealbfest.com/guide/htmlalbania/qarku/monumentenatyreqarku/grykavajes1.jpg[/IMG]

''shkembi e vajës''






Një zë koral vajzash flet për një histori tragjike. Historia ka ndodhur në Krujë, afro 600 vjet më pare dhe më pas u kthye në legjendë.

Ngjarjet zhvillohen mes maleve, ndërsa ushtritë osmane kishin rrethuar kështjellën dhe prijësi legjendar, Skënderbeu, luftonte për mbrojtjen e qytetit. Rapsodi popullor thotë se, këtu mes grykave të maleve, si në një amfiteatër tragjik natyror, 90 vajza, për të mos rënë në duart e ushtrisë së huaj, fluturuan nga një shkëmb i lartë, drejt humnerës.

Qysh prej atij moti, shkëmbi buzë greminës mori emrin Shkëmbi i Vajës. Qindra vjet pas kësaj historie, vendi është po ai. Male dhe gryka të thella, ku bashkë me historinë e vajzave, flenë edhe legjendat.

Shtëpizat e reja, ndanë kështjellës, janë mbi të njejtat themele, mbi të vjetrat. Edhe këngët, gjithashtu. Pllaja e 1000 puthjeve. Këtu mijëra djem, që shkonin në luftë, ndofta, për të mos u kthyer më përqafoheshin me të dashurat dhe me familjarët e tyre, me një dhimbje të madhe.

Poshtë shkëmbit legjendë, ku prehen ëndërrat e vajzave martire, kalon një përrua i gjatë. Që mban edhe ai një emër tragjik, Përroi i Vajës. Për qindra vjet me radhë, në përkujtim të vajzave martire, populli i Krujës vajtoi heroinat e tij, duke mbushur me lot vaji përroin ndën shkëmb.

Sipas banorëve, ky vend nuk do t’i ketë ditët të gjata. Tek përroi poshtë tij, industria do të ndërhyjë duke e shndërruar atë në një liqen për hidrocentral. Duke e shndërruar tashmë në absurd edhe këngët me legjendën për një shkëmb dhe një përrua që s’do të ekzistojnë më për sytë e publikut.

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Lugati në Mitologjinë Shqiptare[/B]





[IMG]http://www.servimg.com/u/f62/12/42/55/59/vamp0310.jpg[/IMG]





Figurë e besimeve popullore shqiptare. Shpirti i të vdekurit, burrë a grua qoftë, që ka qenë njeri i keq, me veti e zemër të ligë, ngrihet Lugat.

Mbase këtë do të thotë edhe ajo pjesë e besë së Mujit, që mbaron me vargun: “Zirma, tokë, përjashta në natë të vorrit!” Lugati pra është kufomë, dhe ka thonj shumë të gjatë.

Në Kosovë besonin se Lugat ngrihej edhe i vdekuri që nuk i është vënë pranë fillorja e pushkës, masha, drapëri ose ndonjë hekur tjetër, sepse, me sa duket, hekuri i mban larg të gjithë shpirtërat, të mirë a të këqinj qofshin ata.

Shëmbëllyeshëm me Kosovë, në Shqipërinë e Veriut gjithmonë vinin në varr një lopatë ose shatë, gjersa të kalbej trupi përfundimisht, më qëllim që djalli të mos vinte aty rrotull dhe ta merrte të vdekurin.

Sepse, sipas besimeve popullore, djalli hyn në trupin e të vdekurit dhe del jashtë varrit.

Që ta parandalonin këtë gjë, në Kosovë shkonin dhe e ruanin varrin e të vdekurit për tri netë rresht, sepse mendohej se gjatë këtyre tri netëve do të vinte djalli, natën e parë i veshur me petka të bardha, të dytën me të kuqe dhe të tretën me të verdha.

Në Korcë, të vdekurin nuk e linin natën vetëm, sepse kishin frikë se po ta kapërcente një mace, ai do të ngrihej si Lugat. Lugati ringjallej pas shtatë ditësh, shkonte natën në shtëpinë e tij dhe hante pak miell.

Po të ishte grua, merrte ushqime, plackiste ç’të gjente dhe i fuste në varrin e saj.

