[Psikologu]

Si rrjedhim i kësajë autonomije të spikatun të familjes e të fisit në shoqní, mund të njehet ndoshta e drejta o, në daç, detyra e “faida”-s langobarde e e marrunit të gjakut shqiptár, e qindresa e sajë edhè në kundershtim me pushteden gjygjsore të Shtetit; zbutime të rrjedhimevet të saja gjinden paralelisht në “guidrigjildin” langobard e në pajtimin e gjakut të shqiptarvet.
Në procedurë po gjejmë paralel edhè institucjonin e “sakramentalvet”, të cillët edhè në Kanû, si në të drejtën langobarde, përbajnë nji kolegjë dishmitarësh për të lám të të paditunit (parota), e kanë vëlerë juridike provuese me bén e “sedijes” .
Vertè këto paralelizma mund të jénë shkaktue vetëm prei prirjevet të përbashkta natyrore të shoqnís njerzore, të cillat zhvillohen njinji kúr të jénë të njajtat konditat e rrethanat, pá mujtë m’u pohue se ká varuní të shoqishojme; porse kjo vëré sado e urtë n’abstrakt, nuk mund të na drejtojë gjithsesk në konkret, kúr gjejmë jo vetëm institucjone paralele por edhè terminologji të përbashktë në dy popuj ** i përkasin grupeve ethnike e gjuhësore të ndryshme. Kështu ndohë në rasën t’onë: kemi, si e vûm oroe sypri, nji tok, jo të madh, por karakteristik, skâjesh së përbashkta; po tërhjeki vërèn sidomos mbi “faren” , edhè po guxoj të paraqes nji krahasim mes “mundium” langobard (pushtedija atnore) e rrajës shqipe “mund” ** shenon mundshmení, fuqí mâ të madhe, e të shtîmit në dorë të dikujt me anë të fitores.
Mujka prá m’u thânë se paska ndërvaruní; a mund të shofim tash cilla ndër dy shoqní i ká marrë uhá prej tjetrës ato institucjone të përbashkta? Besoj se tash për tash nuk kemi elementa të mjaftueshëm, tue qênë tepër të pakta njoftimet ** kemi përmbí jetën shoqnore të dy popujve përpara kohës së pjekjes të tyne me shoqishojnë (sh. II-III ilirë me langobardë(3) , ps. III-V ilirë me gothë); shto edhè se tepër pak e njofim gjuhën ilire e gjuhën langobarde. Punim i madh, ** deri tash s’e bâni kush, do t’ishte analizimi i materjalit të pasun ** u mblodh deri tash rreth institucjonevet juridike shtetnore të Bulgarís; Diokís, Rashës e Sërbís, e të qytetevet bregdetse sh. XIV, por edhè deri në të(4)
Tash për tash mâ të parat lajme rreth njij kanuni vendës, gojëdhânuer e por të shkruem, un i njof vetëm tue fillue nga mesjeta e vonshme, e sidomos nga koha venedikase.
Jo vetun në Durrës, sikúrse persërisin shkrimtarët nji mbas nji, (5) por edhè në çdo qytet ku u vendosen, venediksit dhânë urdhën ** çdo “bailo”, o kont, o “podestá”, o proveditor, të kujdesej me pasë nji pasqyrë të zakonevet juridike të vendit e t’i mirrte para sysh; (6) praktikisht, ndër çâshtje më randësí, gjikote sundimtari (zakonisht nji herë në javë në nji ditë të caktueme), e ndër tjera, natyre civile, gjikojshin gjygjtarët e vendit. Prei gjygjit të këtyne mund t’apelohej tu sundimtari venedikas; mandej çdo qytet dytenik kishte apelin në qytetin kryesuer, e ky nji ndër qytete dytenike të caktuem prei Senatit; për shembull Drishti, Dêja; Shasi, Ulqini, Lezhja, apelin e kishin në Shkodër, Shkodra n’Ulqin. (7)
Si tek zhvilloheshin proçesat me gjygjtarë vendas, deri sot nuk gjeta ndonji njoftim.
Por përgjithsisht kam pershtypjen se parimet e praktikat juridike të qytetevet s do kénë pasë shum lidhje më “kanunin” e tashëm. Arsyja ** më lidhë âsht kjo, se qytetet ishin të banueme, pjesën e madhe, prei latinësh, më nji notarjat perendorak mjeft të kulturuem per kah e drejta romake, e shpesh herë edhè të huej, e me kapituj kathedralesh ** do të kénë përhapë e përkrahë të drejtën kanonike. (8) Aty popullsija dahej tri shkallësh: bujarë, proniarë e qytetarë të fjeshtë(9) (posë robsh, d.m.th. sklavësh), (10) krejt si, në shoqnín civile romake, ishin familjet e senatorvet, të kalorsavet pronarë e të plebejvet, posë sklavësh; të vêhet oroe se, ndersá në “Kanunin e Lekës” idea e moshes së pjekun ká randësí të madhe kaqsá me kênë temeli i çdo influence në ligjsín e në gjygj, në kohë venedike as gjygjtarët as bujarët s mbaj mend se quhen “senatores” ose “seniores”, posë ndonji here në të radhë, mâ fort prei letrarësh klasiqista se prei juristash. Në Kanû per robní o sklavní as s ká idé; aty robt, si do shofim mbrapa janë vetun nierzët e familjes(11) **, si të tillë, nuk gëzojnë të drejta civile të pá varuna prei plakut të shpís ** e përfaqson famljen. Së mbrâmi ndër qytete mesjetare nuk gjeta ndonji kujtim gjygjesh o pajtimesh deri në gjysën e shekullit XVI. (12)
Rrethet e qytetevet – “bulkít”, si quheshin atëherë, d.m.th. katunet ** e ushqejshin qytetin me prodhime bujqësore – shkojshin mbas qytetit. Aty shênohej nji “cavo” o “capovilla” prei qeverrije, pá marrë detyrisht parasysh trashigimin e pá shprehë popullsija nji votë të vetën; (13) posë këtí, randsí, o ndoshta edhè ndonji farë auktoriteti, kishin edhè “pronarët”, d.m.th. nierëz besnikë të qeverrís, të cilvet kjo, si shpërblim meritimesh, u lëshonte si në konçensjon do tokë demeniale, hera herë edhè shum të hapta, sá me kapërcye kufinin e njij katuni. (14)