[natyra]

Kujtime nga Fëmijëria e Rinia e Ibrahim Rugovës
29
09, 2008


Tmerret e brigadave partizane në Istog
Pas Luftës së Dytë Botërore familja jonë e madhe doli me katër burra të vrarë e të zhdukur: Ibish Sadri Elezi, i vrarë më 1941 në Dobrushë, Xhemë Sadria i vrarë në luftërat e rugovasve me malazezë te Livadhet e Gjakut, në kufi me Malin e Zi, e Rrustë Sadria me të birin Ukën ( babai i presidentit Rugova) ishin arrestuar në janar të vitit 1945 dhe ishin zhdukur pa gjurmë.

Nga Rrustem Rugova

Atmosfera në familje në ato kohë të rënda, si na e kanë kujtuar shpeshherë nënat tona, ishte tejet e zymtë kur kishin depërtuar këndej brigadat partizane dhe komunistët serbë, malazezë e shqiptar e kishin vendosur pushtetin edhe në Komunën e Istogut, që atëherë administrativisht ishte në rangun e një rrethi. Të themi se Kosova atëherë ishte e organizuar në shtatë rrethe me më shumë komuna brenda tyre. Ishte Rrethi i Prishtinës, Drenicës, Llapit, Anamoravës, Gjakovës, Prizrenit dhe ai i Istogut. Qendra e Rrethit të Istogut atëherë ishte vendosur në Gurrakoc, ndërkaq, burgjet e OZN-ës ishin në Istog, Dubravë dhe në Gurrakoc.

Arrestimet e para të shqiptarëve më të njohur të Komunës së Istogut

Si në gjithë Kosovën, edhe në Istog në fund të vjeshtës së vitit 1944 kishin filluar të depërtonin brigadat partizane, së pari këndej kanë depërtuar partizanët e Shqipërisë. Axha Ali më ka treguar se ato ditë dhjetori në odën tone qenka vendosur shtabi I një brigade të tillë partizanësh nga Shqipëria, në krye të të cilitpaska qenë një far Skënder Kosova. Aliu atëherë ka qenë 16-17 vjeçar, por si i kujtohet, mbrëmjeve ai paska biseduar gjerë e gjatë më Rrustë Rugovën, që ka qenë njeri i lëvizjeve të shqiptarëve të armatosur, një nën udhëheqës i vullnetarëve shqiptar që kanë mbrojtur kufijtë veriperëndimor të Kosovës me malin e Zi e Serbinë. Aliu thotë se Skënderi vazhdimisht kishte bërë përpjekje për ta bindur Rrustën dhe gjithë popullatën shqiptare për t’ ju bashkuar brigadave partizane, sepse partizanët, sipas tij, kishin bërë luftë të drejtë kundër fashizmit, se kishin lidhur besë për bashkim – vëllazërim me serbët dhe malazeztë, se po vinte kohë e re, se partizanët me ndihmën e anglo-amerikanëve e kanë fituar luftën, etj. Rrusta vazhdimisht i paska thënë Skënderit, se herë do kurdo, serbët do t’ ju tradhtojnë dhe shqiptarët e Kosovës nuk ua kanë besën atyre.Më në fund Rrusta me Skënderin kishin bërë një marrëveshje, që t’ ia japë një mashkull në brigadën e tij. Skënderi qenka ngritur dhe i ka shikuar radhazi meshkujt e familjes Rugova dhe syri iu paska ndalë te Aliu i ri. Rrusta e paska lutur që t’ia ruaj djalin. Axha Ali më ka thënë se Skënderi vazhdimisht e kishte mbajtur pranë vetes, në shtab të brigadës, gjithnjë nga ka marshuar kjo brigade shqiptare, prej Istogut e deri në Vishegrad të lumi drina që ndaj tash Serbinë nga Bosnja e Hercegovina. Edhe djali i madh i Rrustës, Shabani ( babai im) që e ka shoqëruar dhe përcjellë babin e vet gjatë luftërave mbrojtëse në Rugovë e në kufi me malin e Zi, si thuhet, për të shpëtuar, me sugjerimet e atij komandanti partizanësh shqiptarë, si edhe shumë djem të tjerë shqiptar , ishte angazhuar në Brigadën e njohur partizane të Malë Sadikut. Në familje tani kishin mbetur tre vëllezër, Rrusta, Beka e Azemi. Kur janë tërhequr brigadat partizane të Shqipërisë, dhe këndej kanë depërtuar brigadat partizane të Malit të Zi ( Brigada e Bokës) dhe ato të Serbisë, të cilat në fshatin Cerrcë, në Istog dhe në vende tjera kishin vu një pushtet të ri, rrethi i zi ndaj familjeve të mëdha shqiptare, me traditë e tradicionalisht luftarake kundër pushtuesve, sa vinte e ngushtohej. Arrestimet e para, si kudo tjetër në Kosovë, edhe Rrethin e Istogut komunistët i filluan në janar të vitit 1945. Diku rreth datës 6 janar të atij viti, në shtëpinë tone në Cerrcë një Brigadë partizane-malazeze, me një komandant hipur në kalë, si kujtojnë familjarët, e ka arrestuar kreun e familjes, Rrustë Rugovën. Rrusta atëherë ka qenë 67 vjeçar.