Të premten nuk dilte, por tre-katër netët në vazhdim shkonte dhe trazonte në shtëpinë ku kish vdekur. Kur të gjallët bëheshin të vetëdijshëm për të, e kuptonin se do të kishte qënë “ajo”.

Në Poliçan besohej se Lugetërit shfaqeshin vetëm midis muslimanëve, kurse në Kurvelesh vetëm midis të krishterëve. Lugati mund të marrë trajta të ndryshme: trajtë caliku (shakulli), që rri në kuzhinë, në shtrat ose mbi menderin ku flenë gjindja, të një thithlope të madhe, të një qeni, që rri në fund të shtratit të së shoqes, të njeriut, ashtu siç ka qenë edhe në gjallje, por i mbështjellë me qefin.

Në kësi rastesh lëviz duke u tërhequr zvarrë, me dashjen e tij, ose po sepse e heqin zharg dreqërit. Në ferrat që has në udhë lë gjithandej copa qefini. Vetë gërthet me zë të tmerrshëm. Lugati u shfaqet në shtëpi të vet gruas dhe shërbëtorëve të gjalljes. Nga shëmbëlltyrat që ka më shumë qejf të marrë janë ato të koteleve dhe të koneve.

Punët e Lugatit janë të shumta, por më tepër i pëlqen të veja në qilar dhe të përziejë gjalpin, orizin, sheqerin dhe miellin në magje, të cjerrë gratë në fytyrë, të bezdisë bagëtinë, të përmbysë qypat e butet.

Në trajtë të vërtetë njeriu, ashtu siç ka qenë para se të vdiste, i rrëfehet vetëm të shoqes, së cilës i hyn në shtrat. Në këtë mënyrë mund të lindet një Vampir.

Ardhja e Lugatit në shtëpi mund të kuptohet nga lehjet e qenve, që zënë kuisin. Në këtë kohë del një njeri nga të shtëpisë dhe pyet: Cili je? Lugati thotë emrin e vet dhe i lutet që t’ia bëjë hallall të drejtën, ose fajet që ka bërë në gjallje.

Deri sa njeriu i shtëpisë t’i thtë se ia bën hallall, Lugati vjen kurdoherë natën dhe shqetëson njerëzit duke u ankuar. Tregojnë se një herë zuri dashuri në një vajzë, së cilës i shkonte natën dhe e stoliste me rroba të mira e me gjerdane.

Kur e morën vesh prindërit, e cuan vajzën në një fshat tjetër, po Lugati e ndoqi edhe aty. Atëherë thirrën një hoxhë, i cili e këndoi, duke e mërguar Lugatin në një tjetër vend. Në një fshat tjetër, Lugati vente natën në një shtëpi të këtij fshati, hapte dyert dhe bënte dëme.

Atëherë të zotëte e shtëpisë thirrën priftin, i cili u that ë bëjnë një kulac, ta mbështjellin me një pëlhurë të bardhë dhe ta varin te pragu i derës. I porosity që aty të varnin edhe një bastun, dhe të mbërthenin në të gjitha dyert lloj-lloj letrsh të bardha, të kuqe, të verdha, të zeza etj.

Natën erdhi Lugati, mori kalucin, e co-rri pëlhurën edhe një letër dhe shkoi.

Që atëherë s’u duk më. Atëherë i morën letrat dhe një e hodhën në udhëkryq, një në një mulli të shkretë, një tjetër që ta hanin egërsirat dhe tjetër në vreshtë.

Në veriun e Shqipërisë Lugatit i mveshin zënjën e hënës: Lugetërit hanë hënën dhe prandaj malësorët qëllojnë me pushkë në drejtim të saj kur ajo zihet. Për ta zhdukur Lugatin, është zakon që të nxjerrin kufomën nga varri dhe ta djegin.

Ndër Shqiptarët e Strugës, ku Lugati mund të marrë edhe trajtën e një plëndësi, përdoret një mënyrë tjetër vrasjeje: ai përvëlohet me ujë të valuar. Sipas tyre, Lugatin mund ta pikasin vetëm qentë që kanë katër sy, dy aty ku i kanë të gjithë qentë, dhe dy të pavërejtshëm në vetulla.

