[petrol]

(Vijon)

Petron Luarasi

Skënder Luarasi në tempullin shilerian

“Don Karlos”

Drama “Don Karlos” shquhet ndër kryeveprat e Shilerit.
Ajo ishte planifikuar për botim nga drejtori i N. Sh. Botimeve, Drago Siliqi, sikurse dëshmohet në revistën “Nëntori’’ (artikulli “Shileri në shqip’’, nëntor, 1960: “Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve ka në plan për të botuar dramat: “Don Karlos’’ dhe “Vajza e Orleansit’’). Me rastin e 220-vjetorit të lindjes të Shilerit , në vitin 1979, u lejua të botohen fragmente të dramës ‘’Don Karlos’’ në gazetën ‘’Drita’’ ( Drita, 11.11.1979, f.15) dhe në revistën ‘’Nëntori’’( Nëntori, nr.10, 1979, f.240-251). U ndalua per arësye konjukturale.
Shqipërimi i Skënder Luarasit u botua nga InfBotues në vitin 2007.

Po botojmë pjesërisht një nga recensat zyrtare.

Afrim Koçi
Reçension “Don Karlos” dramë në vargje e Fridrih Shilerit
Në krijimtarinë e Shilerit ( i cili dallohet nga vigani tjetër i letërsisë gjermane , Gëtja, jo vetëm për lirizmin që karakterizon veprën e tij, por kryesisht për trajtimin e temave shoqërore aktuale, që i bënin jehonë kërkesave të kohës) drama Don Karlos edhe pse nuk ze vendin e parë ( për idetë e kemi fjalën se për formën e forcën e saj artistike ajo pretendon për këtë pozitë) rradhitet ndër më të mirat e tij ( dhe të mos harrojmë se Shileri si dramaturg, në rradhë të parë, zë atë vend që ka në pjedestalin letrar gjerman dhe botëror.
Kjo vepër ka në qendër të saj idenë e madhe të lirisë, e parë kjo më shumë se një aspekt: liria e mendimit në përgjithësi, liria e vetvendosjes së popujve në veçanti.
Drama, që mund ta quajmë fare bukur edhe tragjedi, e merr subjektin nga historia e oborrit mbretëror spanjoll të shek. XVII në kohën e mbretërimit të Filipit II dhe të konfliktit të tij me popujt e Vendeve të Ulta qqë kërkonin të çliroheshin nga shtypja e tij e padurueshme, dhe e vështruar ashtu cekët, sidomos në fillim duket e thjeshtë e madje melodramatike( ku nuk mungon të përzjehet edhe te huajimi që lind nga një ‘’imoralitet’’ si të thuash i motiveve shtytëse të heroit kryesor por jë lexim i mëtejshëm, a pak më i vëmendshëm, na bind për qëllimin e madh të autorit, që me vërtetësi e forcë të jashtëzakonshme bindëse, hedh në shesh përpara gjykimit të njerëzve ide të mëdha universal njerëzore. Zgjedhja e këtij fragmenti të historisë njerëzore dhe e këtij vendi (Spanjës së inkuizicionit dhe të kulmit të lulëzimit të saj, të synimeve të saj ekspansive dhe aggressive, të obskurantizmit dhe terrorit fetar e shtetëror) është bërë me qëllim nga autori për të evidentuar më mirë vendin që ze liria në jetën e personave dhe të kombeve dhe katastrofën e pashmangshme që shkakton mungesa e saj ; pra dobia shoqërore e veprës, për kohën tonë, kur forcat regressive të kohës (ideologjike, politike, e artistike) kërkon t’I heqë lirisë çdo të drejtë qytetare, kur në vendet kapitaliste e revizioniste liria e mendimit është një nocion, kur superfuqitë kërkojnë që këtë ta zbatojnë edhe për kombet është e qartë dhe jashtë çdo dyshimi.
Por duke e parë veprën në unitet midis tërësisë dhe pjesëve të saj, nuk mund të mos vëmë re edhe disa mangësi e kufizime, që megjithatë e themi që më përpara , nuk janë kaq të mëdha e të rëndësishme , kaq të papranueshme (sepse të përligjura nga koha e vendi) sa ta rrezikojnë atë.
