[petrol]

Morton F. Eden
“Shqipëria, pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre.
(Albania, its discontents and their origin)

Përktheu nga origjinali Skënder Luarasit.

Petro Luarasi

MORTON F. EDEN DHE VEPRA E TIJ ALBANOLOGJIKE ( Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre.)

Gjendemi në pragun e 100-vjetorit të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë kur përfaqësuesit më të lartë të republikës kërkojnë me këmbëngulje studimin, publikimin e saktë të historisë kombëtare, vlerësimin si duhet të ngjarjeve kulmore të saj dhe nderimin e personaliteteve kontribues shqiptarë e të huaj.
Krahas Atit të Pavarësisë, Ismail Qemalit, i cili ngrehu sërish pas shekujsh robërie simbolin kombëtar, flamurin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, synohet të ndriçohen, siç e meritojnë, veprimtaritë e qindra atdhetarëve të shquar, nga tërë trevat etnike shqiptare e diaspora, të cilët me sakrifica e therrori të tejskajshme programuan, përgatitën dhe realizuan dëshirën shumëshekullore të popullit shqiptar për pavarësi.
Gjithashtu synohet të njihen dhe të vlerësohen edhe të gjithë ata që kontribuan për ideimin, themelimin, ndërtimin dhe forcimin e shtetit sovran shqiptar.
Në këtë përvjetor historik, kombi shqiptar ka rastin të tregohet fisnik me mirënjohjen dhe nderimin e tij kundrejt miqve të shquar të huaj, të cilët me përkushtimin e tyre e ndihmuan të rilindë duke mbrojtur e shpallur vlerat e tij, përkundër përfoljeve e lakmisë së armiqve shovinistë. Atyre ua ka më të madhin borxh, jo vetëm për t’i përmendur, por dhe për t’i vlerësuar siç e meritojnë.
Në vargun e miqve të shquar të huaj, përkatësisht atyre anglezë, prej Lord Bajronit deri tek shqiptarofilët e mirënjohur Hebrey Herbert e Mary Edith Durham, meriton nderimin e shqiptarëve edhe Morton F. Eden.
Morton Frederick Eden (16 qershor 1865 - 2 janar 1948) qe djalë i vetëm i familjes fisnike britanike të Charles Calvert Eden dhe Cecile Freiin von Sinner, të cilët patën edhe vajzat Evelyn e Violet.
Mbas arsimimit të përgjithshëm, ai ndoqi traditën familjare duke iu përkushtuar karierës në fushën e shërbimit ushtarak dhe informativ. Në vitin 1889 u caktua të shërbente në Australi ku për 25 vjet u dallua si eksplorues i trevave të virgjëra të kontinentit.
Udhëtimet plot aventura e vëzhgime të rëndësishme që ngërthehen në rajone të gjera në jug e lindje të Australisë, në Tasmani, Hong-Kong e SHBA, përgjatë periudhës 1890- 1940, i ka përshkruar në ditarin e tij i cili gjendet në dorëshkrim në fondin e Bibliotekës Kombëtare të Australisë. Kjo lëndë e ka frymëzuar shkrimtarin Jim Barrett për të shkruar librin mbresëlënës “The first bushwalker: the story of Fred Eden” ( “Eksploruesi i parë: historia e Fred Eden”)
Ndërkohë, si ushtarak , Morton F. Eden mori pjesë në luftën e Boerëve.
Në mesin e vitit 1915, ai u caktua në vartësi të shtabit të përgjithshëm të forcave aleate me qendër në Selanik. Si anëtar i stafit të Misionit Britanik u ngarkua për të ndjekur ngjarjet në Shqipëri deri në nënshkrimin e armëpushimit mes palëve ndërluftuese. Në vitet 1916-1919 veproi në Korçë si agjent i shërbimit anglez Inteligence Servic dhe në periudhën 1919-1920 u gjend në stafin e Gjeneral Phillips-it, komandant i trupave angleze në përbërje të forcave aleate me qendër në Shkodër,.
Për aktivitetin e gjerë dhe meritat e spikatura , në vitin 1919 u vlerësua Anëtar i Urdhërit të Perandorisë Britanike (M.B.E)
