[Zero Cool]

vijimi


Vendasit e Shqipërisë

Nuk janë turq sikurse e mendojnë; përpara kanë qenë të gjithë Kristianë, por gjatë shekujsh pjesa më e madhe është kthyer në besimin Mohamedan. Shumë prej malësorëve janë katolikë, kurse në Shqipërinë e Jugut pothuaj kisha greke është krejtësisht e pranueshme përveç Mohamedanëve. Gjuha shqipe është aq e dallueshme nga gjuhët e tjera të Europës sikurse është Keltizma (Keltic) ose Basque.
Ata nuk kanë literaturë veç librave të priftërinjve katolikë, as alfabet të stabilizuar nuk kanë akoma. Në shkollat e pakta turqit nuk kanë lejuar të mësohet gjuha e tyre. Nuk janë shumë ata që dinë të shkruajnë dhe të lexojnë.

Historia e Shqipërisë është një shënim i gjatë shkeljesh, plaçkitjesh e gjakderdhjesh. Këngët e tyre tregojnë-theksojnë vetëm luftra dhe trimërira. Të gjitha shkeljet e Europës mizore e kanë përzhitur këtë vend me zjarr e me shpatë.

Mbasi vdiq heroi, Gjergj Kastrioti, që mbajti larg nga Shqipëria 24 vjet ushtritë e Sulltanit duke i zhdukur nga faqja e dheut njëra mbas tjetrës. Otomanët mundën ta zaptojnë Shqipërinë dhe e mbajtën në një zgjedhë për mëse 450 vjet. Përveç popullit të fushave, të cilin e ka vrarë më shumë zgjedha e robërisë, përgjithësisht shqiptarët janë trima e luftëtarë të fortë. Malsori nuk del kurrë prej shtëpisë së tij i paarmatosur deri në dhëmbë; lufta ka qenë i vetmi besim i tyre; ata thonë "Aty ku asht shpata, asht besimi".

Djali rritet pa farë edukate ose disipline përveç përdorimit të armëve. Në ushtrinë turke ai mësoi si të vjedhë e të grabisë, në shtëpinë dhe vendin e tij zyrtarët dhe tagrambledhësit e pengonin në kursimet, punimet dhe në industritë. I rritur në një atmosferë violence dhe vjedhjeje, dhe uria shpeshherë e ka shtrënguar të sigurojë jetën e tij si të mundet, qoftë edhe prej armikut që i ka shkelur në vatër. Nuk duhet shikuar për çudi pse vjedhja që i bënin turqve quhej patriotizëm i lartë. Padyshim këta malësorë janë të egër dhe të pamëshirshëm në mësymje ose në mbrojtje. Që këta kanë dhe zakone të këqia s'ka nevojë për vërtetim, por janë rritur në një atmosferë pesimiste.


Një popull fisnik

Ky popull është shembull më i madh për të mbajturit e moralit dhe të meritave të trashëguara për fisnikërinë dhe për shekuj me radhë ka qenë nën kapacitetin e tij që megjithë influencën tirane dhe degraduese i mban prap kryet lart. Nuk i ka humbë shpresat e veta dhe gjithnjë thotë se jam shqiptar, qoftë edhe në mes të zjarrit e për këtë ky meriton të gradohet me një listë të gjatë virtytesh të pastra dhe shembullore. San Guiliano thotë se shqiptarët janë egoistë të radhës së parë. Sigurisht që ata janë një racë që shtrohen dhe kërusen nga frika. Trimëria e tyre nuk ka kufi; ata e përballojnë vdekjen dhe fatkeqësinë e tyre pa u trembur. Fjala e Besës për ta është shumë më e shtrenjtë se sa bëmat e mëdha të popujve të civilizuar. Hospitaliteti i tyre vijon deri sa mos t'u mbetet kurgjë. Virtytet e grave të tyre, janë tradicionale, dhe vdekja është dënimi i zakonshëm dhe i shpejtë në raste tradhëtie dhe imoraliteti. Sensiviteti në çnderime dhe fyerje është shumë më i madh se sa në gënjeshtra e shpifje, dhe kështu rastet mbarojnë me gjakmarrje; në asnjë vend tjetër të botës nuk është më e sigurtë gruaja nga ofendimet se sa në Shqipëri. Ai që vret një grua bie nga vlefta dhe e humb nderin dhe famën. Bajroni e nderon në këtë mënyrë besnikërinë e shqiptarëve nga eksperinca personale që pati pranë tyre;

Të rreptë bijt e Shqipes! Po vetitë
Nuk u mungojnë; veç të ishin më të arrira;
Armiku ua pa kurrizin ndonjëherë?
Kush e duron si ata mundimin e luftës?
Shkëmbinjt' e tyre s'janë më të patundur
Nga ata në çast rreziku dhe nevoje;
Ç'armiq për vdekje, por sa miq besnik!
Kur vendi a nderi i thërret të derdhin gjakun,
Si trima turren ku t'i çojë i pari i tyre.

Kaq tepër e admironte Bajroni këtë popull sa që Shelleys e thirri këtë me emrin përkëdhelës: "ALBI".

Malësori dallohet nga qytetari. Veshja përgjithësisht është si veshja kombëtare e Greqisë. Fustanella, një fustan i bardhë që mbrin deri te gjuri, çorape të bardha mbulojnë pulpat e këmbëve, këpucë me maja të kthyera dhe me tufa mbi to, rripi i mezit (silahu) i mbushur me armë, xhamadani me mëngë të lëshuara, mbrapa dhe qeleshe.

Ky popull jeton në formën patrike (partriarkale); plaku i shtëpisë nderohet dhe shquhet përmbi të tjerët dhe të gjithë e dëgjojnë. Vajzat nderojnë dhe dëgjojnë nënën. U mbarohet më parë çdo dëshirë prindërve dhe pastaj të tjerëve.

