[natyra]

Në fillim të fillores, pra kur kalonim nëpër Istog për në shkollë, menjëherë filluam të dëgjojmë copëza-copëza ato histori të tmerrshme. Erdhi edhe ajo koha e rëndë e aksionit të armëve që e kishte ndërmarrë atëherë pushteti serb-komunist për të “ disiplinuar” shqiptarët. Një burrë i familjes sonë, Imeri, ishte burgosur e torturuar shumë. Më vonë ka qenë burgosur edhe Azemi. Imeri e ka mbijetuar atë torturë, por serbët bashkë me bashkëshorten e tij, Mihanën dhe gjashtë bashkëfamiljarë të tjerë, i kanë vrarë e masakruar serbët në Kaliqan të Istogut, më 13 prill të vitit 1999.

Rënia heroike e Xhemë Sadrisë te Livadhet e Gjakut

Kam shkruar edhe një herë më parë në “ Bota sot” se rajoni i Dukagjinit Verior, që nga Malësia e Mbishkodrës, Plava, Gucia, Rugova, Peja e Istogu, deri në veri të Mitrovicës e Llapi, është një rajon strategjik, kufitar me Malin e Zi në perëndim dhe me Serbinë në veri. Në këto zona, prej Kongresit të Berlinit e këndej, vazhdimisht janë bërë luftëra e gjaqe. Serbët dhe malazeztë të trimëruar me përkrahjen e Rusisë kanë tentuar vazhdimisht të grabisin tokat shqiptare, e shqiptarët vazhdimisht janë vënë në mbrojtje të tyre. Sidomos në zonat e brezit kufitar, siç është edhe treva e Rugovës, janë bërë luftëra e gjaqe. Në këto kohë më të njohurat janë luftërat për Nokshiqin, ato në mbrojtje të Plavës e Gucisë, lufta e Kacuberrit, Pazarit të Ri, lufta e shqiptarëve për të mbrojtur Rozhajën, etj. Në një betejë të tillë te Nokshiqi tash në Mal të Zi, kishin ndërhyrë edhe rugovasit dhe ajo luftë ishte fituar nga shqiptarët për të kënduar këngëtari popullor në stilin: “ Ç’janë këto gjëmë që po i bjen era, po luftojnë Rugova e Peja”, dhe “ Ç’ka Limi që po vjen gjak, ra Rugova po marrin hak”, etj. Në ato luftëra rugovasit kanë marrë pjesë përherë. Ndër ata luftëtarë ka qenë edhe Xhemë Sadria i Sadri Elezit. Për Xhemën janë përfolur disa ngjarje që duken si legjendë. Si legjendë duket edhe vrasja dhe hakmarrja e tij ndaj malazezve. Xhema kishte qenë i çalë në një këmbë. Nuk ka lënë pasardhës. Në ditën kur është vrarë më 1 korrik të vitit 1943, si ka shënuar kronisti Fazli Muriqi, rugovasit paskan qenë në tërheqje e sipër te Livadhet e Gjakut, andej Çakorrit. Xhema i plagosur rëndë nuk paska mundur të tërhiqet dhe qenka vendosur në një kaçubë mali dhe e paska luajtur lojën sikur është i vdekur. Pararoja malazeze paska menduar vërtet se ishte i vdekur dhe i paska ftuar shokët që të vijnë aty. Flitet se kur rreth tij kanë ardhur më shumë malazez, Xhema e paska aktivizuar një bombë dore dhe e ka copëtuar veten, bashkë me disa malazez. Kjo legjendë i ngjan legjendës së vetëflijimit të Oso Kukës në kullën e barutit te Liqeni i Shkodrës, në Vraninë. Unë kisha dëgjuar edhe si fëmijë për trimëritë e Xhemë Sadrisë dhe e bëra një gabim kur shkrova për të në librin tim ”Varret e përbashkëta”, më 1996. Pata shkruar se trimërive të Xhemë Sadrisë u ka kënduar edhe Fishta kur në një këngë të “ Lahutës” ka shkruar për ata tre trimat rugovas që qenkan ngutur pushkë me shti, në ata cubat e Mali të Zi, Xhemë Sadria si arushë malit, etj. Por një mik imi më vonë kur e lexoi dorëshkrimin e atij libri ma kujtoi se Fishta këngët e “ Lahutës” i ka përmbyllur me ngjarjet historike të mbledhjes së Londrës që ka ndodhur më 1913 dhe për ngjarjet më vonë nuk ka shkruar dhe aty u binda se Xhema i Fishtës ishte ndonjë trim tjetër malësor.

