[Psikologu]

Kuvendi i Ferizajt (14-23 korrik 1908).
Shpallja e kushtetutes
Lajmi mbi koncesionin e hekurudhes se Mitrovices, si edhe marreveshja anglo-ruse per reformat ne Maqedoni, kishin krijuar ne Kosove nje atmosfere shume te ndere. Shperthimi ne keto rrethana i revolucionit perkoi ne kohe me rritjen e levizjes se popullsise shqiptare kunder zgjedhes turke dhe nderhyrjeve te Fuqive te Medha ne Kosove, qe arriti kulmin e saj me thirrjen e Kuvendit te Ferizajt, ne korrik te vitit 1908. Ky Kuvend, si edhe levizja shqiptare e qershor-korrikut e vitit 1908, u zhvilluan per shkaqe krejtesisht te vecanta dhe te ndryshme nga ato te turqve te rinj dhe pikerisht per shkak te rrezikut te aneksimit nga Austro-Hungaria te territoreve shqiptare, permes te cilave do te kalonte vija hekurudhore austriake.
Levizja shqiptare, qe solli si rrjedhim thirrjen e Kuvendit te Ferizajt, i ka fillimet e saj ne dhjetediteshin e fundit te muajit qershor te vitit 1908. Qendresa e armatosur filloi ne rrethet e Mitrovices qysh ne prill-maj te vitit 1908 dhe vijoi me pas me grumbullimet e protestat e shqiptareve ne Prizren, ne Prishtine e ne tere vilajetin e Kosoves. Vater e kesaj levizjeje u be Ferizaj. Ne shperthimin e zemerimit popullor ndikoi edhe lajmi i perhapur ato dite, sipas te cilit Porta e Larte kishte ndermend t'u shiste austriakeve tokat rreth Ferizajt per ndertime dhe per vendosjen e koloneve.
Me 5 korrik gjithe hapesira nga Kacaniku e deri ne Lipjan, me nje shtrirje prej 40 km, ishte zene nga shqiptaret e armatosur, te cilet kishin ardhur nga Kacaniku, Ferizaj, Morava e Eperme dhe e Poshtme, madje edhe nga Podrima. Me 9 korrik, sipas te dhenave konsullore serbe, ne Ferizaj qene mbledhur 15 000 veta te armatosur.
Thirrjes se kryengritesve per t'u bashkuar me ta, iu pergjigjen thuajse te gjitha kazate e vilajetit te Kosoves. Me 15 korrik u mblodhen ne Ferizaj njeri pas tjetrit kreret shqiptare te sanxhakut te Prishtines, ata te sanxhakut te Pejes, te atij te Prizrenit dhe te krahinave veriore te Kosoves, midis te cileve qene Isa Boletini, Ferhat bej Draga etj. nga Mitrovica; Bajram Curri, Sulejman age Batusha etj. nga Gjakova; Qerim Mahmut Begolli etj. nga Peja; Jahja Beu dhe Rasim Aga nga Prizreni; Mustafa Lita, Ramadan Zaskoku etj. nga Luma; Fuat Pasha, Zenel age Alushi etj. nga Prishtina; Zejnullah Beu dhe Abdyl Kadri efendiu nga Vuciterna; Murat Aga etj. nga Tetova; Jakup Beu etj. nga Gjilani; Idriz Seferi qe njihet edhe si organizator i ketij Kuvendi, Islam Pira, si edhe Hasan Prishtina.
Tubimin e tij te pare Kuvendi i Ferizajt e mbajti me 14 korrik. Ne kete mbledhje delegatet u shprehen kunder nderhyrjeve te huaja, kunder refomave, qe do te sillnin copetimin e trojeve shqiptare dhe diskutuan per masat qe duheshin marre per mbrojtjen e vendit nga nje invazion i mundshem i jashtem.
Kryengritesit kerkuan reforma per tere Turqine Evropiane, me te cilat t'u siguroheshin shqiptareve dhe gjithe popujve te Perandorise te drejta te plota kombetare, te barabarta me ato te turqve, dhe qe keto te garantoheshin me ligj e me kushtetute. Konsulli serb ne Prishtine, dr. Pecanaci, duke u mbeshtetur ne burime qe ai i merrte per te sigurta, i shkruante Beogradit, me 15 korrik, se ne Kuvend ishte diskutuar edhe ceshtja e formimit te nje Shqiperie autonome dhe se pritej te merreshin vendime per kete problem. Megjithate, deri me sot nuk jane gjendur te dhena te tjera qe te vertetojne se Kuvendi i Ferizajt shtroi edhe kerkesen e autonomise se Shqiperise.
Shqiptaret u shprehen kunder projekteve te Fuqive te Medha per zbatimin e reformave vetem per te ashtuquajturat vilajete maqedone, te te cilat shihnin rrezikun e copetimit dhe te aneksimit te viseve shqiptare te vilajetit te Kosoves dhe te atij te Manastirit nga shtetet fqinje.
