[Psikologu]

HAXHI HASAN ALIA
(SHEH SHAMIA)
(1814 -1891)


Të gjithë biografët e kanë të qartë lidhjen e ngushtë midis kushteve historike dhe formimit të një personaliteti. Në gjysmën e dytë të shekullit XIX qyteti ynë po përjetonte një kulm të zhvillimit të tij ekonomik, zhvillim që kishte filluar që nën sundimin e Bushatllinjve. Ishte qyteti i më se 50.000 banorëve dhe i zejtarive shumë të zhvilluara, që me rritjen e punishteve çuan edhe në krijimin e manifakturave të para 1).


Qyteti ishte dhe një qendër e fuqishme tregtare, me një volum qarkullim malli të habitshëm ndërmjet një rrjeti të gjerë tregjesh që gjëndeshinjo vetëm buzë detrave Adriatik e Mesdhe, por edhe në brendësi të Ballkanit e të Evropës. Shkodra numëronte mbi 3500 dyqane. Fillimet e zhvillimit kapitalist sollën dhe një zhvillim të polarizimit shoqëror, me pasoja të hidhura për shtresat e pambrojtura ekonomikisht. Faktorët politikë qenë të tillë, që sollën edhe rrjedhoja ekonomike të pakënaqshme për pjesën e varfér. Lufta e Krimesë (turq-anglezëitalianë-francezë kundra Rusisë) jo vetëm që bllokoi flotat tregëtare, por solli edhe ndërprerjen e tregtisë së drithit me Rusinë, duke u krijuar probleme serioze vendeve të Ballkanit 2). "Kriza e drithit" i nxiti tregtarët matrapazë të Shkodrës që të grumbullonin drithërat e vendit në sasi të mëdha, me qëllim përfitimi nga kërkesat e tregjeve të jashtme, duke ofruar çmimet e tyre të larta. Një grumbullim i tillë i ethshëm boshatisi tregun e brendshëm dhe ngriti lart çmimet e bukës. Drama e njerëzve të varfér u bë edhe më e madhe me thatësirën e atij viti. Kjo krizë solli pasojën e pashmangshme, zinë e bukës.

Në këto kushte u poqën shanset për një revoltë popullore. Në kujtesën e Shkodrës nuk ishte shlyerjehona e lëvizjes së madhe popullore e 1836-tës me në krye Harnz Kazazin e Haxhi Idriz Boksin e që pat mbyllur valiun turk, Hafiz Pashën, për gjashtë muaj në kalanë e qytetit. Pakënaqësia që kishte ndjerë populli që me kohë ndaj reforinave të Tanzimatit po shtohej dhe nga urrejtj a po kalonte në revoltë, kur e pati të qartë rolin negativ që po luante valiu i ri, Osman Pasha, i cili në vend që t'u vinte fre spekullimeve me drithin, ishte kthyer në një bashkëpunëtor i zellshëm me matrapazët, me qëllimin që të pasurohej sa më shpejt e sa më shumë. Gjëndja e shtresave popullore u keqësua më tepër dhe tensioni u rrit shumë kur filluan vdekjet e para nga uria. Paralajmërimet që iu bënë pashait nga dërgata e zgjedhur prej një mbledhjeje popullore, që kryesohej nga intelektualët përparimtodë Sheh Shamia, Ahmet Efendi Kalaja dhe luftëtari i shquar Hamz Kazazi, ndeshën në vesh të shurdhër. Mospërfillja e pashait ndaj kësaj proteste dhe ndonjë përpjekje e tij për diversion dhanë shkëndinë për revoltën e fuqishme të datës 9 shkurt, q'ë njohu si udhëheqës të saj Hasan Alinë, të quajtur më vonë Haxhi Sheh Shamia.

