[Psikologu]

Me nismen e disa mesuesve e klerikeve atdhetare shkrimi e kendimi shqip mesohej edhe ne shkollat turke te disa fshatrave, si ne Bilisht, ne Kolonje, ne Devoll, ne Frasher etj.
Perpjekje per futjen e gjuhes shqipe ne shkollat shteterore turke, madje edhe per shnderrimin e tyre ne shkolla shqipe beri ne shtator te vitit 1908 klubi i Shkupit dhe vecanerisht Nexhip Draga, qe ishte nje nga drejtuesit e tij. Ne disa shkolla fillore te fshatrave te Kosoves, si ne Pakashtice, ne Dumnice, ne Dumosh etj., mesuesit e kleriket atdhetare, si Mulla Zeka, Mulla Hamiti, Mulla Dema, Mulla Bajram Dumnica etj., bene percapje per te futur mesimin e gjuhes shqipe dhe per t'u mesuar femijeve shkrimin e kendimin e shqipes.
E ndodhur perballe kerkesave kembengulese te popullsise shqiptare per ngritjen e shkollave shqipe, Ministria e Arsimit nxori ne tetor te vitit 1908 urdheresen sipas se ciles gjuha shqipe futej si lende mesimi ne shkollat shteterore turke, ne ato fillore (mejtepet) dhe gjysme te mesme (ruzhdie). Edhe pse qeveria, nepermjet administrates lokale, nxirrte pengesa te shumta per zbatimin e ketij dekreti, publikimi i tij i dha nje shtyse te re levizjes per futjen e gjuhes shqipe si lende mesimi ne te gjitha shkollat shteterore. Ne fundin e tetorit klubi shqiptar "Bashkimi" i Janines vendosi te fuste gjuhen shqipe ne te gjitha shkollat turke, si dhe te themelohej ne Janine nje shkolle shqipe per pergatitjen e mesuesve te gjuhes shqipe per gjithe vilajetin.
Edhe nxenesit e shkollave te Prishtines dhe ata te gjimnazit te Manastirit, duke perfituar nga dekreti i qeverise turke, kerkuan nepermjet peticioneve derguar Stambollit, qe gjuha shqipe te mesohej edhe ne shkollat e mesme. Qeveria turke u detyrua t'i pranonte keto kerkesa dhe urdheroi qe gjuha shqipe te mesohej edhe ne shkollat e mesme (idadie) te ketyre qyteteve. Ne vjeshten e vitit 1908 mesimi i gjuhes shqipe u fut ne gjimnazin shteteror turk te Manastirit.
Ne kohen kur qeveria turke nuk bente asnje shpenzim per shkollat shqipe dhe i nxirrte pengesa te shumta perhapjes se tyre, ato mbaheshin vetem me perkrahjen e ndihmen materiale qe jepte populli dhe klubet shqiptare; ne shume qytete, si ne Elbasan, ne Tirane etj., me nismen e klubeve dhe te atdhetareve, qe ne gusht te vitit 1908 u krijuan per kete qellim fonde kombetare. Ne qytetin e Beratit per mbajtjen e dy shkollave u caktua me kerkesen e atdhetareve nje takse prej 10 paresh per cdo lekure qe shitej dhe u vendos te vihej monopoli mbi shitjen e vajgurit. E njejta gje ndodhi edhe ne qytetet e tjera.
Ngritja e shkollave shqipe dhe perhapja e mesimit te gjuhes shqipe solli shtimin e nevojave per abetare e libra shqip, te cilet dergoheshin ne Shqiperi nga kolonite atdhetare te mergimit, nga ajo e Bukureshtit dhe e Sofjes. Kerkesa te shumta per libra shqip u vinin cdo dite nga te gjitha anet e Shqiperise klubit "Bashkimi" te Manastirit, klubit te Korces dhe klubeve te tjera, sidomos shoqerise "Bashkimi" te Bukureshtit dhe shtypshkronjes "Mbrothesia" te Kristo Luarasit ne Sofje. Ne nje nga letrat e tij te gushtit 1908, klubi i Manastirit i shkruante shoqerise "Bashkimi" te Bukureshtit se "tere Shqiperia kerkonte libra". Qindra abetare e libra shqip i kerkoheshin klubit te Elbasanit nga popullsia e ketij qyteti, si edhe nga Peqini, Gramshi e Lushnja, ndersa nga Vlora ne fund te gushtit 1908 u kerkuan 1 000 abetare te Sami Frasherit dhe 800 libra kendimi, te cilat u shperndane edhe ne rrethin e Beratit. Kerkesa te shumta per libra shqip i vinin klubit te Korces nga ky qytet dhe me shume nga Kolonja, Starova, Opari e nga fshatra te tjera.
Me te kerkuar ishin librat e Sami Frasherit, si "Abetarja", "Shkronjetorja", "Dheshkronja"; librat e Naim Frasherit, si "E kendimit e cunave kendonjetoreja", "Mesimet", "Diturite", "Gjithesia", "Vjersha per mesonjetoret e para", si edhe veprat e tjera, si "Shqiperia c'ka qene, c'eshte e c'do te behete?" (e Sami Frasherit); "Bageti e Bujqesija", "Lulet e veres" dhe "Skenderbeu" (te Naim Frasherit); "Mirevetia" e "Numeratorja" (te Jani Vretos); "Abetarja" (e Gasper Benusit); "Fizika" (e Gjergj Qiriazit) etj.
Qysh ne ditet e para pas shpalljes se kushtetutes, ne fund te korrikut dhe ne fillim te gushtit 1908, Shoqeria "Bashkimi" e Bukureshtit dergoi ne Shqiperi (klubit te Manastirit) 20 000 cope abetare e libra te tjere shqip. Ne Korce brenda disa javesh u shiten 15 000 abetare shqipe. Kristo Luarasi, ne nje nga letrat e tij te 4 gushtit, shkruante se pervec 400 librave qe kishte bere gati per t'i derguar ne Shqiperi, do te "conte ne Tirane edhe 1 000 abetare gegerisht dhe 800 libra te tjere, qe i kishte gati ne Sofje".
Zhvillimi i levizjes politike-kulturore kombetare ndeshi jo vetem ne pengesat e autoriteteve xhonturke, por edhe ne kundershtimin e atyre klerikeve konservatore, myslimane e ortodokse, qe u sherbenin fuqive te huaja. Ne Tirane, ne Durres, ne Shkoder, ne Oher, ne Struge, ne Diber dhe ne vende te tjera kleriket turkomane u perpoqen te ndalonin shkrimin dhe mesimin e gjuhes shqipe, duke e shpallur ate ne kundershtim me fene myslimane e me kuranin. Ne disa nga keto qendra administrata lokale turke kercenonte me internim atdhetaret qe perhapnin shkrimin e shqipes, ndersa ne Shkoder nxiti kleriket fanatike myslimane t'i dergonin telegrame te stisura Ministrise se Brendshme, ne te cilat thuhej se nuk njihnin gjuhe tjeter zyrtare vec turqishtes. Edhe shovinistet greke e kleriket ortodokse grekomane u orvaten te pengonin hapjen e shkollave te para shqipe ne Shqiperine e Jugut. Keta vijuan te perdornin per kete qellim te gjitha mjetet e mundshme qe nga kercenimet, mallkimet e shkisherimet e atdhetareve qe dergonin femijet ne shkollat shqipe dhe deri te bandat e andarteve.
Megjithate, fale entuziazmit te popullit dhe punes kembengulese te klubeve keto veshtiresi u kapercyhen dhe u krijuan kushtet per thirrjen e Kongresit Kombetar te Manastirit.