Në jug të Shqipërisë shkonin të premten t’ia zbulonin varrin, i vinin përsipër një turrë me shkarpa, gjysëm oke parafinë nën to, dhe pastaj e digjnin. Por ky veprim ndërmerrej vetëm kur i pllakoste ndonjë fatkeqësi e madhe. Në Korcë këto veprime i bënin të shtunën, kur besohej se Lugati fle.

Shkonin dhe hapnin varrin e atij që s’i kish mbushur të dyzetat dhe pot a gjenin në këmbë e digjnin, duke u kujdesur që të mos i linin as shenjë as nishan, se besonin se ngjallej prapë. Këto mënyra të luftimit të Lugatit kanë gjegjëset e tyre edhe në mesin e ilirëve.

Kështu ndoshta për tu mbrojtur nga shpirtërat e këqinj të të vdekurve, kufomat e disa të vdekurve nuk i fusnin në varr në pozicion normal, por i vendosnin përmbys, me kokë të ndarë nga trupi ose dhe me gjysmë trupi.

Lugatin e bashkojnë me shpirtin e ajrit. Quhet edhe Luvgat-i, Lugjat-i, Kullunxh-i (Mbiudh e Maqellarës-Dibër), Zhikul (arbëreshët e Greqisë), Shikul (arbëreshët e Greqisë), Labic, Vapir-i (Cabej), Baba-u (Santa Sofia d’Epiro, Kozencë), Arman-i (B. Bilota), Arman’je (P. Camodeca: Dizionario), Avi/s-zi (Frascineto), Bobok, Bobua, Bun, Bjukull, Hje, Korrobac, Kukubin, Papacom, Pehmë, Spamëndall, Stihji, Shkërba, Umbër, Facom, Kuk, Kukuban, Garramac, Duarlidhur (euf., Kuteli). Del edhe në toponimi: Ara e Lugatit (Kosovë), Sylugati (fshat në Elbasan, përmendet në shek. XV).

[B][I]Nana E Votrës[/I][/B]


Një nga hyjnitë më të lashta të mitologjisë shqiptare. Mendohet se ajo bart disa tipare të zvetënuara të një hyjnie shumë të lashtë të vatrës, me origjinë mga matriarkati.

Fillimisht ajo ishte një figurë positive. Madje, ngandonjëherë Nana e Votrës quhej edhe ”të tretat e vatrës”, pra tri motrat që paërcaktojnë fatin e fëmijës, natën e tretë pas lindjes. Më vonë dhe, sigurisht, me fillimin e rendit të patriarkatit, vetitë e saj ndryshuan

Ashtu siç përfytyrohet tani, Nana e Votrës u rrëfehet plakave që rrinë shumë vonë natën duke tjerrur li ose lesh. Ajo fanitet në trajtën e një plake të keqe flokthinjur që rri gërmuq bri vatrës.

Ndodh që, kur ngrihet nusja në mëngjes për të ngrohur ujë, sheh në vatër një plakë që kreh flokët me krëhër apo që tjerr. Nusja kujton se është e vjehrra: i flet, por ajo s’përgjigjet.

Kështu ajo e kupton se është Nana e Votrës. Po të gjejë ndonjë fëmijë kur kreh flokët, ajo e kap dhe i nxjerr sytë me krëhërin e saj të hekurt.

Në zona të ndryshme njihet edhe si: E Ëma e Vatrës, Shtriga e Vatrës, Plaka e Vatrës (Mat), Shtriga, Shtrigat, Nëna e Vatrës (Tomorricë), Nënat e Vatrës, Mëmat e Vatrës, Xhuxhet eVatrës (Myzeqe), Mëma e Vatrës (në fshatrat e Vlorës) etj.




