[Psikologu]

Vendin kryesor ne punimet e Kongresit, duke perfshire edhe mbledhjet e hapura, e zuri ceshtja e caktimit te nje alfabeti te perbashket per te gjithe shqiptaret. Gjate diskutimeve qe u bene ne ditet e para, te gjithe shfaqen mendimin se alfabeti qe do te vendosej duhej te kishte si baze ate latin. Por pikepamjet e delegateve me tej u ndane, prandaj ne diten e trete te punimeve Kongresi zgjodhi nje komision prej 11 vetash, te kryesuar nga at Gjergj Fishta, ku benin pjese njohesit me te mire te gjuhes shqipe, perkrahes te alfabeteve te Stambollit, te "Bashkimit", te "Agimit", si dhe intelektuale te tjere te shquar. Komisionit iu dhane fuqi te plota per te vendosur per kete ceshtje.
Pas shume diskutimesh Komisioni vendosi qe te mos merrej ne veshtrim asnjeri nga tri alfabetet e permendura me siper, por te krijohej nje alfabet i ri mbi bazen e atij latin, duke u dhene shkronjave latine vlera fonetike ne perputhje me nevojat e gjuhes shqipe. Por Komisioni ndeshi ne veshtiresi per caktimin e shkronjave dyshe, qe nevojiteshin per ata tinguj te shqipes, qe i mungonin latinishtes (per dh, gj, nj, th etj.). Ne keto rrethana, pas tri dite diskutimesh (17-19 nentor), anetaret e Komisionit, sikurse thuhej ne vendimin e Kongresit, "te shtyre edhe nga disa shkaqe te perjashtme", nuk arriten te caktonin nje alfabet te vetem per gjuhen shqipe, prandaj vendosen "te kthehen prapa", duke pranuar alfabetin e Stambollit "e me te bashke edhe nje abece thjesht latine, qe te perdoreshin e te mesoheshin bash****sht ne mes te shqiptareve". Te dy alfabetet do te perdoreshin detyrimisht ne shkolla.
Ky vendim, qe vete Kongresi e quajti kthim prapa, u argumentua nga Komisioni me "disa shkaqe te perjashtme" dhe pikerisht me nevojen per te shtypur me alfabetin thjesht latin libra jashte Shqiperise dhe per korrespondencat me jashte. Ne te vertete, me shkaqe te jashtme nuk kuptoheshin vetem ato thjesht teknike, por edhe trysnia e ushtruar mbi Komisionin nga qarqet e shoqerite e ndryshme shqiptare, qe ishin per alfabetin e Stambollit (ne Shqiperine e Jugut) dhe ate te "Bashkimit" ne Gegeri e sidomos ne Shkoder. Vendimi per te perdorur bashkerisht dy alfabete u mor per te mos shkaktuar percarje ne radhet e delegateve dhe te shqiptareve ne pergjithesi. Ne te njejten kohe ai u quajt si nje zgjidhje e perkohshme per te kaluar ne te ardhmen ne perdorimin e nje alfabeti te vetem.
Ndonese nuk caktoi nje alfabet te vetem, vendimi i Kongresit te Manastirit ishte nje hap i rendesishem perpara ne rrugen e zgjidhjes perfundimtare te ceshtjes se alfabetit te shqipes dhe ushtroi nje ndikim te fuqishem ne bashkimin politik dhe perparimin e metejshem kulturor te kombit shqiptar. Me kete vendim iu dha fund kaosit qe mbreteronte deri atehere ne ceshtjen e shkrimit te shqipes. Ne vend te alfabeteve te shumta qe ishin perhapur ne Shqiperi e ne kolonite e mergimit, tani do te perdoreshin vetem dy, edhe keta bashkerisht. Pervec kesaj, duke vendosur per dy alfabete, qe mbeshteteshin ne ate latin, Kongresi i Manastirit ripohoi edhe njehere vendosmerine e shqiptareve per te mbrojtur individualitetin e tyre kombetar, kunder orvatjeve te xhonturqve per t'u imponuar alfabetin arab dhe per t'i identifikuar ata me turqit.