Në krye të listës vjen një herë fakti që bëhet fjalë për mbretër e me mbretër, pra negative nga pikpamja që ne duam të shohim të pasqyruar në art, në rradhë të parë jetën e masave të shtypura dhe luftën e tyre. Mirëpo historisë s’kemi ç’i bëjmë. Për të arritur gjer këtu u desh që njerëzimi të kalojë nëpër një varg rendesh shoqërore shtypës e regressive (bile edhe proletariati është produkt i tyre) që bënë të mundur , në luftë kontradiktash, zhvillimin njerëzor. (Le të kujtojmë Marksin kur thotë se qytetërimi i detyrohet skllavopronarisë së botës së lashtë). Në këtë mes rëndësi ka fakti se si vështrohet historia, ç’qëndrim mbahet ndaj saj, ç’ide të saj afirmohen. E parë nga kjo anë vepra është e mirë dhe plotësisht e botueshme.
Si të metë të dytë mund të përsërisim edhe një herë ç’thamë më lart për karakterin romantic, melo-dramatik të subjektit, por këtë mund ta neutralizojmë duke thënë se me shtjellimin e dramës kjo sa vjen e zbehet, humbet dhe në dramë marrin vendin kryesor aspektet shoqërore, politike të idesë.
Mund të rradhisim si të metë edhe mungesën e pranisë së vegjëlisë, të luftës së saj në lëmin shoqëror. Po t’I bëjmë kësaj zbritjet e duhura të mjedisit që ka marrë nën vështrim autori dhe të faktit që ka në vepër disa personazhe positive të dorës së dytë, që mund të merren si shprehës(ndonëse të mekur0 të psikologjisë dhe të karakterit popullor( ca shërbëtorë në pallat, ca murgj të thjeshtë.). Por ajo që ka rëndësi është se ndonëse të mishëruar në ndonjë personazh, ato, masat populli, nuk marrin pjesë, por ndjekin fizikisht në vepër dhe përbëjnë shtratin material përmbi të cilin zhvillojnë kombinacionet e tyre shtypësit. (Shtypja e luftës së popujve të Vendeve të Ulta është lejtmotivi i veprimeve të dy heronjve kryesorë politikë, të Don Karlosit dhe të markizit të Pozas, të mbretëreshës dhe të anës kundërshtare të tyre, të mbretit , të priftit Domingo, të dukës së Albës e tjera, bile-bile, kjo mishëroin edhe idenë e dytë të madhe të veprës.
Por nuk duhet të harrojmë , nga ana tjetër një tog anësht ë mira të tjera, si demaskimi I fuqishëm I inkuizicionit ( figura e Inkuizitorit të Madh dhe e Domingos, priftit rrëfyes të mbretit, janë mishërime madhore të thelbit antinjerëzor të inkuizicionit dhe të rolit të tij thellësisht antipërparimtar e criminal), I klasës së fisnikëve , etj. Vijnë pastaj këtu në vështrim edhe problem etike( siç është karakteristikë e veprave të mëdha, ku ndërrthuren e gjejnë pasqyrim, do s’do autori, anët thelbësore të jetës së kohës) siç janë marrëdhëniet midis atit e birit, Dashuria e pastër dhe ajo me interes, dashuria e shokut, besnikëria, mirësia, hipokrizia, ambicja, etj.
Drama është shkruar në vargje pentametrike në jambe por pa rimë. Në një nivel të lartë artistik , me konfiguracion të vështirë e të fuqishëm ndërthurur me meditime dh endërfutje të thella filozofike, vepra paraqet vështirësi në të përkthyer.
Pra, si përfundim, me fare pak heqje (të pjesshme) vepra është shumë e mirë, e bukur, ka tingull të fortë aktual, vlen për edukimin ideorevolucionar dhe estetik të masave tona punonjëse.

Afrim Koçi

(Vijon)