Histori:


1. Po jua tregoj mesa me kane treguar.

Babai i Gjyshes time para shum vitesh kur ishte i ri po kthehej nga puna naten vone. Ne ate kohe kishte vdekur nje njeri i lagjes por qe thonin ishte shpirt keq, njeri i lig. Duke ecur, rreth 100m larg shtepis se tij i del nje njeri dhe i thot: Ke me vdez o Shaban (se kshu e ka pas emrin babai Gjyshes), afrohet ky dhe e shikon me nga afer qe ishte ai X person qe kishte vdekur, me syte e kuq, trupin me lesh dhe mbate nje arome te tmerrshme, gati gati te padurueshme. Aty ky shpirti lig i kishte thene: Ti nuk do ikesh gjalle sonte, ishin perleshur me or te tera (se dhe ky babi Gjyshes sime ne ate kohe ishte i ri dhe mbahej si mundesi me i mir i zones, kshu te pakten kam degjuar). Derisa gati pa gdhire gjeli kendon, ne ate moment shpirti i lig ose sic quhet ndryshe LUGATI i kishte thene: Ah cme shpetove, por 1 gje duhet te kesh parasysh, nese ti flet apo tregon per mua dhe cka ndodhi sonte brenda 3 vjetev (nuk jam shum i sigurt 1 apo 3 vjet, s'me kujtohet mir kjo pjese), ti do vdesesh dhe ishte kthyer me kurriz dhe nuk u pa me. Babait te gjyses sime i eshte dashur me shum se 2 ore per te arritur ne shtepi qe e kishte vetem 100 metra larg. Ashtu zvarritur arrin tek dera e marin te shtepise dhe per 6-7 muaj i kishte ikur goja, nuk hante, nuk levizte, e ushqenin me nje lug te vogel vetem me qumesht dhe vazhdimisht nxirte nga goja llum te zi. Dhe mbas disa vitesh, pikerisht nga frika e fjaleve te krijeses se lig ka treguar historine e tij, kte histori qe un po e tregoj sot.

2. Para 50 viteve (ndoshta) me shum gjyshja ime kur ka qene beqare kane shkuar me nenen e saj te dajat e saj ato (daja) kan pasur ne shtepi nje lugat dhe per te larguar nga shtepija e tyre ato fshehurazi u fusin gjalp (ushqim i preferuar i lugatit)ne torben e tyre (pra gjyshes) dhe kur ato jan kthyer per ne shtepi kan pasur e edhe nje kal nena e saj (nena e gjyshes) e ka vene re se diqka nuk po shkon dhe i ka then vajze dikush eshte mes nesh edhe gjhsyja ka then he mo se skam frig dhe ai (lugati) i bije nje her me gur samarit dhe nena e paralajmeron i thot mos bije se po gabon ajo perseri te njejten derisa e godet ate me nje gur pas shpines (gjyshen pra) dhe kur e shohin tek torba gjalpin ato e kuptojn. Dhe e hudhin gjalpin mirepo ai (lugati) i ndjek erdi ne shtepi dhe tashme ai ka nisur ti shqetesoj dhe tao ndegjojn se qeni em 4 sy mund ta shoh lugatin dhe e marin nje dhe e fusin ne dhome ku gjendej lugati dhe ai e ha mirepo gjakun qe del prej lugatit keto (familja e gjyshes) e largojne vetem mirpeo naten tjeter perseri ringjallet ai (lugati) dhe nis ti leodnj ato dhe e pyesin jne hoxhe cfar te bejne dhe ai u thite qe uji i nxehur duhet ti hidhet gjakut te lugatit dhe ato kesht veprojne dhe shpetojne prej aij (lugatit).