Në këtë kohë Morton F.Eden u shqua në ndërgjegjësimin e atdhetarëve shqiptarë për fatet e vendit në momentet delikate të mbarimit të luftës, për qartësimin e tyre mbi synimet e vërteta të diplomacisë evropiane dhe të fqinjëve shovinistë, për përgatitjen dhe mbarëvajtjen e Kongresit të Lushnjës, për ndihmesën gjatë luftës së Vlorës në dëbimin e trupave italiane nga Shqipëria, për forcimin e shtetit dhe ushtrisë shqiptare, etj.
Anglezi Morton F.Eden, eksploruesi trim, ushtaraku i rreptë, agjenti dinak dhe politikani mendjehollë, në kontakt me popullin dhe realitetin tragjik, shfaq dhembshurinë e humanizmin prej miku të përkushtuar me mish e me shpirt për shpalljen dhe mbrojtjen e të drejtave thelbësore të kombit shqiptar, duke rrezikuar edhe jetën.
Pas katër vjet veprimtarie të suksesshme në Shqipëri, më 1920, ai u zgjodh anëtar i Këshillit Ekzekutiv të Shoqërisë Anglo-Shqiptare, me kryetar Sir Aubrey Herbertin dhe sekretare Ms. Mery Edith Durham. Sipas dëshmive të ndryshme, ai erdhi disa herë në Shqipëri dhe bashkëpunoi me mjaft personalitete shqiptare si Sulejman Delvina, Aqif Pashë Elbasani, Ahmet Zogu, Fan Noli, Abdi Toptani , Abdyl Ypi, Hafiz Ibrahim Dalliu, Qazim Koculi, Ali Këlcyra etj.
Sipas atdhetarit A.Këlcyra sinqeriteti i ndjenjave të Edenit shprehej në interesimin dhe simpatinë që tregonte vazhdimisht për problemet shqiptare gjatë shumë viteve edhe kur nuk kishte asnjë lidhje pune.
Gjatë okupacionit fashist ai u bëri thirrje patriotëve shqiptarë që të ktheheshin një orë e më parë në atdhe. Ali Këlcyrës i tha: ‘’Kam besim dhe bindjen e plotë se Ju mund t’i bëni më shumë shërbim çështjes kombëtare në Shqipëri, sepse ajo rishtazi ka për të shpëtuar si në vitet 1912 dhe në 1920, me luftë në malet e saj dhe prej djemve të saj. Këto nuk janë vetëm mendimet e mia, por edhe të disa qarqeve politike londineze që merren me çështjet e Shqipërisë dhe të Ballkanit e sidomos miqve të Shqipërisë”.
Morton F. Eden kontribuoi familjarisht në luftën kundër fashizmit duke mbetur me mendje e zemër pranë kombit shqiptar deri sa u nda nga jeta në moshën 82 vjeçare.
Morton F. Eden njihet pak dhe i dyzuar ndër shqiptarët e sotëm. Ai vlerësohet në disa shkrime gazetash e opinione të viteve 20-30-të, haset si “agjent i huaj” tek ndonjë paragraf i Historisë së Shqipërisë të shkruar gjatë sistemit diktatorial apo në ndonjë memuar, korespondencë a dokument arkivor të botuar vitet e fundit. Sidoqoftë, personaliteti i tij, humanizmi dhe dashuria për shqiptarët, provohen nga sa dëshmojnë bashkëpunëtorët e tij, por dhe më shumë nga kundërshtarët, të cilët theksojnë se ai vepronte me ndërgjegje e jo pse ia kërkonte pozita e misioni si zyrtar britanik.
Ndër ato pak shkrime të botuara, edhe nga i nënshkruari, mbi veprën dhe meritat e Morton F. Eden, dallohet ekstrakti i Uran Asllanit, specialist i mirënjohur i bimëve medicinale, me referenca e opinione personalitetesh bashkëkohës. Ai argumenton bindshëm se “majori Iden, agjenti anglez i kongresit të Lushnjës”, edhe vetëm për këtë kontribut të vyer duhej të vlerësohej nga historianët shqiptarë dhe burokracia shtetërore me studime, dekorata dhe emërtesat institucionale përkatëse që i takojnë normalisht rangut të shërbimit të tij madhor.
Rivlerësimi ndaj tij dhe albanofilëve të tjerë anglezë të kryesuar nga miku i madh Sir Hebrey Herbert, do t’i përgjigjej denjësisht kuotës së marrëdhënieve miqësore me Mbretërinë e Bashkuar edhe si përkrahëse e madhe e pavarësisë së Kosovës.

