[Naki]

Shkolla moderne (Kosovë)

Ka të bëjë me autorë të Kosovës, dhe do të quhej moderne, por meqë një e tillë dukej më parë, tani cilësimi moderne rimerr tendencën e një kujtese letrare, që lidhet me letërsinë e një gjysmë shekulli më parë. Pra, kërkon kontinuitet strukturor e letrar.
Kjo shkollë përpiqet të sintetizojë përvojat e përparshme letrare. Përjashton ideologjinë e sundimit aktual (robërinë), ngre kultin e temës së lirisë në vështrimin individual e nacional. Ndërton korrespondenca tematike e ligjërimore me letërsinë moderne shqipe dhe letërsitë moderne të Perëndimit.
Gjuha letrare e figuruar bëhet esencë e letërsisë e në të njëjtën kohë mbrojtje e dyfishtë: nga censura dhe nga rrëshqitja në militantizëm. Kjo procedurë letrare është e mbështetur edhe në rimarrjen dhe rindërtimin e figurës e të tematikës popullore, njësoj si në fenomenet e modernitetit.
Për pasojë, shfaq forma të estetizuara letrare, në poezi, në prozë e në dramë. Ndërsa në fushë të kritikës diskutohen problemet themelore të interpretimit e të ligjërimit teorik të letërsisë bashkëkohore.

Ndër autorët më të njohur të kësaj shkolle letrare janë:

Martin Camaj (1925-1992), gjuhëtar e poet, autor që ka fatin të lidhë letërsinë moderne shqipe në Shqipëri, në Kosovë e në diasporë. Është nisur si lirik ambiental, por vepra e tij kryesore janë madrigalet, Dranja (1981), ku kërkon rrënjët e identitetit personal e nacional, si dhe dhembjen e dramatikën e ndryshimeve.

Anton Pashku (1937-1995), pa dyshim prijatari i letërsisë moderne në Kosovë. Mjeshtër i madh letrar, që letërsinë e bën kult, besim, Antoni rrok tema të rënda të njerëzimit, në të kaluarën e në aktualitet, duke zhvilluar brenda veprës një dialog të kohëve. Në këtë vështrim, vepra e tij merr trajtën e sintezës e të kujtesës historike. Ai krijon një ligjërim letrar të mbështetur tërësisht në figurë, të ngjashëm në tregime, Tregime fantastike, në roman, Oh, dhe në drama, Tragjedi moderne. Një autor i papërsëritshëm i letërsisë shqipe.

Azem Shkreli (1938-1997) në poezi nis idilën e katundit, për të arritur te poezia e meditimit, sidomos mbas librit Nga Bibla e heshtjes (1975). Në prozë e krijoi karakterin vendës te romani në dy variante Karvani i bardhë (1961 dhe 1997). Ai gjeti strehën letrare në formulën, moralitetin e zhargonin e gjuhës popullore të vendit, të cilën e rikrijoi me pasion për ta ngritur në vepër arti.

Ali Podrimja (1942) poet në fillim e në fund. Fillimisht poet me ndjenjë të rebeluar, po me një shprehje më të drejtpërdrejtë të klithjes, Thirrjet (1961), më vonë, e sidomos mbas librit Torzo (1971), poezia e tij ndërtohet mbi dilema njerëzore, dhembje e kërkime të përhershme, me gjuhë krejt të figuruar e formë eliptike, për të shpërthyer në fund prapë me ndjenjën personale të fortë dhe elegjiake, Lum lumi (1982).

Beqir Musliu (1945-1996), shkrimtar me fantazi të pakufi, në kohë e në hapësirë, që krijon një tekst letrar si pyll të simboleve, qoftë në poezi, prozë apo dramë. Ai ka krijuar metaforat e rimave të shqetsueme (1965), të lulëkuqeve të gjakut dhe bukurinë e zezë (1968), të krahasueshme me lulet e ligësisë apo bukurinë llaftare të Lasgushit.

Zejnullah Rrahmani (1952), romansier i lindur. Qysh si njëzetvjeçar është bërë i njohur për trajtime romansore të temës së lirisë, të vendit e të kombit. Në romanet e tij më të njohura: Sheshi i Unazës (1978), Udhëtimi arbdhetar (1992), e Romani për Kosovën (2000), dominon një ligjërim i çuditshëm ku situatat dramatike artikulohen me gjuhë lirike dhe një shqipe tepër të pasur e të studjuar.

Vetë autor, pretendues i ligjësimit kritik e teorik të kësaj shkolle konsiderohet autori i këtyre rreshtave (Sabri Hamiti).