3. Nje ngjarje e frikshme qe ma ka treguar nje kamarier 55 vjeqar ne nje restorant per nje ndodhi te frikshme per gjyshin e tij.<br />Kjo ngjarje ka ndodhur dikur para 80 vjeteve ne krahinen e pyllezuar te Marecit ne Kosove . Siq me ka treguar kamarieri gjyshi i tij po kthehej nga qyteti per ne fshat. Per te mberitur ne qytet duhet te kalonte livadhe dhe male ishte mbremje dhe kishte rren nje mjegull dhe ishte vjeshte ai po kalonte ne mal me nje karoc me kuaj duke mbartur disa thas miell dhe drunj per ti derguar ne shtepi. Siq tregon kamarieri kur gjyshi i tij ishte duke zbritur nga mali per ta kaluar lumin qe e ndante fshatin ne ato momente ai degjoi disa zera mbrapa karroces se tij ai ndegjoi disa zera te frikshem dhe disa instrumente muzikore ne ato momente atij ne karroc ju shfaqen 5 lugat te zinje dhe te shkurte qe benin muzik me instrumente muzikore ne ato momente gjyshi i kamarierit i prrer nga frika dhe i zbehur nisi ti jap kuajve shpejtesi aq shum sa qe nga shpejtesia kerrceu nga karroca dhe u zvarit deri posht malit ne lume. Nuk kaloi kohe dhe ate e zbuluan disa fshatar qe thuhet se ne ato momente ai ishte shtrir dhe nuk levizte ne lum sikur te kishte qen i vdekur. Mbas nje kohe ai u dergua ne shtepin e tij dhe qendroi 2 muaj i shtrir ne krevat te shtepis ne fshat pa u zgjuar si i mpir dhe gjithmon duke e kujtuar at rrastesi te frikshme qe i kishte ndodhur Kamarier i moshuar tregon se edhe pasi i kishte kaluar semundja dhe ankthi dhe ishte i shendetshem ai nuk linte dit pa e kujtuar ate ndodhi te tmershme qe e kishte shoqeruar gjat gjith jetes ndersa karroca me kuaj nuk ju gjet kurr .

Titulli: Mitologjia shqiptare
 

[B]Mitologjia e Jonës[/B]



[B][I]Mitologjia e Jonës mështjerrë me viçin, hyun-dem Epafi dhe e Nymfeut të Epirit, në numizmatikën iliro-epirote[/I][/B].

Fama dhe lavdia mesdhetare e gjedhëve të “Kopeve të Gerionit, kopeve të Herakliut, kopeve Pirrike, kopeve të Kaonit të Malit Pergam, kopeve të Mëzisë” etj

Duke iu referuar burimeve të shkruara antike, qysh nga Hesiodi, Homeri, Aristoteli etj, e deri te S. Bizantini, mundemi të krijojmë një përfytyrim e sintezë për rritjen dhe shfrytëzimin e gjësë së gjallë nga paraardhësit tanë në trojet ilire e epirote, kryesisht për ato kafshë të cilat hyjnë në grupin e atyre që gjuha jonë e lashtë popullore i kishte klasifikuar si “bagëti, gjâ e gjallë e trashë, gjeri, gjedhë”.

Ne mundemi të vërejmë se kemi disa ish-pronarë të lashtë barbarë kopesh, emrat e të cilëve lidhen edhe si bazileusa mitologjikë edhe si emërtime toponimie, oronimie, hidronimie etj, me trashëgimtarë me pemë gjenealogjikë, me shndërrime/metamorfoza, me ndërhyrje të perëndive politeiste etj.

Të gjitha këto pasqyrohen edhe në objektet e pikturuara qeramike, në basorelievet e skulpturat, siç edhe në monedhat. Me këtë rast mitologjia që reflektohet në monedhat, sigurisht shkon shumë më lashtë se vetë kronologjia e monedhave.

Hesiodi, i cili kishte shkruar edhe veprën ‘Teogonia’ (Mbi prejardhjen e Perëndive) shkruante për gjallorët frymorë të vdekshëm tokësorë të Epirit: “Është një fushë, Hellopia, shumë pjellore dhe me luadhe të mira, e pasur në dele dhe në qe këmbëharkuar; këtu banojnë burra me shumë kope gjedhësh dhe një sasi e panumër fise mortarësh; këtu, në pjesën e fundit është ndërtuar Dodona; këtë Zeusi e deshi që të jetë një faltore e vyer për njerëzit… [“Carmina”, Fragment 134 (156); “Ilirët dhe Iliria te autorët antikë”, 1965, f 14] S. Bizantini, shek VI, citonte Hekateun (shek VI-V p.e.r.) dhe shënonte: “ABROI, fis pranë Adrias së Taulantëve, fqinj të Helidonëve sipas Hekateut”; po aty ai shënonte: “ADRIA, qytet dhe pranë tij gjiri Adrias, si dhe lum, sipas Hekateut.

