[ARVANITI]

D O D O N A

Për këtë vlen të përmendet edhe një fakt i pa mohueshëm se:në shekullin e kaluar, afër Janinës, Karapanua zbuloi tempullin e Dodonës, ku shkonin klerikët pellazgë të Çamërisë dhe kryenin detyrat e tyre fetare te perëndia e Diellit - Zeusi.

Klerikët e asaj kohe çdo mëngjes kishin si detyrë të lajmëronin popullin që jetonin rrëzë malit në një çangë që i binin shumë herë dhe lajmëronte gjithë banorët se doli dielli.

Thuhet se nga të rrahurat ritmike të çangës: Don, don, don... edhe te liturgjia mori emrin Dodonë.

Në Dodonë përveç kësaj teleturgjie mirreshin edhe me përcaktimin e fateve të njerëzve.Si gjithë shqiptarët e lashtësisë ashtu edhe çamët,besonin në shumë perëndi. Ky besim i tyre mbante një logjikë shumë normale.P.sh. në Dodonë besonin Zeusin,perëndia e Diellit,që i jep jetë njerëzimit,sidomos natyrës,si dhe nënis tokë – Demetra që krijon ushqimin dhe çdo gjë për njerëzimin. Nuk po zgjatem për shpjegimin me hollësi të Zeusit, të Demetrës dhe të perëndive të tjera që paraardhësit tanë i besonin dhe vinin emrat sipas funksionit që kryenin. Sot, në përgjithësi,bota e shpjegon shumë mirë historinë e popullit tonë, por nuk e bëjnë siç duhet disa nga studjuesit tanë! Shqipëtarët qysh nga lashtësia e deri më sot s’kanë patur probleme fetare. Edhe kur populli shqiptar u nda në të krishterë dhe myslimanë e respektonin besimin e njëri-tjetrit dhe shumë herë i festonin ditët e shënuara së bashku.

Për këtë asjëherë s’ka harruar fenë e paraardhësve,të pellazgëve.Çamët edhe sot i këndojnë perëndisë së lashtë të diellit, Zeusit:

Diell –o diell -o
ama buk’e miell – o
Sa të hamë premë
bashkë me t’ime ëmë

Në krahinën e Çamërisë gjejmë një thesar të pafund të mitologjisë shqiptare.

Nuk kuptoj se pse ne shqiptarët përdorim fjalët “mitologji greke”gjersa mitologjia e lashtësisë nuk ka asnjë lidhje me kulturën e sotme greke. Grekët i përdorin shumë fjalë nga mitologjia të cilët nuk kan mundësi ti shpjegojnë me gjuhën e tyre.

Në mitologjinë e Çamërisë i jepnin një lloj shpjegimi aktit të njriut që ikte nga jeta.Kur njeriu vdiste shpirtin e tij e merrte Harroni dhe mbasi e kalonte nga lumi i Çamërisë që quhej Haherroni e çonte në Hadhe.Dyert e Hadhesit i ruante një qen i tmerrshëm që kishte tri koka dhe një bisht.Ai nuk lejonte asnjë shpirt të kthehej mbi dhe. Qenin e quanin Qenvaroj.

Në gjuhën greke është shumë e vështirë të shpjegohet kjo mitologji,ngjarja e së cilës zhvillohet në Çamëri. Ndërsa në gjuhën tonë shqipe me një shpjegim të vogël çdo gjë është e kuptueshme.

Të marrim Harronën që është shoqëruesi i shpirtrave.Ai mbasi i merrte shpirtat u jepte edhe ujin e Harresës që ti harronin çdo gjë mbi botën ku kishin jetuar.Kur i merrte shpirtërat Harroni.I kalonte nga lumi i Çamërisë Hahe – rron dhe i çonte në Ha-dhe.Në dyert e Hadheut ishte vendosur qeni i zi dhe i tmershëm që të mos kthehej askush më në këtë botë.Qeni thamë quhej Qen – Varroj (qen që ruante varret).

Krenaria shpirtërore dhe materiale e popullit çam në zakonet e tij qysh nga lashtësia ishte:kur vdiste njeriu që të mos ishte borxhli as te Harroni as te Hadheu dhe që të përballonte vetë shpenzimet e udhëtimit të shpirtit të tij,i vendosnin në gojë një monedhë.

Toponimet, siç thotë studjuesi Qemal Murati:”janë fosile të historisë njerëzore”. Materiali i mjaftueshëm që do tu përbente gjuhëtarëve për historikun e shqipës:qindra toponime, hydronime, antroponime të kohës kristiane, mjaftë parakristiane si dhe të sferës fetare myslimane do të jenë një burim i pasur për shkencat albanologjike.

Botimi i toponomastikës çame do të jetë një dokument që me dhimbje do tu kujtojë banorëve autoktanë vendet ku kaluan jetën dhe tragjedinë e dëbimit.Por do të jetë edhe një denoncim për idet e shovinistëve grek mbi Vorioepirin,që mbante ende një konstante e politikës qeveritare greke. Nëpërmjet toponimeve çdo lexues, studjues a politikan objektiv do të bindet se Epiri është shqiptar. Sepse atje jo vetëm njerëzit por edhe toka dhe deti flasin për autoktoninë e shqiptarëve.