Flijimi i Rrustë Rugovës në mbrojtje të familjes

Ka qenë një burrë i gjatë me një veshje tradicionale rugovase. Të thuash se është vetë dorëzuar, si ka thënë, për ta shpëtuar familjen e vet të madhe. Është vetë dorëzuar për faktin se burrat e tjerë të fshatit, si ishte Halil Hasani, e ndonjë tjetër, ia kishin bërë me dije se do të arrestohet, se qenka bërë në atë kohë një regjistër prej nja 70 emrash shqiptarësh që do të eliminoheshin, në mesin e tyre ishin bajraktari i Gashit, nga Uça, Col Bajraktari, ish prefekti i Pejës, Bajram Gashi, poashtu me prejardhje nga Uça, trimi Ramë Alia, Uçë, Ramë Ali Bajramaj, etj. Po atë ditë kur është arrestuar gjyshi jonë, Rrusta, djali i tij i vogël, Uka, 27 vjeçar, nuk paska qëlluar aty, por në ndërkohë është kthyer në shtëpi dhe kur paska marrë vesh arrestimin e babait, paska shkuar pas tij në Istog, me qëllim për ta ndihmuar. Nuk dihet se çka ka pas ndërmjet tij dhe krerëve të OZN-ës atje. Por, më nuk dihet asgjë për fatin e tyre. Babë e birë janë zhdukur pa gjurmë deri më sot. Një dëshmitar që tashmë as ai nuk është ndër të gjallët, që po ashtu ka qenë i burgosur në Kullën e Popit në Istog, një improvizim i burgut, më ka deklaruar në vitin 1996 se Rrustën e Ukën i kanë nxjerrë nga kjo shtëpi, bashkë me shumë burra të tjerë, një natë janari, aty rreth datës 10 janar ( këtë datë në deklarimet e veta e ka fiksuar edhe i ndjeri Ibrahim Rugova). Rrustës i është gjetur një gjurmë, një shenjë e veshjes së tij është gjetur ditë më vonë në grykën e përroit të Bollovanit, afërsisht te Zabeli i Sadik Rexhës. Dëshmitarët kanë treguar se aty, ushtria italiane paska pas hapur do istikame dhe në to pastaj OZN-a dhe grupet e pushkatimeve, kanë pushkatuar aty shqiptarët nga Rrethi i Istogut dhe disa sish edhe nga Rrethi i Drenicës. Por për Ukën sot e kësaj dite nuk është gjetur asnjë gjurmë. Malet ishin mbushur me grupe të armatosura shqiptarësh kryengritës Ekzistojnë disa variante për vendin e vrasjes dhe zhdukjes së tij. Të gjitha këto variante përmblidhen në faktin se atë e kanë dërguar andej kah Burgu i tashëm i Dubravës, në drejtim të Mitrovicës dhe ose e kanë zhdukur në pyjet e atëhershme të Dubravës, ose dikund kah Përroi i Keq, në vend i izoluar në rrugën magjistrale Pejë-Mitrovicë tash në Komunën e Skenderajt.