Krahina është e pasur me kullota, prodhon dy herë në vit, lindin binjakë, shpesh tre dhe katër keca në vit, gjithashtu në disa raste edhe pesë e më tepër; edhe pulat pjellin dy herë në ditë dhe nga madhësia janë më të vogla se të gjitha pulat e tjera. Qytetari dhe banori; adrianos, sipas Asianit. U thonë edhe adriates dhe detit – Adriatik. …BERENTION, fshat pranë Adrias. Theopompi, XLII, emri etnik Baretinos. …TEGESTRA/Tergestron… nga Tergestre e deri te gjiri i Adrias janë 5029 stade… (S. Bizantini, “Ilirët dhe Iliria te autorët antikë”, 1965, f 416, f 421;)

Konstatohet se origjina e emërtimit të detit Adria/Adriatik dhe origjina e emërtimit të lumit, të gjirit, të krahinës, të malit dhe fisit Adrian, lidhen etimologjikisht me gjuhën ilirishte dhe me banorët ilirë të anëdetit tonë.

Identifikimi i kësaj qyteze e krahine si, Adria në anëdetin tonë të Ilirisë ishte vërtetuar katërcipërisht nga Aristoteli (shek IV-III p.e.r.), i cili bazohej në të njëjtën temë dhe material të cituar nga Hekateu dhe Theopompi të shek VI-V p.e.r.. (De Mirabilibus Auscultationibus, 842 b, 128) Gjerësisht ne e kemi trajtuar gjetiu.

Aristoteli, bazuar në autorë më të vjetër kishte dhënë mjaft përshkrime, sidomos për “kopetë pirrike” me lopë, me dhen, për metodat e rritjes dhe ushqimit etj. Kjo traditë e lashtë dhe ky emërtim zanafillonte, sipas mitologjisë, qysh nga koha e mbretit të lashtë epirot Pirro, i biri i Neoptolemit, nga fisi i Akilit.

Këtu lidheshin edhe fijet me kaonët, trojanë e kaonët pellazgjikë epirotë me pirridët epirotë dhe me kopetë pirrike. Nuk i kishte shpëtuar vëmendjes as Bonasi, një lloj bizoni në rritje të lirë i mbuluar me lesh, i cili gjuhej vazhdimisht për mishin e shijshëm, dhe për këtë arsye u shfaros. (Aristoteli, “De Animalium Historia”, “Ilirët…”, cit., f 40-41)

Në lidhje me “pronarin Gerionin ose vëllezërit trinjakë TreGerionët e Epirit”, me të cilët ishte ndeshur me një duel edhe Herakliu, na rezulton se në antikitet kishte ekzistuar një debat midis disa shkrimtarëve antikë.

Arriani (shek I-II), duke cituar Hekateun e shek VI-V p.e.r. kishte nënvizuar: “Logografi Hekateu thotë se Herakliu, prej Argosi, i dërguar nga Erystheu për të grabitur dhe për t’i dërguar lopët e Geryonit në Mykenë, nuk zbriti as te Iberët (këtu, Spanja afër Gjibraltarit. A.L), dhe as mbi një ishull të quajtur Erythi, të vendosur në oqean (oqeani Atlantik. A.L); Hekateu thotë se, Geryoni ishte një mbret i kontinentit që jetonte midis Ambrakisë e Amfilohisë dhe se ishte pikërisht ky vend ku Herakliu i grabiti gjedhët, duke i dhënë fund ndërmarrjes së tij të vështirë. Unë di dhe që kjo krahinë, Epiri është e pasur në kullota dhe ushqen lopë shumë të bukura.

Lavdia e lopëve të Epirit rrjedh ndoshta nga një kohë shumë më e vjetër se Erystheu dhe nuk është aspak e paarsyeshme të besohet se mbreti i Epirit quhej Geryon”. (Alexandri Anabasis”, Lib. II, 5, 16)

Në po këtë temë mitologjike, edhe Skylaksi i shek V p.e.r. kishte shkruar: “…në viset e brendshme janë atintantët, sipër Orikisë dhe Kaonisë, deri në Dodonë. Në krahinën e Kastidias (në Iliroi) thuhet se ndodhet një fushë që quhet Erytheia. Këtu thuhet se kishte ardhur Gerioni dhe kishte kullotur qetë. Në këto vise janë malet Keraune, në Epir dhe aty afër është edhe një ishull që quhet Sason”. (Scylakis, “Periplus, Illyroi”, 26)

Bazuar mbi këto debatime e burime antike, del se realisht paskemi pasur mitologji të lashta autoktone pellazge epirote e ilire, me grabitje kopesh etj. Herakliu i famshëm, eksploratori tokësor, detar e qiellor, i njohur edhe si murerrethues e ndërtues qytetesh, si seleksionues e mbarështues kopesh, siç e shohim, ia paska grabitur ato kopetë me lopë, viça e dema, me buaj, buaca e kotorrë, TreGerionëve në territorin e Epirit, ndërsa grekët e degdisën atë “në fundin e botës”.