Te ky popull nderimi për moshën është një karakteristikë e veçantë; janë shumë zemërmirë për njëri tjetrin, ndihmojnë shoqi-shoqin në rast rreziku dhe nevoje, kanë respekt për eprorët e tyre dhe e mbajnë besën me drejtësi dhe ndërgjegje të pastër. Në mes të tyre flasin një gjuhë dekorative, përdorin terma të pastra dhe të prishurit e gojës shpërblehet pa vonesë dhe ndonjëherë shumë rëndë. As me shaka nuk përdoret gjuhë abuzive.

Hospitaliteti është në kulmin e tij në Shqipëri. Një atakim po t'i bëhet mikut në çdo mënyrë qoftë, është një çnderim i madh për të zotin e shtëpisë e për gjithë fisin e tij. Ai që grabit ose vjedh mikun, simbas zakonit të vendit dënohet shumë rëndë ose me vdekje ose nxirret jashtë fisit.
Burrat janë të gjatë, Gegët, në Veri janë më të gjatë se toskët në Jug; gjithashtu më të fortë e më të rreptë. Një shkrimtar e përshkruan lëvizjen e malësorëve të Veriut si dhitë e egra që ngjiten majave e shkëmbinjve më të mprehtë dhe zbresin pa pikë frike nga këto vende, që kur i sheh thua se asgjë e gjallë nuk mund të shpëtojë nga ato.

"BESA" është tradita më e shenjtë; kur njeri ka besën e një personi të mirë të njerit fis, çnderimi më i madh e pret fyesin e saj prej çdo personi të atij fisi. Besa e shqiptarit jo vetëm që mbahet dhe mbrohet me vullnetin më të mirë, por shqiptari po të jetë nevoja jep edhe jetën për të mbajtur besën. Një udhëtar nën fjalën e besës është nën mbrojtje të shenjtë.

Zakone - gjakmarrje

Gjakmarrja është një traditë e shqiptarëve, por e rregulluar mbas ca ligjeve dhe zakoneve të vendit që caktojnë kur, kush dhe si është e drejtë një gjakmarrje. Në këto raste as që përzihet qeveria edhe në qoftë se ndërhyn, do të ndjekë zakonin e vendit më tepër se ligjin. Kjo "lex talioni" rregull që i jep të drejtë që të shpaguhet një dëm reciprok ose si i thonë një sy për një sy, e kokë për kokë, jo vetëm që hyri nëpër ligje gjatë shekujve, por edhe nëpër besime. Konsiderohej se shpirti i të vrarit nuk ka qetësi deri sa të vritet gjaksori.

Në Shqipëri familjes ose trashëgimtarëve nuk u mbetet gjakmarrja vetëm për vrasje, por edhe për çështje nderi grash.

Gjaqet shpesh herë shtrihen deri në bajraqe, fise, dhe shpërblime gjaqesh shumë herë kanë kapërxyer katunde e krahina.

Ligjet turke në këtë vend nuk japin ndonjë farë drejtësie, i inkurajonin këto zakone mbasi këta shkaktonin përçarje, grindje dhe armiqësira të brendshme në mes të shqiptarëve, gjëra që i lehtësonin barrën e Turqisë për të imponuar më tepër tiraninë dhe robërinë.

Me ardhjen në fuqi të ligjti të "krimeve" ky zakon ndoshta do të zhduket me kohë sikurse në rastin e Malit të Zi.

Gratë shqiptare

Ndërsa, si edhe në shtetet e tjera të Ballkanit gruaja bën të gjitha punët si në fushë edhe në shtëpi, ajo shikohet me respekt dhe zë një pozitë më të lartë se gruaja e Orientit. Një grua mund të shëtitë prej një ane të Shqipërisë në tjetrën pa farë dyshimi, bile edhe një burrë që mund të ndodhet me të, nga shkaku i gruas është i sigurt. Nëqoftë se një vajzë e fejuar lë të fejuarin e vet, ajo e ngarkon familjen e saj me një gjak, të cilin e ka të drejtë i fejuari i saj. Përveç atyre të qytetit nusja nuk merr pjesë nga i ati i saj, përkundrazi dhëndri i paguan një shumë të hollash atit të vajzës; për gratë e veja paguhet gjysëm.

Në gratë shqiptare dashuria dhe bukuria nuk luajnë një rol me rëndësi; çka ia shton rëndësinë gruas pranë burrit, është të lindurit e fëmijëve; duke iu shtuar fëmijët i shtohet edhe pozita; nuk egzistojnë kërkund gra më të virtytshme se në Shqipëri.

Brez i fuqishëm

Gjaku i shqiptarëve është gjak burnie në (virile). Shqipëria i ka dhënë Turqisë gjeneralët dhe vezirët më të mirë. Vëllezërit e tyre në Itali, Toskanët, vunë themelet e vërtetë të madhështisë së Romës, pesë imperatorë të Romës qenë bij malsorësh ilirianë, në grykat dhe në malet e Aticas gjuha shqipe është në përdorim edhe sot; në luftën e Greqisë për lirinë e saj shqiptarët lanë emra fame; ata bashkohen me të tjerët, por në trazirë nuk bashkohen, d.m.th. nuk i përziejnë gjakun dhe zakonet e tyre. Të ruajturit e gjuhës dhe të zakoneve të veta në thembrën dhe tiraninë e shekujve tregon posibilitet dhe një racë të fortë e të pamundshme.

Do të shohim se si Europa e përdori këtë çelës të ballkanasve për të mbajtur mbyllur dyert e mëshirës e të dritës mbi një popull, i cili tani po lutet për një indipendencë e liri.