Malet e mbushura me kryengritës shqiptarë

Ai dimër thuhet se kishte qenë me shumë borë e acar, dimër i rëndë. Brigadat partizane kishin lëvizur gjithkah. Ndërkohë kishte plasur edhe kryengritj shqiptare e Shaban Polluzhës në Drenicë. Në malet e Istogut kishin vepruar grupe shqiptarësh të armatosur, si ishte grupi i Bajram Gashit e Ramë Alisë, nga Uça, ai i Bardh Isufit nga Orroberda, Nue Përlleshit nga Lugu i Drinit Tal Kurteshit nga Isogu, Feriz Bojës nga Kërnica e Klinës, etj. Po ashtu në këto male ishin arratisur edhe disa familje të mëdha shqiptare, si ishte aje Sadik Rexhës së Istogut.Pra, gjendja ishte e rëndë. Ibrahim Rugova atëherë s’kishte më shumë sedy-tre muaj ( Rugova u lind më 2 dhjetor të vitit 1944). Lajmet për këto tmerre atëherë sigurisht se kanë ardhur tërthorazi, nga goja në gojë, nga veshi në vesh. Si më kanë thënë dëshmitarët, lajmet vinin edhe ashtu si nuk ishin, zi e më zi, me qëllim që të përhapej kjo propagandë, për ta tmerruar popullin e pambrojtur. Tmerret më të mëdha kanë ndodhur në Llugë të Xhamisë së Istogut, afër truallit të tashëm të motelit “ Trofta “ në Istog. Aty janë vrarë dhjetëra burra shqiptarë dhe janë varrosur në dy varre të përbashkëta, që nuk janë hapur kurrë deri më sot. Ibrahim Rugova atëherë kishte mbetur foshnje jetimë, vetëm me nënën, me bashkë familjarë dhe sidomos e kishte një përkujdesje të madhe nga dajat e tij, të familjes së Qerim Rugovës, nga Llukafci i Begut. Unë u linda më 3 shtator të vitit 1946, por më vonë kam mësuar se Ibra ishte rritur në gjirin e ngrohtë të nënës së tij, nënës Sofë ( ka vdekur dhe është varrosur në Prishtinë, më 1996), nën përkujdesjen e bashkë familjarëve dhe të dajave, sidomos të dajës Rrustem Qerim Rugova. Por, mbaj mend vitet e para të 50-ta, kur ishim në një bashkësi familjare, siç ishim bashkë në atë bashkësi deri në vitin 1967.

Në emër të tepricave bujqësore, sakatoheshin ekonomikisht familjet e mëdha shqiptare

Në ato vite familjes sonë i kishte ndodhur edhe diçka e keqe. Duke e trajtuar familje ballistësh e kullake, ia kishin konfiskuar drithin dhe gjedhët. Familja jonë e madhe kishte pasur shumë gjedhe, lopë e dele, shumë tokë në fshatin Cerrcë dhe në Rugovë, në fshatin Malaj, nga e kemi prejardhjen, fisi Kelmend, nën fisi Lajçi. Si më kanë treguar më vonë, në fshat atëherë ishin formuar komisionet e ashtuquajtura për grumbullimin e tepricave bujqësore. Ai komision caktonte se kush çka ka për të dorëzuar si tepricë ushqimore. Duhej të dorëzohej sasi e caktuar drithi, gjedhësh dhe bulmeti. Ai komision, thonë dëshmitarët thonë se, punonte edhe me hile, dikujt më shumë i merrte, e dikujt më pak. Familjes sonë ia kanë gërryer koshat e drithit, ia kanë marrë lopët dhe delet dhe e kanë lënë të thuash me gishta në gojë. Por, në ditët e vështira dallohet miku, thotë një fjalë e urtë popullore. Familjen tonë, për ta përballuar këtë mjerim, e kanë ndihmuar shokët tanë nga Rugova e Pejës dhe miqtë e tjerë, ndër ta edhe familja e madhe Boja e Kërnicës së Klinës. Këto familje na kanë ndihmuar me bukë dhe gjedhe dhe kështu, mund të thuhet se, nuk kemi pasur zi buke në ato vite të rënda.

Si u vonua Ibra dy vjet për të nisur klasën e parë të fillores në Istog?