Kështu, mendoj se në këtë temë duhet diskutuar pak edhe autoriteti i sotëm europian i interpretimeve mitologjike, P. Grimal, i cili duke i dhënë prioritetin kryesor variantit të “Bëmave të Herakliut”, shkruan: “Një variant traditë tjetër e sjell fushën Eritheia në Epir, në krahinën e Ambrakisë”. (P. Grimal, “Enciclopedia dei Miti”, 1988, f 303, zëri Gerione)

Grimal, me sa duket nuk e vuri re se, “Gerioni atlantik, në Perëndimin e Diellit në Fundin e Botës”; Gerioni si rojtar i faraonit egjiptian Busiridi etj, ishte një deformim-variant i ndërtuar mbi një bazament më të lashtë epirot.

Mitorregulluesit e përvetësuesit helenë e paraqitën Gerionin/Gerionin e Trefishte epirot me tendencë fyese, si një simbol i një barbarie primitive, pak a shumë si ajo legjenda e fisit/popullit të Ilirit, vëlla me Keltin e Galin, si tre bijtë e Ciklopit Polifem. Këtë tendencë poshtëruese, përveç edhe një diference në fazën e zhvillimit, e kishte theksuar e interpretuar autoriteti dr. prof. M. Korkuti.

Si “barbarë”, të aristokratizuarit e fisnikët helenë quanin jo vetëm Euromedontin e legjendës së Feakisë edhe Epidamnin e Ilirisë, por deri vonë edhe Filipin e Maqedonisë etj.

Ndoshta i influencuar nga ky ndikim helen, Dante Aligheri e përzgjodhi dhe e dënoi Gerionin si një rojtar-guardian besnik në rrethin e tetë të ‘Ferrit’! Por, a e meritonte këtë TreGerioni?! (D. Aligheri, ‘Ferri’, 1960, K. XVII-XVIII, bisha Gerion f. 195. Ish-vigan mitologjik me tri koka e tre trupa në ishullin Erife etj.)

Ndërkaq, shumë shekuj më përpara, shkrimtari antik i shek II, Lukiani nga Samosta e kishte interpretuar Gerionin e Trefishtë ashtu siç kishte qenë realisht, si simboli i miqësisë vëllazërore dhe humane, të cilin e kishte parë edhe me sytë e tij në pikturat e ndryshme të qeramikës etj. (“Vep. të Zgj.”, bot. 1979, f 413)

Duke e trajtuar mbi këtë lloj pikëpamjeje realiste, bëhet e kuptueshme përse në “rrjetën e merimangës mitologjike” përzihen edhe albanët e gadishullit tonë me Malin Alban, me kullota të pasura; përse na del bazileusi mitologjik ilir Adria; përse do të kemi, përveç disa emërtimeve të njëjta, madje edhe emërtime si Japigjia, andej e këndej detit Jon; përse kemi dy Jonë mitologjikë ilirë, një Jon italik e një Jon hy kokëdem/Ios, me fytyrë demi/kau në gadishullin Gaza; përse Hellopi na del si biri i Jonit: përse mështjerra Jona e Bardhë hidhet në detin Jon dhe përshkon Ilirinë; përse me flijimin e kaut e me Kaonin themelohet Buthrotos (demi/kau i flijuar), ku kemi edhe kopetë dhe barinjtë e Malit Pergam si kopje homologëve trojanë; përse na del EpriDemi/Epidamnos, nimfa Melisa dhe kulti i Jonës mështjerrë me viçin gjipirës, kulti i Demetrës, kulti i Izidës egjiptiane; përse na del Herakliu edhe në legjendën e Epidamnit e Dyrrahut; përse na del Kadmi fenikas duke ndjekur një lopë që mban midis brirëve një sferë, në kërkim të motrës së humbur Evropa/Europa e metamorfizuar si mështjerrë dhe e mbarsur nga demi/mzati Zeus etj.