Hasani lindi rreth viteve 1814-15. Ai qe i biri i tregtarit të pasur, Osman Alia, i cili ishte shpëmgulur në Shkodër nga lagjja "Dragonj" e Krajës, sot "Dragoviç", ku kishte qenë i ngarkuar me detyrën e bylykbashit 3). Kjo familje ishte e njohur për bujari e trimëri. Që në fémijëri Hasani dha shenja zgjuarsie të rrallë dhe në moshën 14-vjeçare iu vu ndjekjes së mësimeve fetare. Thuhet se këto i erdhën të vështira në fillim, për arsye moshe, por paska qenë rilindasi i shquar, Daut Boriçi që e paska nxitur. Ka një anekdotë : "Si pedagog i mirëfilltë dhe i devotshëm, Daut Boriçi e paska çuar nxënësin tek gryka e pusit dhe gurët e lëmuar nga férkimi ia paska krahasuar me rolin e vullnetit dhe këmbënguljes për studim". Mirënjohja e ish-nxënësit ndaj edukatorit qe e përhershme, sepse ai shpeshherë shkonte dhe e vizitonte në shtëpi. Sipas H.Bushatit), mësimet teologjike i kreu në Medresenë e Mehmet Ali Pashës së Misirit në Kavallë të Greqisë. Biograid Shehil) sjellin vitin 1837 si vit të përfundimit të studimeve filozofike. Po nga ky burim, si provë të konsideratave që gëzonte si një klerik shumë i përgatitur, qenka thirrur në vitin 1842-44 në Kongresin e Ulemave në Stamboll, ku u shquaka me erudicionin e tij. Titullin "haxhi" e fitoi duke shkuar në Mekë si pelegrin. Nuk mund ta përcaktojmë vitin e haxhillekut, por ka një shënim 4), ku informohemi se Hasani paska shkuar në Mekë dy heresh "bedel" për të tjerët herën e parë, por nuk qenka kthyer, sepse vitin tjetër paska kryer haxhillëkun për vehte. Në intervalin njëvjetor qëndruakej në Mekë si "muxhavir" (ndjekës i lutjeve fetare pranë vendeve të shenjta) dhe merrka titullin "sheh". Ai nuk u shpall asnjëherë ndjekës i ndonjë tarikati, megjithëse thuhet se edhe mund të ketë qenë i tarikatit "Nakshibendi" 7). Biografi H.Bushati hedh poshtë tezën e Z.Shkodrës se Sheh Hasani qe bektashi, me argumentin se në Shkodër tarikati Bektashi s'ka qenë i mirëpritur, madje i luftuar, çka nuk do të përputhej me popullaritetin që arriti të gëzonte ai më vonë.

Ngjarjet e vitit 1854 do ta vinin në epiqendër të tyre. Në grupin e tregtarëve të lidhur me rrjetin e matrapazëve të drithit duhet të j etë përzier edhe i ati, tregtar i mëkëmbur. Flitet se revolta pushtoi zemrën fisnike të klerikut, kur pau me sytë e vet të uriturit në prag të vdekjes, kështuqë u vu në krye të zejtarëve, të punëtorëve e të të varférve të mbushur me urrejtje e zemrim ndaj atyre që pasuroheshin me mjete çnjerëzore. Pazari u mbyll. Objekti i parë i sulmit të qytetarëve të armtosur qenë magazinat e të atit, një provë tietër e zemërgjerësisë dhe e shpirtit të tij bujar Rrezja e veprimit u shtri mbi të giitha depot e drithit në Pazar, pavarësisht se u desh të kacafyteshin me forcat e armatosura qeveritare e të pronarëve të pasur. Përpjekja qe e rreptë dhe në përleshje e sipër Sheh Shamia u plagos në dore, mirëpo ai nuk u tërhoq, derisa turqit u ndrynë në kështjellë. Shpëmdarja e drithit u bë sipas lagjeve dhe kështu u mposht gogoli i bukës. Nga dy vargje popullore kuptojmë se ai mori si sekretar për shitjén e drithit një katolik : "Rroftë e qoftë Hasan Alia/ sekretar Filip Çurçia" 8)