Duke mos dashur të keqkuptohem para lexuesve, qëllimi i këtij shkrimi është që të them diçka më shumë, ashtu si më kujtohet fëmijëria dhe rinia e hershme e Ibrahim Rugovës, me të cilin, si thashë, ishim një gjeneratë në shkollën fillore e të mesme dhe në një bashkësi familjare deri në vitin 1967. I rritur në ato kohë të rënda, në kohën kur familjarët ende kërkonin eshtrat dhe varret e të zhdukurve, kur për bacën Ukë gjithnjë flitej se është gjallë, se do të kthehet, ashtu si ishin ligjet atëherë, Rugova nuk e nisi klasën e parë të fillores në moshën e caktuar, shtatëvjeçare, por afërsisht në moshën nëntëvjeçare. Kështu më ra hise që të jem një gjeneratë me të, edhe pse isha afro dy vjet më i ri. Mësuesja e parë e tij ishte Mynavere Gucia, një mësuese e mirë dhe e urtë, e dashur për fëmijët, motra e Ismet Gucisë, një ekonomisti të njohur, profesor i Universitetit në Prishtinë, që vdiq i ri në fillim të viteve ’80-ta.

Hasmëritë e rugovasve me malazeztë

Kur e filluam klasën e parë të shkollës fillore “ 17 Nëntori” në Istog, në vitin shkollor ‘53-‘54, ne ende nuk dinim gjë për tmerret që u kishin ndodhur burrave shqiptarë pas hyrjes së partizanëve komunistë në Istog. Si copëza dinim vetëm atë që na flitnin nënat tona, se baca Ukë mund të jetë gjallë dhe se do të kthehej, burrat nuk flisnin gjë me ne. Unë, as në moshën tjetër, kurrë me Ibrën nuk e kam hapur çështjen e zhdukjes së babait të tij. Kurrë, asnjëherë, për atë çështje nuk kemi bërë fjalë. Më vinte keq, më vinte rëndë që ta hapnim atë temë. Por, ashtu si copëza kujtimesh, me kanë mbetur fjalët që na i pëshpëritnin në vesh, sa herë që kalonim rrugës për në shkollë, afër Llugës së Xhamisë, një vend ky tash në jug të oborrit të motelit “Trofta”. Pëshpëritej, me zë të vogël, se – shumë njeriut ia ka hëngër kokën ajo llugë… Ne dëgjonim, por ishim shumë të rinj që të dinim diçka më shumë. Besa, njerëzia heshtnin dhe nuk flitnin gjë. Ishte kohë e heshtjes, heshtje varri, se ishin ato kohët e rënda të fillimviteve ’50, kur për një fjalë goje njerëzve u shkonte koka, ose merrnin dënime të rënda burgu. Dua të them se në ato vite të para shumë pak është folur për masakrat që kishin bërë partizanët komunistë në Istog dhe gjetiu anembanë Kosovës. Them edhe një herë, në familjen tonë vetëm dëgjonim fjalë se baca Ukë do të kthehet një ditë dhe me atë shpresë kemi jetuar deri vonë. Më duket sikur sot kur shumë nëna, baballarë, vëllezër e motra, ende i mban shpresa se të zhdukurit e tyre gjatë luftës së fundit, 1998-1999, do të kthehen një ditë...

Si u hasmërua familja jonë me malazeztë

Në shkollë shkonim në atë objektin e vjetër që është pikërisht afër Kullës së Popit, ku ka qenë burgu i OZN-ës. Në oborrin e shkollës ka qenë një bunar, atëherë pak i mbyllur, pak i hapur, si një gropë. Por, më vonë, kur në vitet ’90 bëja hulumtime për librin tim “ Varret e përbashkëta - mizoritë serbe dhe qëndresa shqiptare në Rrethin e Istogut”, nga dëshmitarët pata mësuar se edhe në atë bunar xhelatët kishin hedhur kufoma shqiptarësh. Saktësisht nuk dihet se sa kufoma janë hedhur aty, sepse ajo gropë, varrezë e përbashkët, nuk është hapur kurrë. Pra, ne si fëmijë që ishim, më vonë mësova, se paskemi lozur, të gëzuar e ndonjëherë edhe të hidhëruar, pikërisht afër burgut të OZN-ës dhe pikërisht afër atij bunari, gropë, varrezë e përbashkët, ku sigurisht ke mbetje mortore të shqiptarëve të vrarë e të masakruar gjatë atij dimri të rëndë e të vështirë të vitit 1945.

Pse nuk hapen varrezat e përbashkëta të shqiptarëve të vrarë më 1945?

...vzhdon