[coptic]

A e mbështet arkeologjia Biblën?

Arkeologjia është një fushë studimi me baza shumë më të forta sesa kritika e lartë. Falë gërmimeve në rrënojat e qytetërimeve të së kaluarës, arkeologët e kanë pasuruar në shumë drejtime njohurinë tonë për botën e lashtë. Ndaj, s'është çudi që të dhënat arkeologjike vërtetojnë vazhdimisht atë që lexojmë në Bibël. Madje, herë pas here, arkeologjia e ka shfajësuar Biblën para kritikëve të saj.

Le të marrim një shembull. Sipas librit të Danielit, qeveritari i fundit në Babiloni, para se kjo të binte në duart e persëve, quhej Belshazar. (Danieli 5:1-30) Përderisa emri i këtij monarku nuk përmendej asgjëkundi përveçse në Bibël, u ngrit akuza se Bibla gabonte dhe se Belshazari nuk kishte ekzistuar kurrë. Mirëpo, gjatë shekullit të 19-të, në disa rrënoja në jug të Irakut, u zbuluan disa cilindra lë vegjël me shkrim kuneiform. Nga deshifrimi doli se në ta përfshihej një lutje për shëndetin e djalit më të madh të Nabonidit, mbretit të Babilonisë. Dhe cili ishte emri i tij? Belshazar.

Pra, ja ku doli se Belshazari kishte ekzistuar. Por, a ishte mbret kur ra Babilonia? Pjesa më e madhe e dokumenteve të gjetura më pas, e përmendnin atë si birin e mbretit, princin trashëgimtar. Megjithatë, një dokument me shkrim kuneiform, i quajtur «Tregimi në vargje i Nabonidit», ndihmoi të përcaktohej më mirë pozita e vërtetë e Belshazarit. Në të thuhet: «Ai [Nabonidi] ia besoi trupat ushtarake djalit të tij të madh, të parëlindurit, dhe vuri nën komandën e tij gjithë ushtrinë e vet që vepronte në tërë vendin. Ai hoqi dorë nga gjithçka dhe ia besoi mbretërinë atij.» Pra, Belshazarit i ishte besuar mbretëria. Patjetër, kjo e bënte mbret në çdo kuptim. Funksioni që kishte Belshazari në raport me të atin, Nabonidin, shpjegon pse gjatë gostisë që shtroi për herë të fundit në Babiloni, Belshazari i ofroi Danielit pozitën e tretë në mbretëri. (Danieli 5:16) Pra, Nabonidi ishte qeveritari i parë i Babilonisë, kurse Belshazari i dyti.

Dëshmi të tjera

Ç'është e vërteta, saktësinë historike të Biblës e mbështetin edhe mjaft zbulime të tjera arkeologjike. Për shembull, Bibla përshkruan begatinë e madhe të Izraelit pasi Solomoni pasoi si mbret të atin, Davidin. Në të thuhet: «Juda dhe Izraeli ishin të shumtë sa kokrrizat e rërës buzë detit. Ata hanin, pinin dhe gëzonin.» (1 Mbretërve 4:20) Këtë përshkrim e mbështetin edhe fjalët e mëposhtme: «Dëshmitë arkeologjike tregojnë se gjatë dhe pas shekullit të 10-të p.e.s., në Judë pati një rritje të jashtëzakonshme të popullsisë. Paqja dhe begatia që kishte sjellë Davidi, çuan në lindjen e shumë qyteteve të reja.»

Më vonë, kombi i Izraelit, që tashmë ishte ndarë nga Juda, pushtoi Moabin fqinj. Pas njëfarë kohe, moabitët, të drejtuar nga mbreti Mesha, ngritën krye. Atëherë Izraeli bëri aleancë me Judën dhe mbretërinë fqinje të Edomit që të luftonin kundër Moabit. (2 Mbretërve 3:4-27) Për habinë e të gjithëve, në vitin 1868, në Jordan u gjet një pllakë guri e gdhendur me mbishkrim në gjuhën moabite, ku Mesha jepte versionin e tij për këtë konflikt.

Më vonë, në vitin 740 p.e.s., Perëndia i lejoi asirianët të shkatërronin mbretërinë veriore rebele të Izraelit. (2 Mbretërve 17:6-18) Sipas arkeologes Kethlin Kenion, përshkrimi që i bën Bibla kësaj ngjarjeje «të bën të mendosh se një pjesë e saj është e ekzagjeruar». Por, a është në të vërtetë? Ajo shton: «Megjithatë dëshmitë arkeologjike për rënien e mbretërisë së Izraelit janë gati-gati më të gjalla se tregimi i Biblës. . . . Zhdukja e plotë e qyteteve izraelite të Samarisë dhe Hazorit, si edhe shkatërrimi i Megidos më pas, janë dëshmi arkeologjike të faktuara që tregojnë se shkrimtari [i Biblës] nuk po e ekzagjeronte.»

