[Zero Cool]

Nikolla Naço (1843-1913), atdhetar dhe veprimtar i dalluar i Rilindjes Shqiptare, ka dëshmuar se: “Vangjel Zhapa me dr. Arsaqin darovitën respektivisht 25.000 dhe 10.000 flori për gjuhën shqipe dhe punuan së bashku me N. Veqilharxhin për të shkruar gjuhën shqipe dhe për të shtypur shumë kartëra, të cilin fole e shejtanit, Patrikana, e ndoqi dhe e vrau me të pa besë” (Nikolla Naço, Gaz. Shqiptari, Bukuresht, 23.10.1888, cituar nga Dh. Shuteriqi, Gjurmime letrare, f. 246). Librat e N. Veqilharxhit, që panë dritë nëpërmjet dhurimeve të Zhapës, janë “Ëvetari” (1844) dhe “Fare i ri ëvetar shqip” (1845), d.m.th. dy abetaret e para të gjuhës shqipe. Me këta libra dhe me idetë e shprehura në ta nga N. Veqilharxhi, hapet programi kulturor-gjuhësor i Rilindjes Kombëtare dhe hidhen hapat e parë të arsimit shqip. Shkrimtari dhe gazetari i njohur rumun Grigore H. Grandea në parathënien që ka shkruar për librin e Andre-lu alm Bagavm “Carte de alegere perisã în dialectulm macedo-românm”, Bukuresht, 1887, f. X-XI) jep këtë informacion me rëndësi: “Janë bërë kërkime mbi kulturën kombëtare ndër shqiptarë, por ato u shtypën nga pushteti i Patrikanës greke, e cila, përmes agjentëve të vet, përndiqte gjithçka që binte ndesh me interesat e panhelenizmit. Kërkimet nuk zgjatën shumë, prandaj fara e rizgjimit kombëtar nuk mundi të mbijë”.
“Deri më 1844 të ndjerët Vangjel Zhapa dhe doktor Arsaqi Patrikana ende nuk i kishte tërhequr në anën e saj. Ata, me shtysën e një bashkatdhetari të tyre, Naum Veqilharxhi, nga vilajeti i Manastirit, komuna e Vithkuqit, vendosën të përkrahin lëvizjen për kulturën shqiptare”. “I quajturi Naum hartoi një abetare, një gramatikë si edhe libra të tjerë mësimorë në gjuhën shqipe. Arsaqi dhe Zhapa i dërguan librat në Kostandinopojë me letra rekomandimi për t’i shtypur dhe me projektin e një fermani për hapjen e shkollave shqipe. Meqë çështja u mor shpejt në shqyrtim, librat u shtypën dhe fermani doli”. “Patriarku që nuk mundi ta bindë Naumin të hiqte dorë nga projekti i vet dhe as të pengonte shpalljen e fermanit, iu drejtua krimit për të shpëtuar panhelenizmin nga kjo goditje. E ftoi Naumin të banonte në Patrikanë deri kur “të rregulloheshin lokalet shkollore në Shqipëri”. I mjeri Naum pranoi, por e pagoi me jetën e vet këtë mirëbesim. Brenda një dite u helmua në tryezën e Patriarkut, ndërsa librat u dogjën të dielën pasuese në oborrin e Patrikanës, po ashtu siç ishte djegur gramatika e rumanishtes e Boiagi-t (Bojaxhiut)”. (Shih Revista Literarã, 1886, decemvre; – me këtë rast i shprehim mirënjohjen tonë albanologes rumune Cãtãlina Vãtãºescu, që na dërgoi fotokopjet e faqeve përkatëse nga libri “Carte de alegere …” ).