Sipas dëshmisë së M.Sirriut 9) qytetarët e revoltuar nuk u tërhoqën nga pozicioni i tyre i protestes dhe nuk u kënaqën nie suksesin e "aksionit" të parë; ata u hodhën në një demostratë të fuqishme duke kërkuar transferimin e Osman Mas'har Pashës. Për t'i prerë hovin kësaj lëvizjeje të fuqishme, që mund të çonte në një krizë të vërtetë, pashai përdori diversionin duke u ndihniuar nga diplomatët francezë. Janë pohimet e vetë H.Hekardit, konsull francez në Shkodër, që sqarojnë motiver e kësaj lëvizjeje, zhvillimin e saj dhe rolin amortizues që luajtën të huajtë në mbrojtje të interesave të administrates. Ja konkretisht, çfarë shkruan Hekardi: "Lëvizja që ndodhi me 1854 në Shkodër, pati si pretekst akaparimin dhe eksportimin në Vlorë të drithërave. Popullsia, e çueme peshë nga një hoxhë i ri, i quajtur Sheh Shamia, iu rras Pazarit dhe plaçkiti disa dyqane; pastaj, mbasi pasha ishte ndry në kala, populli mori armët dhe po përgatitej të përtërinte ngjarjet e vitit 1836, por u hyri në mes nënkonsulli i Francës dhe shpjegoi rreziqet që mund të ndodhnin dhe ku mund ta çonin vendin e tyre, në një kohë kur sulltani ishte në luftë me të huait 10). Shënimi i mësipërm, ku Hekardi, ashtu si dhe foklori përdor titullin "sheh", le të kuptosh se ai këtë titull e kishte fituar përpara ngjarjeve të, vitit 1854. Këtë presion konsulli francez e shoqëroi me premtimin se valiu do të transferohej dhe shkodranët me këmbënguljen e tyre bënë që të nxirrej fermani sulltanor për largimin e valiut. Valiu i ri, Ragip Pasha, ruante çastin kur të hakmerrej me klerikun kryengritës dhe stafin që e ndihmoi, por gjendja kritike në kufi e pengoi për do kohë dhe atij nuk i interesonte të prishte ekuilibrin e krijuar pas atyre tensioneve shqetësuese që pati provuar administrata turke. Në personin e Sheh Shamisë, sikur edhe në atë të udhëheqësve të tjerë shihej një rrezik jo i vogël, si nga ana e valiut, ashtu edhe tregtarëve të mëdhenj. Këtë e vërtetojnë edhe vargjet e mëposhtme të një kënge popullore:

"Gjithë tregtarët rrijnë tue mendue
Sheh Shaminë si me e luftue?!
Letër Pashës i kanë çue
Sheh Shamiiië me e pushkatue.

Pasha i Shkodrës asht idhnue
Sheh Shaminë k'tu gjallë e due!
Sheh Shamia thotë një fjalë:
"Pashës në dorë nuk i bie i gjallë! 11)

Konsekuentë të qëndrimit të tyre, armiqtë vendosën ta vrisnin fshehtas Sheh Shaminë 12) por nuk ia arritën. Atëherë u përdor dredhia. U thirrën krerët për dialog, por ata nuk shkuan. Duke shfrytëzuar befasinë dhe duke shkelur amnistinë e premtuar, valiu arrestoi udhëheqësit: Hamz Kazazin, Jusuf Efendi Tabakun, Ahmet Kalanë. Në një situatë të tillë Sheh Shamia vendosi të largohej, ashtu siç e konfirmojnë edhe vargjet e këngës:

Sheh Shamia ban kuvend
S'kam si të rri ma në këtë vend
Kam vendosë me dalë në mërgim
Me punue për vendin ti