Ate qe nuk e coi dot deri ne fund Kongresi i Manastirit, e zgjidhi perfundimisht vete jeta e popullit shqiptar. Alfabeti thjesht latin, duke qene i paperzier e me homogjen nga karakteri i shkronjave, me i lehte e me praktik per shtyp, u perhap gjithnje e me shume dhe nga fundi i Luftes se Pare Boterore u be tashme alfabeti i perbashket e i vetem per gjithe shqiptaret, alfabeti i sotem i gjuhes shqipe.
Megjithese ceshtja e njesimit te alfabetit zuri vendin kryesor ne punimet e Kongresit te Manastirit, vete Kongresi nuk ishte nje mbledhje thjesht gjuhesore, por edhe nje manifestim politik. Krahas tubimeve te hapura, u organizuan edhe mbledhje te fshehta kushtuar ceshtjeve politike te dites. Objekti kryesor i diskutimeve ne keto mbledhje ishin marredheniet e shqiptareve me turqit, lufta per te drejtat kombetare te popullit shqiptar, per zhvillimin kulturor dhe ekonomik te vendit, si edhe marredheniet me shtetet evropiane. Perfundimet e ketyre diskutimeve dhe vendimet qe u moren ne keto mbledhje, u perfshine ne programin kombetar prej 18 pikash qe iu dha deputetit te Korces, Shahin Kolonjes, per ta paraqitur ne parlament ne emer te shqiptareve. Ky program eshte nje nga dokumentet me te rendesishme te Kongresit te Manastirit, ne te cilin u pasqyruan aspiratat e shqiptareve per autonomine territoriale-administrative te Shqiperise.
Vendin kryesor ne program e zinin kerkesat politike per "njohjen zyrtare te kombesise shqiptare dhe te gjuhes shqipe". Ne lidhje te ngushte me kete kerkohej emerimi i nepunesve shqiptare ne te kater vilajetet, zgjedhja e te gjitha organeve lokale, zgjerimi i kompetencave te tyre dhe kryerja e sherbimit ushtarak nga dy deri ne dy vjet e gjysme ne Shqiperi, nen drejtimin e oficereve shqiptare te dale nga shkollat ushtarake qe do te ngriheshin ne vend.
Pjese perberese e kerkeses per njohjen e kombesise shqiptare dhe e te drejtave te saj, ishte edhe themelimi i shkolles se pavarur shqipe, qe do te arrihej duke i kthyer te gjitha shkollat shteterore turke ne Shqiperi, ato fillore, qytetese e te mesme, ne shkolla kombetare dhe duke vendosur gjuhen amtare shqipe "si gjuhe mesimi ne te gjitha keto shkolla shteterore", ndersa turqishtja do te mesohej si lende e vecante, duke filluar nga viti katert i shkolles fillore. Te lidhura ngushte me kete ishin edhe masat qe parashikohej te merreshin per kthimin e shkollave ne gjuhen greke, qe funksiononin per shqiptaret e krishtere, ne shkolla kombetare, me gjuhen shqipe si gjuhe mesimi, duke i hequr ato nga administrimi i klerit dhe duke i shpallur shkolla shteterore. Keto shkolla do te mbaheshin me te ardhurat nga pasurite e kishave, te cilat duhej te administroheshin nga shteti dhe me te ardhurat e buxhetit te shtetit osman. Per t'u prere rrugen nderhyrjeve te Austrise, te Italise e te Greqise ne Shqiperi, kerkohej qe kleriket katolike e ortodokse te paguheshin nga shteti turk. Me keto masa do te kufizohej ndikimi i propagandave te huaja shkollore e kishtare ne Shqiperi, sidomos i asaj greke.
