"Do tė kėrkoj dituri, atė qė e bėri njeriun njeri".
Hoxha Hasan Tahsin Efendiu lindi nė vitin 1812. Ėshtė djali i Osman Efendi Rushit Ahmedit, i cili ka qenė njė dijetar i shquar; ishte kadi, myfti dhe kryesisht myderriz, nga katundi Ninat, rrethi i Filatit tė Konispolit, nė Ēamėri.
Hoxha, para emrit Hasan, nuk ėshtė emėr, por njė titull i lartė, shumė i nderuar i kohės, qė do tė thotė: Dijetar mbi dijetarėt, ose nė gjuhė tė sotme: Akademik
Kurse mbiemri Tahsin, pas emrit Hasan, nuk ėshtė mbiemėr, por ėshtė njė cilėsi dalluese, shquese, vlerėsuese, qė i ishte dhėnė qysh kur ishte student nė Stamboll, sepse ishte mė i dalluari, mė i shquari, mė i vlerėsuari
Hoxha Hasan Tahsin Efendiu mėsimet e para i filloi nė Prevezė, kurse tė mesme i filloi nė Shkodėr, i vazhdoi nė Berat, ku i ati, Osman Efendiu, ishte caktue myfti, myderriz, (profesor)
Nė Stamboll, qysh si student, meqė ishte mė i dalluari, mė i shquari, mė i vlerėsuari i dhėnė titullin: Tahsin, tė cilin e gėzoj si "mbiemėr" tėrė jetėn
Me njė vendi mbretėror, jo vetėm qė i dhanė kėtė titull, por, Hasan Tahsin Efendiun e dėrguan nė Francė pėr tė studiuar. U regjishtrue nė Fakultetin e Shkencave Natyrore, nė Universitetin e Sorbones, nė Paris, ku studioj me pėrkushtim, me vullnet, me shumė dashuri, sa qė u befasonte secili
! Mė nė fund, ky student shqiptar kaq i vyeshėm i pėrfundoi studimet me sukses tė shkėlqyeshėm
Menjėherė e punėsuan, me vendim mbretėror, e emėruan Imam nė Ambasadėn e Perandorisė Osmane nė Paris, ku, me gjithė studime, qėndroi afėr 16 vjet
!
Kur u kthye nė Stamboll e themeloi Universitetin Modern tė Stambollit, ku ishte edhe profesor i psikologjisė dhe Rektor i parė i kėtij Universiteti.
Hoxhė Hasan Tasin Efendiu, jo vetėm qė nuk e harroj asnjė herė se ishte shqiptar, por meqė ishte ndėr shqiptarėt mė i formuari, mė i dituri, mė i ngrituri, gjithnjė printe nė ēėshtjen shqiptare-kombėtare
Ishte ndėr tė parėt qė hartoi njė alfabet tė veēant pėr gjuhėn shqipe
Ishte ndėr tė parėt, nga nismėtarėt, pėr themelimin e Shoqėrisė Kulturore Shqiptare tė Stambollit (1879)
Ishte nga tė parėt nė themelimin e Lidhjes sė Prizrenit (1878-1881)
Vėllezėrit Frashėri, Abdyli, Mehmeti, Tosumi, Kasemi, Naimi, Samiu, si edhe atdhetarėt tė tjerė, J. Vreto, K. Kristoforidhi, K. Hoxhi etj. ishin jo vetėm nxėnėsit e tij, plotė besnikėri, por edhe bashkėpuntorė kryesor
Hoxha Hasan - Tahsin Efendiu, pėrveē qė ishte atdhetar, njė nga figurat mė kryesore, mė madhore, ishte motorri i Rilindjes Kombėtare Shqiptare
Nuk ishte vetėm fetar apo teolog, por ishte edhe psikolog, sociolog, pedagog dhe ishte mė i pari astronom nė tėrė Perandorinė Osmane
Nuk ishte vetėm atdhetar, por ishte edhe dijetar, mendimtar, pėrkthyes, poet, shkrimtar, letrar
Ishte njė iluminist enciklopedist
!
Ishte njohės pėr bukuri nė astronomi, filozofi, teologji, matematikė, fizikė, histori, gjeografi, bujqėsi, letėrsi
Ishte pioneri i parė i Shkollės Psikologjike
Pėr tė gjitha kėto aftėsi ka dėshmi
Sipas burimeve turke, Hoxha Hasan Tahsini ishte njeriu mė i ditur i kohės nė Stamboll, jo vetėm nė shkencat natyrore, por edhe nė ato letrare, filologjike, filozofike, teologjike
Hoxha Hasan Tahsini ka shkruar, botuar, mė se 20 libra shkencore, astronomike, psikologjike, pedagogjike
Studimet e tij, fillimisht i botoi nė revistėn shkencore:"Mexhmual-i-Ulum" , qė vet ishte themelues
Kėtu, tani, vlen tė pėrmenden disa nga veprat e tij:
1. Historia e krijimit
2. Themeli i Gjithėsisė
3. Psikologjia apo Dituria e shpirtit
4. Tė fshehtat e ajrit dhe ujit
5. Rruzullimi i pėrbotshėm
6. Pasqyra qiellore, etj. etj.
Mė nė fund, nėse ndonjė lexues mendon se e kam tepruar, duke e lavdėruar, Hoxhė Hasanin, ai ka gabuar
! Pse? Sepse ka shumė tė tjerė studiues, nė Lindje, nė Perėndim, qė kanė shkrue pėr te me plotė frymėzim, pa i hye nė hak-aspak!
Turkologu i njohur rus, Smirnov, nė veprėn e tij :
"Pėrshkrimi i Historisė sė Letėrsisė Turke", botuar nė Petrograd, me 1891, e cilėson Hoxhė Hasanin si "Lomonosovin e Turqisė".
Kurse, historiani perėndimor, Rodrig Davidson, nė veprėr e tij "Reformat nė Perandorinė Osmane" (1856-1876), thotė se: "Hoxha Hasan Tahsini ishte dijetari mė i mirė i asaj kohe nė tėrė Perandorinė Osmane".
Hoxha Hasan Tahsini ndrroi jetė me 4 korrik 1881, nė Stamboll, nė moshėn 69 vjeēare.
Fragment:
Pas goditjes sė rreptė si zyrtar, qarqe tė caktuara bėnė ēmos qė ai tė urrehej nga masa e popullit, e cila mjerisht asokohe vuante shumė nga padituria. Shpifarakė tė caktuar shkallėsh tė ndryshme shoqėrore e paditėn botėrisht si zot-mohues, tė pafź. Ata bėrtisnin andej-kėndej: Ky drejtor ka mėsuar tek kałrėt; ėshtė bėnė kałr!. Hoxhė Tahsini iu pėrgjigj me kėta vargje:
Ata qė mė kanė zilģ, thonė se qenkam i pafź,
me kėtė padije sheshit gėnjejnė:
dhe unė iu pėrgjigja: Jeni fetąrė!.
Gėnjeshtrės iu pėrgjigja me rrenė.