Sipas një dorëshkrimi Shehu në fillim qenka strehuar në lagjen Bahçallek (!), ku "banojshin ma të mirët e familjeve myslimane, si Mehmet Agë Shllaku etj., prej të cilave pritet dhe kërkon ndihmën e tyne kundra kërcënimeve të pashës që donte me e kapë". Më poshtë vazhdohet ... Kështu përcillet e hikë në Ulqin prej Ali Selës me shokët e tjerë, ku aty shpia e Becejve e shtien në barka të veta dhe e çojnë në Aleksandri të Egjyptit, ku mbahet mirë prej shoqnive t'atjeshme...14). Arratisja e tij përshkruhet ndryshe nga biografè të tjerë. Sipas Z.Shkodrës dhe vëll. Shehi, ai u largua me anijet e Gjylve për në Itali, Francë e Spanjë. Vëllezërit Shehi mendojnë se ai ka kaluar më vonë në Egjipt, ku ka qëndruar 10 vjet, i strehuar tek Basri Ahmet Efendiu, mik i Mehmet Ali Pashës, sundimtarit të vendit. Qëndrimi në Francë i paska krij uar mundësinë Shehut që të ndiqte kurse mjekësie në Paris, ta përvetësonte aq mirë frëngjishten, sa "t'i hynte p'e'rkthimit të Kur'anit në atë gjuhë". Po aty shënoliet se " ... kishte shkrue shumë artikuj duke treguar se çka ka qenë e çka do të jetë Shqypnia" dhe " ... veprat e tij shenjohen në biblio.tekën e Parisit" 15). Në mungesë dokumentacioni kuptohet që këto të dhëna merren me rezervë. Në shkrimet e sipërme (3,6) flitet për një përpjekje, sigtirisht në emigracion, të Shehut për të bashkëpunuar me kniazin Danillo të Malit të Zi dhe për të luftuar për liri. Pyetjeve provokuese e me prapamendim të Danillos Shehu iu paska përgjegjë: "Tanë Shqypnia asht gati me u çlirue dhe, nëse doni të dini sa annë kemi, ato do t'ia marrim amnikut. Prijsit do t'i nxj errë lufta... Si p'èrgjegjës për latin e popullit asht mirë të shtrohemi në kuvend...... Mendohet se takime të tilla duhet të ketë bërë edhe me fqinj të tjerë, por pa sukses. Me siguri, një veprimtari e tillë, bashkë me dënimin me vdekje në mungesë 16) e mbajtën larg Shqipërisë për një kohë aq të gjatë. U desh ndërhyrja e personaliteteve të tilla, si Mehmet Ali Pasha i Egjyptit, pranë Sulltan Hamitit, që ai të falej dhe të kthehej në Shkodër më 1864. Falja iu kushtëzua me mosmarrjen pjesë në veprimtari politike. Biografi L.Sekuj në dorëshkrimin e cituar mbron argumentin se Shehu nuk e fshehu antagonizmin e tij ndaj politikës zyrtare edhe më vonë; kështu " ... me rastin e ngjarjeve në Mirditë (1835) u burgos me të tjerë përhapës të gjuhës shqipe, si: Hafiz Durro Begu, Imzot Prengë Doçl, Gaspër Çoba, Gjon Muzhani, Zef Simoni, Mikel Çoka. U desh që Dom Leonardi, prifti i Lezhës t'i shkruante anglezit George Gomberlain Mhibrovni (!), kryetar i Komitetit të Shqiptarëve në Londër, ku bënin pjesë Mehmet Ali Pasha, Osman Pasha, Sabri Korça etj. dhe me ndërhyrjen e diplomatëve të huaj u bë i mundur lirimi i tyre 17). Përsërisim mendimin e mëparshëm se vetëm hulumtimet arkivale të mëvonshme mund t'i konfirmojnë këto të dhëna.

Gjatë kohës në arrati i vdiq babai në Shkodër dhe iu konfiksua e gjithë pasuria, pasi që i biri, trashëgimtari i vetëm, qe i dënuar me vdekje. Kështu, kur u kthye, ishte pa shtëpi dhe u vendos me banim në lagj en Karahasej, ku ishte edhe imam i xhamisë. Jetonte në një shtëpi fare të thjeshtë, të cilën thuhet se ia-blenë miqtë e dashamirët. Këtu edhe u martua me një bijë nga familja e Oso Kukës.

Që me predikimin e parë në këtë xhami fitoi konsideratën e një "xhemaati" tepër të madh, që, duke mos e zënë xhamia e vogël, mbushi qoshe më qoshe oborrin e saj 18). Predikimi i tij qe i një niveli të rrallë dhe me shumë efekt tek të pranishmit për mesazhet që sillte në drejtim të zbatimit të disa normave morale-juridike. Thuhet se ky predikim për vite të tëra është kujtuar si eveniment.