Toponimet shqiptare në Lindje të Paramithisë na hapin një rrugë për tu bashkuar me kryeqendrën pellazgjike Dodonën.

Paramithia është qendër prefekture,e ngritur në krahun perëndimor të malit të Kurrilës,18 km.larg skelës së Volës (Murtas).Ka qenë qytet i madh dhe qendër administrative në Çamëri,deri më 1910 kur si qendër administrative u formua Reshadijeja (Gumenica e sotme).Nga Normanët Paramithia thirrej Castelnova (Kështjellë e re). Në qytet ndodhet kështjella Shëndonat (Ajdhonat) si dhe gërmadhat e vjetra të qytetit Uria.

Nga veriu kufizohet me Selanin,nga jugu me Karjotin nga lindja me Popovën,nga perëndimi me Grikë.

Faktëkisht nga gjithë këto treva,brenda kufirit të shtetit të cunguar shqiptar kan ngelur fare pak fshatra me qendër qytetin e vogël të Konispolit.Këto fshatra janë:Mursia,Xara e Çifliku,Shkalla fshat i ri i banuar nga vlleh çamë që flasin të gjithë shqip,Kllogjeria fshat çam që flet shqip ku qe hapur e para shkollë shqipe në ish-nënprefekturën çame të Konispollit më 1913.

Pranë këtij kufiri janë këto fshatra çame: Sopiku, Verva, Dishati, Janjari, Ninati (fshat i Hoxha Tahsinit), Markati,Shalsi,Pandalemoni.Po kështu edhe fshatrat e tjera të ish-nënprefekturës së Konispolit që e heqin veten minoritarë dhe janë më shumë shqiptarë se edhe gjuhën shqipe e dinë dhe disa familje edhe e flasin, si fshati Vagalat, Haderaga, Hoxhe, etj. Veç kësaj këto fshatra i gjithë Vurgu mund të themi edhe fshatrat që flasin greqisht janë me zakone a dokë thjeshtë shqiptare,ata këndojnë e vajtojnë më shumë shqip si në dasma si në raste hidhërimi.

Përveq këtyre pas viteve dyzet e veçanërisht në dy-tri dekadat e fundit janë themeluar fshatra e qyteza shqiptare të tjera të banuara më tepër nga çamët si Qyteza e Hoxhës (Livadhëza), Shenjani, Varfanji, Ksamili, Shelegeri, Vena, etj. Gjithashtu qytetet e tilla si Delvina, Ceriku, Vlora, Fieri, Lushnja, Rogozhina, Kavaja, Durësi, Elbasani, Tirana, Shkodra ,etj. Janë të banuara me një numër të konsiderueshëm çamësh veçanërisht me të ardhurit përtej kufirit ku më 1945 shovinistët grekë i kishi dëbuar të gjithë myslimanët nga Çamëria dhe trevat e tjera ku banonin shqiptarët.

Në krahinën çame të Konispolit e të Mursisë si dhe në fshatra e qytete të tjera që i përmendëm banojnë disa dhjetra mijëra çamë.Numri i përgjithshëm i çamëve në Shqipëri është 280 deri 300 mijë.Po kaq çamë që flasin shqip banojnë përtej kufirit në 240 fshatra çame të ish kazave (rretheve) Filat, Margellec, Gumenicë, Paramithi, Pargë, Filipija, Prevezë dhe Artë. Mund të përmendim fshatrat të tillë në Çamërinë e pushtuar si Lopsi, Koska, Spatri e dhjetra fshatra të Shkallës së Filalit, dhjetra e qindra të Gumenicës,Margëlliqit,Paramithisë e qyteteve të tjera çame si Lidhza (vendlindja e Pirros së Epirit),Kastria fshat i Pilo Tases, Jani Sharrës, Lumesi i Paramithisë (fshat i Spiro Gullakës të cilin grekët e therrën më 1945 pse punonte për hapjen e shkollave shqipe në fshatrat ortodokse shqipta! re të Çamërisë). Angjija fshat i Angjallo Angjisë, një tjetër mësues shqiptar që grekët e dogjën së gjalli në furrë pse kishte hapur dy shkolla shqipe në Angji e në Kastri,dy katunde shqiptaro-krishtere.

Qysh në kohët e lashta Çamëria ka qenë shqiptare dhe e tillë ka mbetë gjer më sot,pavarsisht se në vitet 1944-45 u dëbuan prej andej rreth 70 fshatra myslimanë dhe mbeti vetëm pjesa e popullsisë së krishterë. Çamët janë racë ilire pra të gjakut të pastër shqiptar.Pushtuesit e huaj nuk mundën kurrë tua çrrënjosin çamëve ndjenjën kombëtare.Tukididi thotë:epirotët janë barbarë,d.m.th. jo grekë të cilët flasin një gjuhë që nuk është e kuptueshme për grekët. Kaonët pra dhe Thesprotët e pas tyre dhe Kasopotët të gjithë bashkë janë thesprotë-shkruan Straboni- dhe banojnë në bregdetin që filloi nga malet Qeraune deri në gjirin e Abrakisë.

Pra si u pa më lartë edhe më shumë autorë të tjerë të rinjë të shek. XX e cilësojnë Çamërinë si një krahinë e jugut të Shqipërisë