Morton F. Eden ka dhënë edhe një tjetër kontribut të çmuar, si albanolog, me veprën “Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre” (“Albania : its discontents and their origin”, 1920)
Ky libërth i përmendur në literaturën e huaj albanologjike për origjinalitetin dhe objektivitetin e mesazheve “magjike”, tepër domethënëse për vlerat dhe historinë e kombit shqiptar, përbën një “ xhevahir” i cili ndriçon me nuancat e tij jetësore, vizionin, misionin, strategjinë, mendimin historik, politik dhe diplomatik të kombit shqiptar. Ai i ndriçon popullit të thjeshtë dhe përfaqësuesve elitarë të tij shumë të fshehta dhe enigmën e madhe : Shqipëria, si ka qenë e si duhet të jetë, sipas këndvështrimit të qarqeve mike dhe armike. Në përgjithësi na kujton veprën “Shqipëtarët” ( “The Skypetars “) të albanofilit amerikan George Fred Williams, të botuar thuajse në të njëjtën kohë, me të njëjtin qëllim dashamirës por me një spektër më vezullues .
Në veprën e Edenit përshkruhet prejardhja e shqiptarëve dhe europianizmi i tyre i natyrshëm, kontributi i tyre historik e kulturor në Europë, prapaskenat politike në vorbullat e luftës së parë botërore, ngjarjet madhore dhe personazhet kryesore historikë, interesat që mbajnë peng kombin shqiptar, ballafaqimi i platformës së Rilindjes Kombetare me politikat shoviniste antishqiptare, tendencat e kombit shqiptar në rivalitetin midis Perëndimit dhe Lindjes, etj.
Në vepër mbizotëron mendimi se “gjendja e pakënaqshme në Shqipërinë e sotme, është krijuar nga fakti që nuk u është dhënë konsiderata e duhur aspiratave të popullit shqiptar për shkak të interesave të fuqishme që synojnë prishjen e Shqipërisë.”
Ky mesazh është aktual edhe në shek.XXI, kur pak gjë ka ndryshuar për kombin tonë i cili për të përballuar sfidat e rreziqet duhet të bashkojë e të bashkërendojë tërë gjymtyrët e energjitë e tij në tërë popullatën e “Komunuelthit shqiptar” në Shqipëri, në Kosovë, në Maqedoni, Mal të Zi, Serbi, në Greqi, Turqi e kudo.
Sikurse u deklaroi zyrtarisht parlamentarëve shqiptarë z. Behgjet Pacolli, si President i Kosovës, “me këtë qasje, unë dua t’i thërras ndërgjegjes suaj kombëtare, vetëdijes suaj politike, aftësive tuaja profesionale, për të menduar pak: A duhet të kënaqemi me këtë nivel të bashkëpunimit ekonomik, kulturor, shpirtëror mes veti? ...Ne duhet t’i japim kuptim sakrificave të mëdha historike të heronjve tanë të përbashkët, angazhimit shekullor të paraardhësve tanë, duke hapur pista të reja bashkëpunimi.” "Aspiratat tona kombëtare, në përputhje me rregullat e hapësirës evropiane".
Nga fjala e Presidentit të Republikës së Kosovës, z.Behgjet Pacolli, në Parlamentin Shqiptar, 21 Mars, 2011
Se përse ndodh kështu, cilët janë faktorët e aktorët e kësaj gjendje ka dashur të na e sqarojë edhe përkthyesi i kësaj vepre, atdhetar Skënder Luarasi, i cili shprehej:
“Më dhimbset e vërteta në histori dhe do të isha i lumtur të ndriçoja, në dritën e së vërtetës, qoftë dhe ndonjë ngjarje ose persona të kësaj historie të së kaluarës. Se ja, do s’do, vjen një kohë, kur duhet të bëjmë bilancin e jetës e t’i japim përgjigje shoqërisë: Ç’i lamë vendit tonë?”
Vepra e Edenit, “Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre”, e përkthyer prej origjinalit nga Skënder Luarasi në vitet 60’, u bllokua në Institutin e Historisë pa e parë dritën e botimit. Indikacionet e saj rastisën të gjenden në regjistrat e institutit ku vepra e pabotuar përcaktohej si përkthim i Skënder Luarasit.
Materialin e plotë të daktilografuar fatmirësisht e gjeta në një nga dosjet e përkthyesit, i cili edhe si historian nuk bëri kurrë pazar me të vërtetat historike.
Në kushte të vështira censure, ai nuk rreshti së shpalluri nderimin e tij ndaj jetës dhe veprës së miqve të vërtetë të kombit shqiptar duke shkruar me dashuri edhe për albanofilët anglezë: Lord George Byron, Lord Tennyson, Sir Aubrey Herbert e Lady Elisabet Carnarvon, Lady Mary Worthey Montag, Lucy M.J.Garnett dhe Mary Edith Durham....:
Botimi në shqip i veprës “Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre” në prag të festës së 100- vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë është një dëshmi mirënjohje ndaj albanofilit Morton F. Eden dhe përmbush dëshirën e hershme të atdhetarit Skënder Luarasi për t’ia bërë të njohur kombit shqiptar.

Petro Luarasi