Nje nga kerkesat me te rendesishme ne fushen e arsimit ishte ajo per themelimin e nje universiteti shqiptar, qe kishte qene aspirate e hershme e rilindesve. Per pergatitjen e profesoreve per kete universitet do te dergoheshin cdo vit, me bursa te shtetit, te rinj qe do te mesonin ne shkollat e larta te Evropes dhe te ShBA-se. Po keshtu kerkohej te themelohej nje muze arkeologjik kombetar ne nje nga qytetet e Shqiperise.
Programi permbante gjithashtu nje varg masash, qe kishin per qellim zhvillimin ekonomik te vendit, per te cilin ishte interesuar borgjezia shqiptare. Te tilla ishin masat per hapjen dhe shfrytezimin e minierave, per ndertimin e hekurudhave nga sipermarres shqiptare, per ngritjen e ekonomive te medha bujqesore ne Myzeqe etj. Ne pjesen ekonomike perfshihej edhe kerkesa per kufizimin e depertimit te kapitalit te huaj ne ekonomine shqiptare, qe kishte per qellim te ndalonte ekspansionin ekonomik te shteteve te huaja dhe ne menyre te vecante t'u jepte mundesi borgjezise shqiptare e kapitalit vendas te shtinte ne dore tregun dhe ekonomine e Shqiperise.
Programi politik, i miratuar ne Kongresin e Manastirit, megjithese nuk permbante kerkesa te domosdoshme per organizimin e nje shteti autonom, si vecimi i territoreve shqiptare dhe forma e qeverisjes se tyre, ai pati rendesi te vecante, sepse i permbysi shpresat e tyrqve te rinj dhe te bashkepunetoreve te tyre shqiptare per ta kufizuar Kongresin vetem me ceshtjet e alfabetit, per ta mbajtur larg problemeve politike e luftes kunder regjimit xhonturk. Miratimi i tij deshmonte gjithashtu se Levizja Kombetare Shqiptare edhe pas shpalljes se kushtetutes kishte ruajtur karakterin e saj politik e te pavarur dhe kishte si objektiv themelor realizimin e autonomise se Shqiperise.
Kongresi i Manastirit shenoi gjithashtu nje hap te rendesishem ne ngritjen e shkalles se organizimit te Levizjes Kombetare Shqiptare. Vete thirrja e tij si nje forum mbarekombetar, vendimet qe mori per ceshtje te tilla qe i takonin gjithe kombit dhe, ne menyre te vecante, njohja faktike e klubit te Manastirit si klub qendror, me te cilin do te mbanin lidhje gjithe klubet e tjera, deshmojne per vendosjen e nje bashkerendimi te veprimtarise organizative e politike-kulturore te klubeve dhe te shoqerive shqiptare, nen drejtimin e klubit "Bashkimi" te Manastirit. Jo rastesisht konsujt e huaj e trajtonin kete mase si nje perpjekje qe do te krijonte njelloj federate te klubeve shqiptare.
Vendimi per t'i dhene klubit "Bashkimi" te Manastirit, qe qendronte ne krye te luftes per te drejtat kombetare te shqiptareve, atributet e nje klubi qendror, u arrit pas kundershtimit te perpjekjeve te krahut te moderuar te levizjes kombetare per t'u imponuar klubeve e shoqerive shqiptare udheheqjen politike dhe organizative te klubit te Stambollit, drejtuesit e te cilit, pergjithesisht, njiheshin si perkrahes te xhonturqve.
Kongresi i Manastirit dhe vendimet e tij perbejne nje nga ngjarjet me te rendesishme ne historine e re te popullit shqiptar. Per here te pare pas kuvendeve, qe u mbajten ne periudhen e Lidhjes se Prizrenit (1878-1881) dhe te Lidhjes se Pejes (1899-1900), u mblodhen ne kete Kongres perfaqesues nga te gjitha krahinat e Shqiperise dhe u moren vendime te rendesishme per ceshtjen e alfabetit e per ato politike, qe ndihmuan per ngritjen ne nje shkalle me te larte te kultures e te arsimit shqiptar, si edhe per bashkimin e tij te metejshem ne luften per clirimin kombetar.