Në sajë të studimeve dhe të përvojës së gjatëjetësore Shehu gëzonte një reputacion të veçantë dhe konsiderohej si kleriku më i përgatitur mysliman në fushën e'teologjisë islame. Sipas kronikave, ai kishte krijuar një studio në Medresenë e Pazarit, ku kalonte të gjithë kohën e lirë dhe regjimin e studimit nuk e thyente as në ditët e festave të mëdha të Bajramit 19). Regjimi i studimit respektohej me kaq rigorozitet, saqë vizitat e tij të rralla ndër miq e të afërm i bënte vetëm natën. Ai kalonte një jetë shumë të përkorët. lshin kushtet ekonomike që ia impononin në radhë të parë, sepse e vetmj a e ardhur ishte paga e imamit. Sigurisht që edhe vetë formimi i tij intelektual e prirte drejt shfaqjesh asketizmi, kështu shpjegohet pse ai më të shumtën ushqehej me një hase (pite-N.B.) dhe me rrush të thatë. Kuptohet që ai duke kujtuar vdekjen sa më shpesh, purifikohej më shumë shpirtërisht.

Ashtu si në fushën e filozofisë, edhe në atë tëjurisprudencës islamike Shehu ishte më autoritari ndër klerikët e kohës. Interpretimi që ai u bënte paragrafeve të sheriatit ishin nga më objektivët, të interesuarit çuditeshin me shpejtësinë e interpretimeve dhe saktësinë e tyre. Bashkëkohësit i mrekullonte edhe modestia e këtij personaliteti kaq të fortë. H. Ibrahim Kraja, ish drejtori i arsimit, i kujtonte me respekt këto tipare të qenësishme të Shehut: "Më vinte natën për vizitë, ulej ndër gjunjë dhe nuk ndigjonte me qëndrue mbi mue, ndonëse ishe ma i ri, tue më detyrue edhe mue të ulesha bri tij që të kuvendonim giatë e gjatë … 20) Vetitë e tij të rralla bënë që masa e popullit t'i atribuonte vetitë e një shenjti.
Kultura e tij ishte shumë e kompletuar: njohuritë mjekësore, që i kishte marrë giatë qëndrimit në Paris, i kishin kultivuar pasionin për mjekësinë popullore dhe, si rrjedhojë, kultin për bimët mjekësore. Nga bashkëmoshatarët mbaheshin mend shetitjet e tij të panumurta nëpër livadhet e kodrat e qytetit për të grumbulluar bimë mjekësore e për të përgatitur ilaçe. Atij i njihet merita të ketë gjetur bimët që zhduknin "lythat". Një provë interesante në këtë aspekt, d.m.th. mbi përkushtimin e Shehut për bim ët mjekësore na përcillet nga H.Bushati me anë të një dëshmie personale 21): niidis fletëve të disa librave të përdoruara nga Shehu autori gjeti bimë mjekësore të harruara aty që para një shekulli, bimë që do t'i kenë shërbyer dijetarit si lëndë vëzhgimi.

