[munti]

KUR'ANI KERIM TE SHQIPTARËT GJATË HISTORISË

format kryesore të pranisë së Kur'anit te shqiptarët
Dr. Feti Mehdiu

Janë mbushur gjashtë shekuj dhe tanimë kemi hyrë në shekullin e shtatë prej se Kur'ani kerim është i pranishëm në Ballkan. Nga popujt e Ballkanit, shqiptarët janë të parët që morën lidhje dhe e pranuan Kur'anin si libër të shenjt, respektivisht si burim themelor të fesë Islame. Edhe sot populli shqiptarë i cili është rreth dhjetë milion, prej të cilit nja gjasht a shtat milion jetojnë në Ballkan të ndarë në disa shtete, afër 80 % i përmbahen Kur'anit. Të tjerët janë të krishterë, prej të cilëve në Kosovë jetojnë vetem 2%.
Kam zgjedhë t' ju paraqes një pasqyrë të shkurtër dhe t' Ju flas për lidhjen dhe praninë e Kur'ani kerimit te shqiptarët gjatë historisë dhe format kryesore me të cilat është ruajtur dhe kultivuar ky libër i shenjt te populli shqiptarë gjatë këtyre gjashtë shekujve. Poashtu do të flasim edhe për gjendjen e tij sot.
Në bazë të hulumtimeve të deritashme, lidhur me këtë çeshtje, besoj se mund të flitet për tri periudha dhe tri forma kryesore të pranisë së kur'anit te shqiptarët:
Periudha e parë: shek.14-17 ( mine-l-fem ila-l-udhuni.-.nga goja në vesh)
Periudha e dytë: shek.17-19 ( mine-l-udhuni ila-l-lubbi.- nga veshi në zemër tru)
Periudha e tretë: shek. 19- 21 (mine-l-lubbi ala-l-verekati.-.nga truri në letër)
I
Në opinionin shqiptarë flitet dhe dëgjohen variante të ndryshme se feja Islame Kur'ani gjithsesi pasi është themeli kryesor i kësaj feje në trojet shqiptare është paraqitur para se të vinin Osmanët në Ballkan, përmes lidhjeve tregtare. Kjo është e mundshme kur kemi parasysh faktin se përveç rrugëve detare është e njohur edhe rruga tokësore e quajtur “Via egnatia” e cila përshkonte trojet shqiptare nga Durrësi deri në Selanik e Stamboll dhe i lidhte ato vende me qendrat e zhvilluara tregtare, Selanikun, Stambollin dhe botën e Lindjes së mesme e të largët.. Do të thotë se ajo rrugë kalonte nëpër shtetin e sotëm shqiptarë, nëpër Maqedoninë e sotme dhe dilte në Greqi dhe Turqi.
Kjo çështje edhe më tej mbetet një temë e hapur të cilën duhet hulumtuar më hollësisht dhe duhet argumentuar më konkretisht. Kjo periudhë ka të bëjë me gjendjen e këtyre trojeve deri në shekullin 14, më saktë deri në vitin 1389, kur është zhvilluar Beteja e Kosovës.Duke filluar prej vitit 1389, me ngadhënjimin e forcave të ushtrisë Osmane në betejën e Kosovës, marrim guximin të konstatojmë se Kur'ani kerimi, tanimë është bërë, në forma të ndryshme, udhërrëfyes edhe i popullit shqiptarë. Me fjalë tjera prej asaj kohe kur'ani është i pranishëm te shqiptarët jo më në formë e mënyrë individuale, si kontakt rasti, por në mënyrë institucionale, për shkak se në atë kohë fillon ndërtimi i xhamive në këto troje të cilat janë institucione themelore të fesë islame dhe të Kur'anit. Kështu kemi, për shembull, ndërtimin e xhamisë Sulltan Murat në Prishtinë themelet e së cilës janë vënë në vitin 1392. Në vitin 1396 kemi xhaminë Sulltan Bajezid në Kërçovë, - një qytet i vogël por me pozitë të rëndësishme strategjike në jug-perëndim të Maqedonisë; pastaj kemi xhamitë: në Shkup, në Manastir, në Prizren etj.