SHKOLLAT E PARA SHQIPE

Në Qarkoren (1846) që u dërgonte bashkëkombësve, Naum Veqilharxhi shkruante se “…vetëm kombet që kanë një gjuhë të shkruar mund të hynë në rangun e kombeve të qytetëruara, ndërsa të tjerat do të jenë të dënuara të jenë skllevërit e tyre”. Ai vazhdonte: “Kombi shqiptar ka rënë në injorancë, mbasi për t’u shkolluar, shqiptarët detyrohen të shkojnë në emigracion. Në këtë mënyrë largohen nga të afërmit e tyre, humbin gjuhën amtare dhe nuk punojnë për vendin e tyre, por për lulëzimin e kombeve të tjerë”. Si iluminist, Naum Vaqilharxhi mendonte se mësimi i shqipes dhe ngritja e kulturës mund ta vinin atdheun në radhën e vendeve të qytetëruara. Çlirimi kulturor për N. Veqilharxhin ishte një faktor pa të cilin nuk mund të arrihej çlirimi politik. Naum Veqilharxhi e kuptoi rrezikun e madh që paraqisnin shkollat e huaja për bashkimin e popullit shqiptar dhe çlirimin kombëtar. Pas krijimit të shtetit grek dhe forcimit të tij ekonomik, me miratimin e autoriteteve turke, në Shqipërinë e Jugut filloi një fushatë e dendur për ngritjen e shkollave greke, që kishte për qëllim përhapjen e gjuhës dhe kulturës greke, në vazhdën e synimeve helenizuese. Në vitet e mesit të shekullit XIX “…disa statistika hedhin dritë për gjendjen e shkollave në vilajetin e Janinës. Bashkësia ortodokse e atjeshme e përbërë nga 532 000 veta kishte 23 mijë nxënës në 665 shkolla greke” (Stavro Skendi, Zgjimi kombëtar shqiptar, Tiranë, 2000, f. 131). Duhen shtuar gjithashtu edhe shkollat greke që u ngritën për shqiptarët ortodoksë në sanxhakët e Elbasanit dhe Korçës, të cilat përfshiheshin në vilajetin e Manastirit. N. Veqilharxhi e kishte të qartë se “shkollat greke janë të organizuara për të ndriçuar rininë greke dhe jo për ndriçimin e popullit shqiptar” (Letra dërguar Jani Calit, 1846).
Në këto kushte Naum Veqilharxhi ishte i pari që ndjeu nevojën e ngutshme të përhapjes së arsimit në gjuhën amtare për të penguar helenizimin e vendit. “Gjuha amtare, shkruante ai, është faktor i rëndësishëm për zhvillimin mendor të fëmijës dhe për përvetësimin e shpejtë të njohurive të dhëna në shkolla.” (Parathënie e Ëvetarit, 1845).
Abetaret u hartuan dhe u botuan për t’u shpërndarë në Shqipëri, që të shërbenin si tekste mësimi për nxënësit e shkollave fillore. Ata, të shoqëruar me fermanët e Sulltanit, u dërguan në Korçë me anë të Naum Haxhi Vasilit, dhe, me porosi të veçantë të autorit të tyre, u shpërndanë jo vetëm në Korçë, por edhe në Kolonjë, Përmet e Berat. Entuziazmin me të cilin u pritën abetaret, e marrim vesh nga një letër që paria e Korçës i drejtoi N. Veqilharxhit më datën 22 prill 1845. Ata i shkruanin: “U mësuam të lexojmë dhe t’i shkruajmë njëri-tjetrit. Bashkatdhetarët kërkojnë vazhdimisht edhe më shumë libra të tjerë”. Ata e përfundojnë letrën duke e njoftuar për abetaren e tij të parë “që po ndihmon mësuesit në shkollat e rregullta për të mësuar (nxënësit) të shkruajnë gjuhën amtare me shpejtësi dhe lehtësi”. Në emër të parisë së Korçës letra u nënshkrua nga patrioti Athanas Paskali, sekretari i mitropolisë, gjyshi i skulptorit Odhise Paskali, të cilin, për zellin e madh që tregoi, Patrikana e syrgjynosi thellë në ishullin e Kretës, mbasi kishte cenuar monopolin e gjuhës greke në shkolla. Gjatë periudhës në vijim, Naumi vendosi një letërkëmbim të dendur me patriotë korçarë për t’u informuar lidhur me shpërndarjen e librave dhe ngritjen e shkollave shqipe. Gjithmonë aktiv, “N. Veqilharxhi u përpoq të krijonte një shoqëri kulturore shqiptare, e cila do të merrej me botimin e librave në gjuhën amtare dhe me dërgimin e tyre në Shqipëri” (Historia e popullit shqiptar, II, 2002 , f. 99). Folkloristi rilindës, Spiro Dine (1844-1922), pasues dhe bashkëpunëtor i Thimi Mitkos, na bën të ditur se në shkollën e fshatit Trebickë, në vitin 1854, si libër mësimi ende përdorej abetarja e Naum Veqilharxhit (Spiro Dine, Vepër e cituar, f. 20). Kjo dëshmon se abetarja e Naum Veqilharxhit mbeti në përdorim, të paktën për një dhjetëvjeçar në shkollat e Shqipërisë Juglindore. Skënder Luarasi, në librin Fjala shqipe shkruan: “Naum Bredhi (Veqilharxhi), flamurtari i Rilindjes shqiptare, me veprën e tij Qarkorja dhe me abetaret shqipe, u bë ideologu dhe mësonjësi i parë i lëvizjes sonë kombëtare”. Përveçse në shkolla, gjuhën shqipe Naum Veqilharxhi e shikonte të përdorej edhe në shërbesat fetare: “Shqiptarët, jo vetëm nuk kanë mundur t’i shkruajnë njëri-tjetrit në gjuhën e vet, por as t’i falen e t’i luten Perëndisë me gjuhën që secili e mësoi duke pirë qumështin e nënës, si gjithë bota tjetër” (Parathënia e Ëvetarit 1845). Kjo ide e Naum Veqilharxhit, e cila ishte në kundërshtim me Patrikanën, që donte të ruante monopolin e gjuhës greke në shërbesat fetare, do të përcaktonte edhe fatin e tij.
ILUMINISTI I PARË SHQIPTAR
Përveçse ideologu i parë, Naum Veqilharxhi vlerësohet edhe si iluministi i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ky burrë i ndezur nga dashuria për kombin, si perfeksionist që ishte, për realizimin e objektivave të tij madhorë gërshetoi edhe përvojat e tij me ato të iluministëve të shquar të Ballkanit. I bindur se populli shqiptar do të dilte “nga gjendja e turpshme e mjerimit, vetëm kur do të fillonte lëvrimin e gjuhës kombëtare”, Naum Veqilharxhi përcillte me interesim të madh edhe aktivitetin arsimor që zhvillonin iluministët e kombeve të tjera të gadishullit tonë. Në qoftë se fëmijët rumunë filluan të shfletojnë abetaret e tyre të para në vitin 1820, ata bullgarë në vitin 1824 dhe fëmijët serbë në vitin 1827, me ëvetaret e tij, që arritën në Korçë në vitin 1844 dhe u përhapën si vetëtimë në gjithë Shqipërinë Juglindore, Naum Veqilharxhi ngriti përmendoren me të bukur të Rilindjes sonë kombëtare, për të cilën “ai do të mbetet i pavdekshëm deri në fund të shekujve” (Letra e patriotëve korçarë dërguar N. Veqilharxhit).