Në historinë e vendit tonë Shehu zë vend'n e merituar jo vetëm si personalitet i shquar për atdhedashurinë dhe ndieniat demokratike, për shpirtin e iniciativës dhe të guximit qytetar, për erudicionin e thellë si klerik, por edhe për prirjet e tij të theksuara prej reformatori. Ky tipar i personalitetit të tii të fuqishëm u shfaq si në problemet Cardinale, si ato të ritualit fetar tradicional, ashtu edhe në ato "të zakonshmet", që lidheshin me jetën e përditshme qytetare. Falë qiohurive në fusha të ndryshme të diturive të fesë islame, falë mendjes së ndritur, devocionit të tii të pamatur për fenë respektit të madh për besimtarët dhe dashurisë së vërtetë për gjuhën amtare, ai ndërmori hapin e guxinishëm duke mbaitur ligjëratat e së premtes në gjuhën shqipe, duke sjellë një përmbysje të tradit,s fushën delikate të litu 'isë e të praktikave fetare islame në vendin në tonë. Ai nuk iu tremb kësai "reforme", sepse ai donte që aty ku ishte,e mundur, gjërat duheshin shikuar me syrin e kohës. Një hap i tillëjo vetëm që nuk dëmtonte, por ndihmonte, si forcimin e besimit të vetëdijshëm, ashtu edhe të ndjenjës së kombit. Fundshekulli që jetoi Shehu ishte i mbushur me grabitje të njëpasnjëshme trojesh e me synime të mëdha shoviniste nga fqinjët e veriut e të jugut. Vëllezërit shqiptarë të trojeve të tjetërsuara, krahas fesë së ndryshme, do të kishin edhe gjuhën e tyre, që do t'i ruante nga asimilimi i huaj. Për një hqp të tillë Shehu do të ndeshte në dy pengesa : në autoritetet turke, që nuk e shikonin me sy të mirë përdorimin e gjuhës shqipe, veçanërisht mbasi kishin filluar të hartoheshin edhe mevludet shqlp. Pengesa tjetër paraqitej nga një shtresë hoxhallarësh fanatlkë, dogmatikë e pa arsim të plotë, që këtë hap e numëronin për herezi. Megjithëse pati mbështetjen e myftiut, Jusuf efendi Tabakut, kundërshtarët ia dolën që të bindnin Meshihatin në Stamboll për pezullimin e kësaj praktike për një periudhë dyvjeçare. Në sajë të këmbënguljies nga ana e vetë Shehut dhe të atyre që e përkrahnin, si Myftiu Isuf Tabaku e Daut Boriçi me shokë, u arrit të lejohej futja e gjuhës shqipe në praktikën fet'are. Ndihmë në këtë drejtim qe edhe mbështetja e fortë e valiut të ri, Basri Pasha, njeri me koncepte liberale 20) Biografët kujtojnë taktin që përdori Shehu për ta bindur masën e begimtarëve mbi dobitë e përdorimit të shqipes, që, si çdo "e re", pritet me rezerva.

Një ditë xhemaati të shumtë Shehu hipi në "qyrs" (vendi i predikimit), hapi qitabin arabisht, lexoi disa rreshta, mbylli librin dhe u largua pa folur, duke befasuar të pranishmit. Të nesërmen drejtoi pyetjen se çfarë kishin kuptuar nga leximi i një dite më parë. Pasi mori përgjigje negative, mbajti "vasen" shqip, duke i paralajmëruar se të premten më të afërme do ta thoshte edhe "hytben" në shqip, d. m. th. do të përkthente edhe lutjet. Të pranishmit në fillim u befasuan, por pastaj mbetën shumë të kënaqur, ndërsa pjesa e klerikëve konservatorë e që ishin të pranishëm, u larguan të indinjuar. Kështu, në sajë të përkushtimit e të iniciativës së Shehut edhe "hytbeja" u fol në shqip duke mënjanuar arabishten, ashtu si në mevludet qe mënjanuar turqishtja.21) Nisma e Shehut të kujton përpjekjen fisnike dhe të guximshme të klerikëve katolikë shqiptarë të Veriut, që nga Buzuku, për ta futur gjuhën shqipe në veprimet liturgjike.

Në kujtimet e bashkëmoshatarëve ruhet ky përfytyrim për Shehun në moshë të avancuar : Një burrë i gjatë, i veshur me të bardha, me një fytyrë të hequr dhe të zbehtë, me sy të mprehtë e të ndritshëm. Edhe poeti anonim e ndihmon parafytyrimin tonë me anë të këtij portretizimi në vargjet :

Sheh Shamia me petka të bardha Si melek po prin përpara. 24)

Edhe çallma e tij ishte krejtësisht e bardhë, sepse fesin e kuq, që mbahej nga hoxhallarët e tjerë, e kishte mbështjellë krejtësisht me një shami të bardhë.2'l Nga k-jo hollësi thuhet se i ka mbetur ndajshtimi "Sliamia". Këtë "look" (mënyrë veshjeje) e kanë ndjekur edhe klerikë të tjerë më vonë, si për shembull Shehui Tixhanive, H. Shaban Domnori.