Bibla tregon se më pas, kur ishte mbret Jehojakini, babilonasit rrethuan dhe pushtuan Jerusalemin. Kjo ngjarje është regjistruar në kronikat e Babilonisë, një pllakë me shkrim kuneiform, e zbuluar nga arkeologët. Në të lexohet: «Mbreti i Akadit [Babilonisë]... rrethoi Judën (iahudu) dhe e pushtoi ditën e dytë të muajit adar.» Jehojakinin e dërguan në Babiloni dhe e burgosën. Sipas Biblës, më vonë e nxorën nga burgu dhe i dhanë një racion të përditshëm ushqimi. (2 Mbretërve 24:8-15; 25:27-30) Kjo mbështetet edhe nga disa dokumente zyrtare të gjetura në Babiloni, ku tregohet një listë e racioneve që i jepeshin «Jaukinit, mbretit të Judës».

Duke folur për lidhjen që ekziston mes arkeologjisë dhe tregimeve historike të Biblës, profesor Dejvid Fridmani u shpreh: «Në përgjithësi arkeologjia priret të mbështetë vlerën historike të tregimeve të Biblës. Skema e gjerë kronologjike, duke filluar që nga patriarkët deri në epokën e B[esëlidhjes] së R[e], përkon me të dhënat arkeologjike. . . . Ka shumë të ngjarë që zbulimet e ardhshme të vërtetojnë qëndrimin e sotëm të atyre që besojnë se tradita biblike mbështetet në fakte historike dhe se është transmetuar me besnikëri, ndonëse s'mund të cilësohet si histori nga ana kritike ose shkencore.»

Më pas, duke iu referuar orvatjeve të përkrahësve të kritikës së lartë për të diskredituar Biblën, ai shton: «Përpjekjet e studiuesve të sotëm për të riformuluar historitë e Biblës—si për shembull, teza e Velhauzenit sipas së cilës epoka patriarkale s'pasqyron gjë tjetër veçse monarkinë e përçarë, ose ajo e Nothit dhe e pasuesve të tij që hedhin poshtë vërtetësinë historike të Moisiut dhe të Eksodit, e për pasojë riformulojnë gjithë historinë e Izraelit—nuk i kanë rezistuar gjetjeve arkeologjike aq sa tregimi biblik.»

Rënia e Jerikosë

A do të thotë kjo se arkeologjia pajtohet me Biblën në çdo rast? Jo gjithmonë. Një nga këto raste është pushtimi i mahnitshëm i Jerikosë, të cilin e përshkruam në fillim të këtij kapitulli. Sipas Biblës, Jerikoja ishte qyteti i parë që pushtoi Josiu, ndërkohë që u printe izraelitëve drejt tokës së Kanaanit. Kronologjia biblike tregon se qyteti u pushtua gjysmën e parë të shekullit të 15-të p.e.s. Pas pushtimit, Jerikoja u dogj e u bë shkrumb e hi, dhe mbeti e pabanuar për qindra vjet.—Josiu 6:1-26; 1 Mbretërve 16:34.

Para se të shpërthente Lufta e Dytë Botërore, profesor Xhon Garsteni nisi gërmimet atje ku mendohej se kishte qenë vendndodhja e Jerikosë. Ai zbuloi se qyteti ishte mjaft i lashtë dhe se ishte shkatërruar e rindërtuar shumë herë. Garsteni vërejti se në një nga shkatërrimet, muret ishin shembur si të kishte rënë tërmet dhe qyteti ishte bërë shkrumb e hi. Sipas tij, kjo kishte ndodhur aty nga viti 1400 p.e.s., datë kjo jo shumë e largët nga ajo që tregon Bibla për shkatërrimin e Jerikosë nga Josiu.

Pas luftës, një arkeologe tjetër, Kethlin Kenion, bëri gërmime të tjera në Jeriko dhe doli në përfundimin se muret e rrëzuara që identifikoi Garsteni, ishin qindra vjet më të lashta nga ç'mendonte ai. Sipas saj, Jerikoja kishte pësuar një shkatërrim shumë të madh në shekullin e 16-të p.e.s., dhe tha se atje ku kishte qenë Jerikoja, nuk ekzistonte asnjë qytet në shekullin e 15-të, kohë që, sipas Biblës, Josiu pushtoi vendin. Duke dhënë tregues të mundshëm të një shkatërrimi tjetër në atë vend, në vitin 1325 p.e.s., ajo thotë: «Nëse shkatërrimi i Jerikosë duhet lidhur me një pushtim të bërë nga Josiu, atëherë data që sugjeron arkeologjia, është kjo [e fundit].»

A do të thotë kjo se Bibla e ka gabim? Jo, aspak! Nuk duket të harrojmë se megjithëse arkeologjia hedh dritë mbi të kaluarën, kjo dritë nuk është gjithmonë e qartë. Madje, ndonjëherë është krejt e mjegullt. Një komentues vërejti: «Mjerisht, zbulimet arkeologjike janë të pjesshme, e për pasojë të kufizuara.» Kjo është e vërtetë sidomos për periudhat më të hershme të historisë së kombit të Izraelit, për të cilat dëshmitë arkeologjike nuk janë të qarta. Në të vërtetë, për Jerikonë dëshmitë janë edhe më pak të qarta, ngaqë gërmadhat janë dëmtuar rëndë.

[...vazhdon]