[Psikologu]

LEVIZJA POLITIKE KULTURORE NE SHQIPERI PAS SHPALLJES SE KUSHTETUTES TURKE (1908 - 1910)

Revolucioni i turqve te rinj (1908) dhe shqiptaret
Pervoja e levizjes kombetare e viteve te fundit u tregoi shqiptareve se nje nga rruget per te krijuar kushte te favorshme ne luften per autonomine e Shqiperise dhe per te larguar rrezikun e copetimit te vendit ishte permbysja e regjimit autokrat te sulltanit dhe vendosja e nje rendi kushtetues, qe te njihte te drejtat kombetare te popujve te shtypur. Per t'ia arritur ketij qellimi, nje varg personalitetesh shqiptare hyne ne bashkepunim me levizjen nacionale-borgjeze te turqve te rinj? qe lindi ne vitet 80 te shek. XIX dhe drejtohej kunder absolutizmit te sulltan Abdyl Hamitit II. Pas formimit ne Stamboll, ne maj te vitit 1889, te Komitetit te fshehte "Bashkim e Perparim" ("Ittihad ve Terakki"), i cili pas disa vitesh u shpernda nga qeveria e sulltanit, turqit e rinj vijuan veprimtarine e tyre kryesisht jashte vendit, ku gjate viteve 1895-1896 formuan shoqerite e tyre dhe nxoren nje varg organesh shtypi.
Programi i turqve te rinj, i formuluar ne menyre me te percaktuar nga grupi i Ahmet Rizajt, qe ishte vendosur ne mesin e viteve 90 ne Paris ku nxirrte gazeten "Meshveret" ("Debatet"), ishte teper i kufizuar, permbante vetem kerkesen e zbatimit te ligjeve qe kishin dale nga koha e Tanzimatit (1839-1876) dhe ne menyre te vecante rivendosjen e kushtetutes se vitit 1876, me te cilat synonin te forconin qendrueshmerine e Perandorise Osmane ndaj nderhyrjes se huaj. Turqit e rinj ishin kundershtare te autonomise se popujve te shtypur, nuk merrnin ne konsiderate ceshtjen kombetare, qe perbente problemin themelor te Perandorise multietnike Osmane dhe synonin ne fund te fundit te forconin pushtetin e saj te centralizuar mbi keta popuj. Thelbin e ketij programi e perbenin ruajtja e unitetit dhe e teresise se Perandorise Osmane, paprekshmeria e dinastise osmane, por me kusht qe pushteti i saj arbitrar, absolutist, te shnderrohej ne nje monarki kushtetuese parlamentare. Ideologjia e tyre nuk arriti te ngrihej ne shkallen e mendimit nacional-borgjez me te perparuar te kohes, por vijoi te mbeshtetej ne osmanizmin, panturkizmin dhe panislamizmin.
Megjithate, kishte nje pike takimi ndermjet levizjes se turqve te rinj dhe Levizjes Kombetare Shqiptare, qe qendronte ne luften kunder absolutizmit te sulltanit, e cila ishte nje ceshtje qe bashkonte shqiptaret e popujt e tjere te shtypur me xhonturqit, megjithese synimet e tyre ne kete lufte ishin te ndryshme. Ndryshe nga turqit, shqiptaret me permbysjen e regjimit te Abdyl Hamitit II synonin te siguronin autonomine dhe te hiqnin qafe zgjedhen turke. Prandaj nje pjese e atdhetareve u perfshine ne levizjen e turqve te rinj qysh ne fillimet e saj dhe luajten atje nje rol te rendesishem. Nje nga themeluesit e komitetit te pare xhonturk "Bashkim e Perparim" (1899) ishte shqiptari nga Struga, Ibrahim Temo, student i shkolles se larte ushtarake-mjekesore te Stambollit. Edhe pas arratisjes se tij nga Turqia ne Rumani (nentor 1895), doktor Ibrahim Temo mbeti nje nga veprimtaret me te dalluar te levizjes xhonturke dhe njeherazi nje nga pjesemarresit me aktive te Levizjes Kombetare Shqiptare. Ne levizjen e turqve te rinj moren pjese gjithashtu Ismail Qemali, Dervish Hima, Hamdi Ohri, Hoxha Kadriu (Prishtina), Jashar Erebara dhe mjaft atdhetare te tjere brenda e jashte atdheut.
Qysh ne vitet 1896-1897, kur shoqeria "Bashkim e Perparim" nuk kishte ngritur ende organizatat e saj ne Rumeli, fale ndihmeses se deges se Kostances, te kryesuar nga dr. Ibrahim Temoja dhe veprimtareve te tjere shqiptare, ajo arriti te shtrinte ndikimin e vet ne Shkoder, Durres, Manastir, Oher, Struge, Diber, Elbasan, Tirane, Korce, Starove, Berat, Janine dhe ne qendra te tjera. Ne disa nga keto qytete ishin ngritur edhe berthama te shoqerise "Bashkim e Perparim", ndersa ne Shkoder vepronte ne vitet e fundit te shek. XIX nje dege e organizuar e kesaj shoqerie. Keto dege kishin marredhenie me qendrat e Gjeneves e te Londres te "Bashkim e Perparimit". Nepermjet portit te Durresit dhe vijes Selanik-Manastir hynin ne Shqiperi, me anen e postes austriake, gazetat e revistat e turqve te rinj, qe shperndaheshin ne qytete te ndryshme te vendit.
Shqiptaret qe moren pjese ne levizjen e turqve te rinj, u perpoqen te formonin ne gjirin e kesaj levizjeje nje krah demokratik-perparimtar, te perbere kryesisht nga perfaqesues te popujve te shtypur te Perandorise Osmane ose nga elemente te moderuar turq, qe synonin te permbysnin absolutizmin e sulltan Abdyl Hamitit dhe te shpallnin kushtetuten.
Duke qene perfaqesues te Levizjes Kombetare Shqiptare, keta veprimtare, ne nje varg thirrjesh drejtuar turqve e shqiptareve, ne artikujt e botuar ne shtypin e turqve te rinj dhe ne korrespondencat me Ahmet Rizane e kreret e tjere xhonturq gjate viteve 1896-1905, parashtruan si kerkesa te ngutshme "njohjen e kombesise shqiptare dhe celjen e shkollave shqipe", "bashkimin e tokave shqiptare ne nje vilajet te vetem", madje formimin e nje Shqiperie autonome. Keto kerkesa u kundershtuan nga Ahmet Rizaj dhe kreret e tjere te levizjes, qe i quanin ato te papranueshme per "kombin sundues (turk) qe ishte ne fuqi" dhe "per shtetin osman qe kishte si gjuhe te pergjithshme dhe zyrtare ate osmane" (turke).
Ne Kongresin xhonturk te Parisit, qe u mbajt ne shkurt te vitit 1902, moren pjese pervec turqve edhe shqiptaret (Ismail Qemali, Dervish Hima, Jashar Erebara etj.), armenet, maqedonet, arabet etj. Shqiptaret, midis te cileve u shqua Ismail Qemali, kerkuan qe t'u njiheshin atyre dhe kombesive te tjera joturke liria e gjuhes dhe e shkolles amtare, si edhe te drejtat e tjera politike. Ismail Qemali theksoi gjithashtu nevojen e pergatitjes se kryengritjes kunder absolutizmit te sulltanit, ku te merrnin pjese edhe forcat ushtarake. Por turqit e rinj deri ne fund te vitit 1907 mbeten ne pozita konservatore e reformiste, u shprehen kunder revolucionit dhe kryengritjes, duke i quajtur ato "te demshme e shkaterrimtare per Turqine".