Burime të tjera pohojnë se ndajshtimi i mësipërm i kambetur qe nga viti 1854, kur në përleshjen e Pazarit i ishte ngatërruar për çallmë një shami e bardhë, nga ato që shitësit vamin për reklamë përjashta dyqaneve të manifakturës. Konsulli Hekard përdor llagapin "Shamil", siç e përdorën turqit. Shkaku duhet kërkuar (shih H.Bushati, vepër e cituar) në përqasjen që gjetën ata midis udhëheqësit shkodran dhe Shamilit, udhëheqës i Dagestanit, që në luftë me rusët arriti ta çlironte vendin e tij në vitin 1832. Mund të hipotetizohet se titulli "Sharnia" mund të jetë deforinim i emrit "Shamil". Në traditën gojore të qytetit të Shkodrës emri i Sheh Shamisë është i lidhur ngushtë edhe me disa të "reja" që u vunë në praktikë në jetën e përditshme të qytetit, pikërisht, sepse u patën sugjeruar e rekomanduar nga ai me qëllimin fisnik, qytetar, për të thjeshtuar e lehtësuar mënyrën e jetesës. Popullata myslimane ishte e ndjeshme nga predikimet e Shehut, prandaj reagoi pozitivisht, duke hequr dorë nga disa zakone të vjetra, praktika prapanike e rite mesjetare, si :

-mbajtja e tallaganave në krye prej burrave në raste zie të kobshme
-ndezja e qirinjve në xhami e në varreza për të përkujtuar të vdek-urit (rit pagan ky)
-gatimi i hallvës për të dyzetat
-veshja me "futa të zeza" e grave myslimane në raste vdekjeje.

Krahas këtyre, ndryshime të një lloji tjetër

-ditën e dasmës nusja të sillej me karrocë e jo me kalë
-burrat të mbathnin këpucë të tipit evropian të hiqej dorë nga vajtimi me zë të lartë të thjeshtësohej veshja e grave qytetare.

Më lart pamë se Shehu kishte si sekretar të vetin një katolik, provë kjo e shpirtit të tij tolerant. Në shkrimin e vëllezërve Shehi sillet edhe një episod tjetër, që vërteton këtë shpirt a prirje tolerance të tij : "Tregojnë se bashmyftari Osman mblodhi të gjithë klerikët e qytetit, dha urdhër të arrestohej Imzot Marinaj duke e shpallur atë armik të profetit dlie të Allahut, sepse shërbesat fetare i kishte bërë në gjuhën shqipe. Hasan Alia iu përvesh keq bashmyftarit dhe në atë kohë, i ndihmuar nga populli rrëmbeu nga xliandarët priftin katolik dhe, pasi shtiu me kobure në ajër, u foli besimiarëve: "O nierëz të Zotit, është e lehtë të ushqehesh me mish të pjekur, por ç'na lypset se si quhet ai turqisht ?! A nuk asht ky nji mëkat që ju hidheni kundër lëvruesve të gjuhës amtare dhe mbroni atë të një të huaji ?! A mos iu kanë rrjedhur trutë ?! Shkoni dhe rrini pranë grave dhe fëmijëve tuaj : aty do të mësoni se buka quhet "bukë" dhe "babës" i thonë "babë". Pastaj Hasan Alia e dërgoi Imzot Marinajn në famullinë e Hotit. 26)

Një jetë kaq intensive e plot përplasje e lodhi klerikun e nderuar, kështu që dita e vdekj es po afrohej. Sipas dëshmisë goj ore të plakut 90-vjeçar, Selim Reçi 27) Shehu, i lodhur, e paska parandjerë afrimin e vdekjes dhe paska shkuar tek kryetari i bashkisë, Bejtash Agë Kazazi, pronar i një livadhi afër shtëpisë së Shehut dhe ia paska kërkuar për një grumbullim njerëzish, duke pyetur edhe për çmimin e barit, sepse donte tia paguante. Kur pronari i çuditur, i paska kërkuar sqarime, i vetmi shpjegim paska qenë: "mbledhja e popullit do të jetë e madhe". Bejtash Aga ia paska dhënë pa shpërblim. Çudia qe këtu : të nesërmen Shehu ndërroi jetë dhe për ta përcjellë si duhej u grumbulluan aq njerëz, saqë me zi i zuri livadhi i lartpërmendur. Më të moshuarit kujtojnë edhe raste të tjera të ngjashme, që i atribuojnë Shehut aftësi të tilla parashikuese, jshtë fuqive të zakonshme dhe të përmasave mbinjerëzore. Të gjitha këto arsye bënë që ceremonia e varrimit të Sheh Shamisë, e zhvilluar me 25 mars 1891, të gdhendej në kujtesen popullore si diçka e pazakontë për pjesëmarrjen e gjerë të qytetarëve shkodranë. Ky klerik me frymëmarrje të gjerë diti të harmonizojë meditimin e thellë me probleme të jetës së përditshme, lëvizjen popullore të kohës me ndjesitë kombëtare.