Por ngjarjet e metejshme, ndikimi i propagandes se turqve te rinj ne radhet e levizjes shqiptare dhe vecanerisht zhvillimi me sukses i kryengritjes se turqve te rinj, i dha Kuvendit te Ferizajt nje drejtim disi te ndryshem, e terhoqi ate ne rrjedhen e levizjes se pergjithshme kunder absolutizmit te sulltanit, qe dominoi jeten politike te Turqise Evropiane ne vitin 1908.
Per te terhequr ne anen e vet masen e madhe te kryengritesve shqiptare, te mbledhur ne Ferizaj, Komiteti Qendror "Bashkim e Perparim", me qender ne Selanik, dergoi atje emisaret e vet, Galip Beun, komandat i xhandarmerise se Shkupit, nje nga kreret e komitetit xhonturk te atij qyteti dhe Selaedin Beun nga Manastiri, bashke me disa te tjere, qe u bene thirrje shqiptareve te grumbulluar ne Ferizaj te bashkoheshin me Revolucionin xhonturk, te kerkonin shpalljen e kushtetutes dhe mbledhjen e parlamentit.
Duke njohur aspiratat e verteta kombetare te shqiptareve, xhonturqit dhe emisaret e tyre, pervec premtimeve per t'u dhene atyre lirine, barazine e drejtesine, u munduan t'i bindnin se me shpalljen e kushtetutes do te zhdukej edhe rreziku qe kercenonte teresine e territoreve shqiptare, do te merrnin fund nderhyrjet e kontrolli i huaj, si edhe arbitrariteti i administrates osmane. Ata u premtuan gjithashtu shqiptareve se me shpalljen e kushtetutes do te shpetonin nga taksat dhe nga detyrimet e tjera te renda, nga gjyqet e padrejta dhe nga arbitrariteti i shtetit osman dhe se nuk do te shkonin ushtare.
Pas tri jave perpjekjesh turqit e rinj arriten te terhiqnin shqiptaret e grumbullur ne Ferizaj ne Revolucionin e korrikut te vitit 1908. Ne kete ndikoi edhe qendrimi i pergjithshem i Levizjes Kombetare Shqiptare, i komiteteve dhe i cetave te armatosura shqiptare, qe tanime qene bashkuar me Revolucionin xhonturk.
Vendimi perfundimtar per t'u bashkuar me revolucionin u mor me 20 korrik, kur pas diskutimeve qe kreret shqiptare bene ne mbledhjet e fshehta, Kuvendi i Ferizajt i dergoi sulltan Abdyl Hamitit nje telegram, ne te cilin kerkonte qe te rivendosej menjehere kushtetuta e vitit 1876 dhe te mblidhej parlamenti, qe donte te thoshte te vendosej ne Perandorine Osmane nje regjim monarkist kushtetues e parlamentar. Me 22 korrik iu dergua Pallatit nje telegram tjeter, po nga Kuvendi i Ferizajt, ku thuhej se ne rast se nuk shpallej menjehere kushtetuta, populli me arme ne dore do te zbriste drejt Stambollit. Mendimi se masa prej 30 000 vetash te armatosur, te grumbulluar ne Ferizaj, mund te marshonte drejt Shkupit, Selanikut e Stambollit shqetesoi jo vetem sulltanin, por edhe xhonturqit, qe i kishin nxitur shqiptaret te bashkoheshin me ta. Me 23 korrik, pa ardhur ende pergjigjja nga Stambolli, kryengritesit shqiptare shpallen kushtetuten ne Manastir, ne Selanik, ne Presheve, ne Kopryly dhe ne qendra te tjera.
Bashkimi po ato dite me xhonturqit i ushtrise dhe sidomos i Armates II te Maqedonise, shumica e ushtareve dhe e oficereve te se ciles ishin shqiptare, si edhe perkrahja e kryengritjes nga Kuvendi i shqiptareve i mbledhur ne Ferizaj, ishin faktoret vendimtare, qe percaktuan fitoren e Revolucionit te korrikut te vitit 1908.
Me 23 korrik repartet kryengritese, te pershendetura nga popullsia hyne ne Selanik, ne Manastir dhe ne qytete te tjera, ku "ne emer te ushtrise dhe te popullit" shpallen rivendosjen e kushtetutes se vitit 1876.
Ne rrethanat kur administrata osmane ne Rumeli ishte shthurur dhe zoter te situates ishin bere xhonturqit, si edhe perballe rrezikut te nje sulmi te ushtrise kryengritese kunder Stambollit, Abdyl Hamiti u detyrua te pranonte, naten e 23-24 korrikut, shpalljen e kushtetutes se vitit 1876 dhe rivendosjen e rendit kushtetues.