Kjo periudhë, shek. 14 - 17 është koha kur shqiptarët e dëgjonin Kur'anin, e lexonin në origjinal, pa e kuptuar përmbajtjen e tij, e zbatonin në namaz, prandaj mendoj se kjo mund të quhet periudha e kontaktit me Kur'anin në formën “ nga goja në vesh”. Sipas të dhënave që jepen në disa dokumente të vakëfit dhe udhëpërshkrimin e Evlija Çelebiut në këtë kohë kemi t h e m e l i m i n e shkollave të Kur'anit “daru-l-Kur'an” në S h k u p , O h ë r , Manastir.
Të përmendim faktin se në një vakufname ë s h t ë c a k t u a r shpërblimi për ata që do t'ua mësojnë Kur'anin fëmijëve dhe ata që do të lexojnë Kur'an në xhamia dhe në kohët e caktuara, në drekë, në jaci, etj.Tëra këto flasin për angazhimin dhe rëndësinë që i jepej mësimit të Kur'anit.
II
Periudha e dytë, shekulli 17-19 është koha kur shqiptarët jo vetëm që e dëgjojnë dhe e lexojnë Kur'anin, por ata e lexojnë edhe me texhvid dhe dinë të dallojnë e të përcaktohen për mënyrat (shkollat) e ndryshme për recitim, si kiraeti Hafs, kiraeti Asim, tertil etj.
Në këtë periudhë është bërë mishërimi aq i fortë i shqiptarëve me këtë libër të shenjtë sa që fillojnë ta nxënë përmendësh të bëjnë hifz.Me sa kemi njohuri deri tash, nga kjo kohë kemi hafizët e parë nga populli shqiptarë. Sipas hulumtimeve tona del se hafizi i parë nga shqiptarët është hfz. Hysejn b. Mustafa Shkodra (1660 1737)
Kjo formë e kultivimit, hifzi, mbajtja në mënd e Kur'ani kerimit tregon shkallën e lartë të respektit që tregon kjo popullatë për këtë Libër të shenjtë Kur'anin. Në përgjithësi, hifzin e kryenin në moshën 15-20 vjeçare, por ka raste kur qysh në moshën 6-7 vjeçare e kishin nxënë përmendësh tërë Kur'anit.
Deri tani dimë për rreth 1000 (njëmijë) hafizë të këtyre trojeve, në këtë pjesë të Ballkanit. Nga historiku i hifzit tek ne kemi informata se disa hafizë kanë qenë të dalluar për mbamëndjen e Kur'anit aq fortë sa që ata e falin me hatme namazin e taravihve që falet në muajin Ramazan. Nami i tyre i kalonte vendet shqiptare. Ata shkonin, për muajin Ramazan, me thirrje speciale edhe në Bosnje për të kënduar mukabele ose për të falë namazin e taravihut me hatme. Të tillë kemi edhe në kohën tonë, të cilët për çdo vjet në muajin ramazan i thërrasin në Bosnje
e në Sanxhak.Hafizët që mund ta falin namazin me hatme janë të rrallë. Ndërkaq mukabele mund të këndojnë shumica prej atyre që kanë kryer
hifzin. Siç po shihet nga disa vakufname këndimi i ashereve ose mukabeles nëpër xhamijat e këtyre vendeve ishte shumë i shpeshtë dhe ishte në kohë të ndryshme të namazit ndërsa në kohën tonë kjo praktikë
është reduktuar, pothuaj se vetëm gjatë muajit të Ramazanit, zakonisht pas namazit t ë i k i n d i s ë .
Ndonjëherë këndohet edhe në kohë tjera,porse Ramazani ka
qenë dhe ka mbet muaji më i preferuar për këtë, me arsye
ngase ky është muaji kur ka filluar shpallja e Kur anit.Tradita gojore ka
ruajtur kujtime që përcillen brez pas brezi se në vitet e tridhjeta të shekullit njëzetë, në Tiranë, me thirrje të veçantë shkonin hafizë nga Tetova e Gostivari për të kënduar Kur'an gjatë muajit Ramazan për çka shpërbleheshin nga arka e shtetit. Njëri nga ata ka qenë hfz.
Hashim Toplica i cili nga viti 1936 deri në vitin 1940 gjithmonë ka qenë për Ramazan në Tiranë për të kënduar mukabele.
III
Në periudhën e tretë, shek.19-21, me zhvillimin e teknikës dhe teknologjisë si edhe të kontakteve ndërmjet njerëzve janë shtuar format e kultivimit dhe të pranisë së Kur'anit edhe tek shqiptarët dhe
përgjithësisht në Ballkan. Kjo është koha kur përkthehet Kur'ani në gjuhët e këtyre popujve, qoftë pjesërisht apo tërësisht.