Me porosinë e tij, si gur varri qe përdortir një shkëmb i Pagdhendur. Më vonë familjarët meremetuan varrin në lagjen Karahase, por eshtrat i rivarrosen në Fushë-Shtoj, sepse varri i parë u prish për arsye urbanistike gjatë dekadave të fundit.
Për veprën e këtij kleriku është shkruar në Historinë e Shqipërisë, në të dy botimet, në Fjalorin Enciklopedik (Tiranë, 1985, fq 1000), por, duke u interpretuar sipas klisheve të logj ikës zyrtare marksiste, e reduktuar në një vlerësim të njëanshëm, për arsye se feja dhe kleri ishin në listën e zezë. Gjykime në një sens tjetër, më të gjerë, janë dhënë në revistën "Zani i naltë" si dhe nga studiuesi O.Myderrizi, Z.Shkodra e H.Bushati.

Vitet e pluralizmit politik dhanë mundësinë për ta ridimensionuar figurën e Sheh Shamisë e për ta vendosur në piedestalin që ai meritonte; përurimi i Medresesë së Shkodrës, viti 1991, me emrin e këtij biri të shquar të Shkodrës duhet kuptuar jo vetëm si një tregues i këtj rivlerësimi objektiv të merituar, por edhe bartës i mesazhit të madh që u përcillet klerikëve të ardhshëm misioni i tyre i shenjtë e fisnik, krahas një përkushtimi të përliershëm për ngritjen morale-fetare e kulturore, kërkon që interesat e fesë duhet të mbarështrohen me ato të popullit e të kombit, si dy anë të së njëjtës medalje.

Shënim :

Në botimin "Trima të kryengritjeve popullore", pjesa e dytë (Tiranë, 1980, fq. 56-59) të M.Kokalarit, me synimin e vulgariziinit të historisë, portretizohen shumë luftëtarë e udhëheqës lëvizjesh popullore. Vepra është destinuar për një publik pa pretendime shkencore, veçanërisht për rininë shkollore. Pavarësisht nga kjo, autori, me zellin t'i qëndrojë besnik platformës zyrtare, cënon objektivitetin historik, se përmes një emfaze të dukshme ntrash së tepërmi temperamentin luftarak "të birit të vegjëlisë shkodrane", që mendjen sikur e pati vetëm te pushka e që, sikur u rrit në "mjedisin obskurantist mesjetar islamik turk", duke errësuar të vërtetën se ai qe djalë i një familjeje të pasur, i edukuar në një mjedis shqiptar të mirëfilltë dhe në kontakt me njerëz të ngritur, si: Jusuf Efendi Tabaku, Sali Efendia i Madh, Ahmet Kalaja, Daut Boriçi etj., në një kohë që fillimet e kapitalizmit po e lidhnin Shkodrën në shumë fije. Nëqoftëse, sipas vargut popullor:

"Dha fetfanë me mbytë babanë", ky antagonizëm qe në planin moral dhe ekonomik, ndërsa shprehj a e autorit "e dënoi me vdekje t'anë", i krijon bindjen një lexuesi të papërvojë, sikur Hasan Alia e linçoi t'anë me duart e veta. Edhe vetë portreti i cituar (në bashkautorësi me piktorin) të jep përshtypjen, sikur Shehu paskej qenë një "komit" i zakonshëm malesh, një cub e jo një klerik i devotshëm, i ditur e konsekuent në idealet e tij fisnike e humane, shumë larg një atëvrasësi.

Heroizmi e humanizmi i Sheh Shamisë pati frymëzuar edhe poetin Skënder Temali duke dhënë subjektin e një ballade (Revista "Ylli", Nr-8, 1990). Autori përmes vargjeve

"Shekuj lamë pas
Dhe s'e harrojmë kurrë"

bëhet shprehës i respektit të mbarë një qyteti që heroit i vë vulën e pavdekësisë.