Monedha e famshme prej argjendi e “lopës me viçin duke pirë qumësht” në Epir dhe në Iliri

Në Shkodër ka një shprehje të urtë popullore: “Na ka tretë lopa me gjith viç”, dhe po kështu edhe një tjetër: “Na ka tretë bulli me gjith bullicën”. Kishte pasur ndonjë lidhje ose jo kjo shprehje relikte me një mitologji të lashtë ose me disa variante të saj, gjithsesi ne e përdorëm, sepse i shkon mjaft mirë temës.

Duke shkruar më 1939 për këtë monedhë argjendi, e emërtuar thjeshtë shqip: “lopa/mështjerra me viçin gjipirës”, shumë e njohur dhe e përhapur në tërë pellgun Adriatik dhe në të dy gadishujt, medievisti e numizmati G. Valentini e mendonte futjen e saj fillimisht nga modelet e punishteve nga Korinti, e sidomos nga Korkyra.

Pak më vonë kjo monedhë argjendi do të qarkullonte masivisht nga prerjet e Durrësit dhe Apollonisë. Simbolika në faqen e “lopës me viçin” nuk interpretohej, ndërsa ana e pasme komentohej si “Kopshtet e Alkinout në Korkyrë”.

Qysh herët, në një katalog e manual monedhash, “Monete Greche”, specifikisht për këtë prerje/stampim ishte hedhur hipoteza se, stampat lidheshin me ndonjë lloj mitologjie e besimi politeist, ndërsa në monedhat e kolonive autonome kishte pasur edhe disa shtesa e përshtatje në lidhje edhe me kulte lokale.

Mbi legjendën mitologjike të Epidamnit e Dyrrahut, ndër autorët tanë shkroi i pari M. Barleti, pastaj studiuesi autoritet Marin Sirdani dhe duke vazhduar nga ku e la ai, shkruan më pas edhe H. Ceka, S. Anamali, N. Ceka etj.

Historia e Shqipërisë (bot. 1959 e 1967), pa komente, paraqiti disa interpretime dhe gjetje arkeologjike, ku veçoheshin dy drahme të Dyrrahut dhe një e Lidhjes Epirote.

Me një paraqitje më të zgjeruar e prezantuan këtë monedhë njeri mbas tjetrit, dy arkeologët akademikë, Hasan dhe Neritan Ceka. Dr. prof. N. Ceka e thekson se prerja e këtyre monedhave autonome të Dyrrahut e Apollonisë, statere me vlerë katër drahmesh, duhet të ketë filluar aty nga gjysma e dytë e shek V p.e.r., edhe si një lloj imitimi e imponimi nga korkyrasit etj.

N. Ceka mendon se, “katrori me ornamente” paraqet “kopshtet e lulëzuara” të bazileusit të Korkyrës, Alkinou, sipas përshkrimit të Homerit. Ai botoi edhe disa monedha të bazileusit Monun, rreth 280 p.e.r., ku interpretonte edhe një “nofull derri”, si një flije e preferuar e Poseidonit, por nuk ishte shprehur për interpretimin e mitologjisë së ‘lopës me viçin gjipirës’.

Studiuesi H. Ulqini, duke shkruar më 1980 për objektet e grabitura arkeologjike, paraqet edhe kokën e një demi/kau të lauruar në Dyrrah, flet për objekte me kultin e Demetrës, “Nënës së Madhe” etj.

Për paraqitjen e relievit të Durrësit si një kokë, rrashtë demi dhe lidhjen e etimologjisë si Epidamnos/Mbi, Epir, EpirDemi, pra me një etimon me Dem, unë, sipas edhe kumtimit të një skede nga albanologu Kol Luka, kam shkruar qysh më 1968 e 1972. Këtë shkrim e kishte miratuar edhe prof. V. Toçi. (Për etimologjinë me bazë “dem”, shih E. Çabej, “St. Etim. Në fushë të shqipes”, III, 1987, f 190)

[B]vijon[/B]