Mandej organizohen edhe gara nëpër vende të ndryshme ku marrin pjesë edhe shqiptarët dhe korrin suksese të lakmueshme.
Këtu do t'i hedhim një sy kësaj çështje vetëm te shqiptarët.
Domethënia e Kur'anit shqiptarëve u ka interesuar shumë më herët. Ky interesim dëshmohet me anë të disa dorëshkrimeve nga dijetarë shqiptarë të cilët kanë përdor shkrimin arab por fjalët shqipe. Në ato
dorëshkrime fjala është për disa ajete të Kur'ani kerimit që janë përkthyer në shqip në kontekst rasti, do të thotë josistematike.
Një punë më e plotë dhe më voluminoze është përfolja e kuptimit të disa ajeteve, pa e theksuar se prej cilës sure janë marrë ajetet dhe për cilat ajete është fjala, nga poeti i madh i Rilindjes Kombëtare shqiptare Naim Frashëri (1840-1900), i cili, nën titullin “Thelbi i Kur'anit”, në vitin 1896 ka botuar përmbajtjen e disa ajeteve në librin “Mësime”.
Në atë tekst që u dedikohet shkollave ky nxjerr përmbajtjen e disa ajeteve në gjuhën shqipe. Disa studiues shqiptarë këtë kontribut të Naimit, i cili kurrsesi nuk mund të mohohet, dëshirojnë ta marrin dhe ta vendosin si përkthim të parë të Kur'anit në gjuhën shqipe, por ky nuk mund të trajtohet si përkthim i mirëfilltë i Kur'anit ngase aty nuk përmendet as sureja as ajetet konkrete. Këtu thuhet vetëm se ky tekst është thelb i Kur'anit, gjë e cila nuk mund të kontestohet porse nuk i plotëson kriteret të quhet përkthim.
Sa i përket përkthimit të Kur'ani kerimit sipas kritereve që përdorën në teorinë e përkthimeve, madje edhe tek përkthimet në gjuhët tjera, në gjuhën shqipe, tash për tash mund të flitet nga vitet 1920 dhe prej kësaj
kohe e deri sot kemi disa përkthime të pjesërishme dhe disa përkthime integrale të Kur'ani kerimit në gjuhën shqipe.Përkthimi i vitit 1921 është shtypur në Rumuni. Përkthimet tjera të pjesërishme të
Kur'anit janë botuar në Tiranë, në vitet e tridhjeta të shekullit njëzet, kurse përkthimi në tërësi i Kur'ani kerimit botohet në Prishtinë, në dy dekadat e fundit të shekullit njëzet. Përkthimi dhe botimi i parë i
tërësishëm është ai i vitit 1985, në Prishtinë, dhe botimet tjera të vitit 1988, gjithashtu në Prishtinë. Në vitin 1990 në Islamabad botohet edhe një përkthim i tërësishëm i Kur'anit. Në vitet 1996-1998, në Tiranë kemi
përkthimin dhe botimin e Kur'ani kerimit me komentim, sipas Muntehabu-l-tefsir, në tërësi, si edhe pesë xhuz'at e parë të tefsirit të Sejjid Kutbit që botohen në Gjilan Kosovë. Krahas disa botimeve të pjesërishme, të
përsëritura, si sureja Jasin, Xhuz'i 30 (Amme), në vitin 2000, do të thotë në vitin zero, në Riad botohet edhe një përkthim i ri i Kur'anit i cili është “Përkthyer në gjuhën shqipe nga një grup përkthyesish pranë
Darussalamit…” emrat e të cilëve mbeten sekret (anonim) dhe ky është rasti i parë në gjuhë shqipe nga përkthyes anonim.
Përkthimet e përmendura kanë përjetuar edhe ribotime.Kjo periudhë është shumë më e pasur me forma të ndryshme të pranisë së Kur'anit te
shqiptarët.Shqiptarët marrin pjesë në garat që organizohen për të treguar sa e njohin këndimin e Kur'anit, si e këndojnë, sa e kanë
nxënë përmendësh etj.Tani Kur'anin kanë mundësi ta dëgjojnë
edhe kur janë në rrugë, me anë të mediave elektronike dhe shohin recitatorë të shquar nga e tërë bota, kanë mundësi të dëgjojnë edhe interpretime të ndryshme nga njerëz me kompetencë. Këto forma e kanë bërë edhe më të afërt këtë libër edhe ashtu shumë të preferuar për opinionin shqiptarë.