Rugova e qartësoi toponimin “Istog”, se është nga shqipja e vjetër

Ibra ka qenë ndër të parët që ka pasur në dorë dorëshkrimin e librit tim “Varret e përbashkëta”. Ka qenë vjeshtë e 96-ës. Unë kisha bërë një dorëshkrim të atij libri që bënte fjalë edhe për mizoritë serbe në rrethin e Istogut që nga viti 1912 e këndej. Aty flitej edhe për vrasjen e gjyshit tonë dhe të babait të Ibrës, Ukës. Më kujtohet kur hyra në zyrën e tij të vogël, në selinë e LDK-së atëherë aty afër stadiumit të futbollit të Prishtinës. Ashtu si ishte gjithmonë i qetë, unë i thashë se kisha një dëshirë të flaktë që ta hap temën e mizorive të pushtetit serb mbi shqiptarët e pambrojtur pas luftërave ballkanike e këndej. Ai e mori dorëshkrimin, filloi qetazi ta shfletojë, nisi të bëj ndonjë ndërhyrje të vogël, p.sh. si ishte ndërhyrja e tij për ta rregulluar gjuhësisht toponimin “Podgurë”. Dukagjini verior, në anën e Istogut dhe andej kah burimi i Drinit të Bardhë, tradicionalisht quhet “Podgurë”. Unë kisha shkruar gabim: “ Podgorë” , emërtim ky i sllavizuar. Zumë ashtu bashkë të shfletonim atë dorëshkrim, por në ato vite Rugova ishte shumë i zënë me aktivitete politike dhe e ndërpremë shfletimin. Më nuk ia kam afruar atë dorëshkrim, edhe pse isha shumë kureshtar që ai ta lexonte dhe të bënte ndërhyrjet e tij. Edhe vetëm një njeri e ka parë atë dorëshkrim, para se të botohej: Sabri Hamiti ( para recensentit tim, Xhevat Syla). Sabriu, gjithnjë me atë mendimin e tij të prehtë pasi e shikoi përciptazi, ia vuri dorën përmbi e më tha: “Ruaje këtë dorëshkrim, se e ke vepër historike!” Shaka pra!

Sulmi i shqiptarëve në Dobrushë

Unë, vërtet kisha gabuar. Toponimi Istog, nuk ishte me prejardhje sllave. Më vonë, në një tubim promovues të LDK-së në Istog pas lufte, ndëgjova Rugovën duke e qartësuar prejardhjen e toponimit Istog nga shqipja e vjetër, para ardhjes së sllavëve në Ballkan. Në dorëshkrimin tim unë i ndikuar prej propagandas dhe librave serbe e ideologjike shqiptare atëherë, kisha shënuar se toponimi Istog-Istok, rrjedhë nga sllavishtja e vjetër, “ istoçnik”- burim, se në burimi i lumit të Istogut është këtu, e mendjoa se vërtet ëshët ashtu. Ibra që ishte gjithnjë një studjues i thellë, në atë tubim ku kishin ardhur mijëra- e mijëra njerëz, argumentoi të kundërtën, se toponimi Istog, është fjalë e vjetër shqipe.

Sulmi i shqiptarëve në Dobrushë dhe vrasja e Ibish Sadrisë

Pra, kemi të bëjmë me një rajon që gjendet në trekëndëshin e kufijve të tashëm administrativ: Shqipëri - Mali i Zi - Serbi. Në ato kohëra Pejën me Rrafshin e Kosovës e ka lidhur vetëm një rrugë magjistrale, ajo Pejë - Mitrovicë, që ka kaluar nëpër Istog e Skënderaj. Nuk ka ekzistuar rruga e tashme Pejë - Prishtinë nëpër Kijevë. Rruga e trenit është ndërtuar shumë më vonë, nga mesi i viteve ‘30. Prandaj, nuk është çudi se nëpër këtë rrugë kanë depërtuar të gjitha ushtritë e huaja, prej atyre serbe e malazeze, e deri te ato gjermane e italiane. Një rrugë lokale ka qenë edhe ajo nëpër Grykë të Rugovës. Buzë këtyre rrugëve ushtritë e huaja, mendojmë në ato serbe dhe malazeze, i kanë bërë krimet më të mëdha dhe së paru buzë tyre kanë vendosur kolonët. Një fshat të tillë kolonësh malazezë pushteti atëherë ndërmjet dy luftrave botërore e kishte vendosur edhe në Dobrushë të Istogut, ndërmjet Gurrakocit e Banjës. Ushtria jugosllave ishte tërhequr nga Kosova në prill të vitit 1941, por malazeztë e Dobrushës e Vitomiricës, tash Arbreshi, me gjithë lutjet e parisë së Pejës dhe të Istogut nuk qenkan tërhequr nga kishin ardhur më pare në tokat e shqiptarëve dhe në tokat djerrina. Udhëheqja e atëhershme shqiptare paska vendosur të bëhet një sulm i improvizuar mbi Dobrushën, për të detyruar kolonët që të shkojnë nëpër Grykë të Rugovës për në Mal të Zi. Sulmi i organizuar shqiptarë ishte bërë një natë të vjeshtës së vitit 1941. Malazeztë paskan pasur një çetë militarësh të organizuar e të armatosur me një pushkomitroloz. Pararoja shqiptare paska rënë në pritë të atij pushkomitrolozi që e paska poseduar njëfar Toma Zhariqi dhe aty është vrarë Ibish Sadri Rugova dhe një fqinji i tij, po nga Cerrca, Nazif Fejza. Shqiptarët pastaj qenkan organizuar dhe e kanë thyer rrezistencën malazeze. Është interesant se pikërisht ai Zhariqi, më 1945 është kthyer në Istog, por tash me brigadat partizane.

Hyrja e çetnikëve në brigadat partizane

...vazhdon