Figurat dominante të kësaj shkolle letrare janë Metafora e Metonimia.


B. MODELET

Përkundër shkollave letrare që, në kontinuitet të kohës, shënojnë transformimet e letërsisë kombëtare shqipe, qoftë edhe kur korrespondojnë me shkolla letrare të letërsive të tjera, Modelet krijuese të letërsisë shqipe janë poashtu modele shkrimore universale. Ne dallojmë tri modele të tilla të mëdha që i referohen gjithë letërsisë shqipe, që nga fillimet deri më sot, pa njohur referenca të kohës e të konteksteve të tjera, thjesht si zhvillime të mbrendshme autentike të krijimit letrar:
1. Modeli i letërsisë në shkallën zero ose modeli i Imitimit;
2. Modeli i letërsisë në shkallën e parë ose modeli i Krijimit;
3. Modeli i letërsisë në shkallën e dytë ose modeli i Rikrijimit.

Gjetja e referencave të këtyre modeleve në letërsinë shqipe, duke pasur në konsideratë tematikat, ligjërimet, format letrare, autorët e veprat, është një kërkim që pret të bëhet tjetër herë.

Letërsia shqipe, në vështrimin e zhvillimit e të komunikimit universal, si dhe letërsitë e tjera kalon nëpër të tri shkallët, që po i quaj: 1. Letërsi në shkallën Zero, 2. Letërsi në shkallën e parë dhe 3. Letërsi në shkallën e dytë. Këto shkallë të letërsisë janë karakterizuese e jo vlerësuese, prandaj janë njësoj të larguara nga qendra dhe duhet të vendosen në rreth e jo në rrafsh. Shkallët e letërsisë nuk përfaqësojnë shkallë të zhvillimit: ato nuk lidhen me stile të epokave; me mosha të krijuesit; as me kultura të veçanta.

Shkalla Zero e letërsisë (termi është analog me të Rolan Bartit: shkalla Zero e shkrimit) karakterizohet nga imitimi (mimesis). Paramodeli i saj është në Natyrë e në Jetë, shkrimi i saj don ta përkthejë këtë model në modelin letrar. Mënyra e imitimit bazohet në krahasim e në vërtetdukshmëri. Suksesi i saj matet me mundësinë që t’i afrohet modelit. E karakterizon gjuha e dëftimit, format e shkrimit i afrohen të të folurit, që shpien kah shkrimi veridik e asertiv. Qëllimi i saj është njohja. Me kontratën e vet të pashpallur kjo letërsi jep Vendin e identifikuar, Ngjarjen të ndodhur e Kohën të shpallur, Personazhin të njohur. Shembuj në shqip: Bardha e Temalit e Pashko Vasës, Lumi i vdekur i Jakov Xoxës, Malësorja e Nazmi Rrahmanit.

Shkallën e parë të letërsisë e karakterizon krijimi (poiesis). Kjo letërsi nuk ka model paraprak. Shkrim i saj është njëherësh fakt, esencë e procedurë, që krijon modelin e parë, vetanak. E pushton subjektiviteti e fantazia e pakufizuar, nuk do t’i ngjajë askujt, prandaj e ngrit në vete kultin e autenticitetit e të origjinalitetit. Qëllim ka Vetënjohjen dhe zbulimin e Esencës. Shkrimi i saj personal e pasional ngritet mbi trajta të reja, duke iu shmangur formulave idiomatike. E zotëron shkrimi që çrëndomëson, shikimi i parë i habitshëm, si i Adamit. Koha, Vendi, Ngjarja, Personazhi janë të krijuara e të figuruara. Kjo letërsi ka një kontratë të pashpallur me vetëveten. Shembuj: Kronikë në gur e Ismail Kadaresë, Oh e Anton Pashkut, Sheshi i unazës e Zejnullah Rrahmanit.

Shkalla e dytë e letërsisë karakterizohet nga rikrijimi (metapoiesis). Ajo njeh modelet e përparshme, që janë modele të letërsisë. Përpiqet të rikrijojë modelet duke i transformuar nëpër sprova. Shkrimi i ri mbi shkrimin e vjetër. Një palimpsest (të përdorim termin homolog të Zherar Zhenetit). Kjo letërsi kërkon metoda e procedura dhe paragjykon një njohje të madhe letrare. Dija e lidhur më tepër me kohët moderne, por jo: Homeri rikrijon mite poashtu si Xhojsi rikrijon tekstin e Homerit. Shembuj në letërsinë shqipe: Mitrush Kuteli, Tat Tanushi, Anton Pashku, Nën qarr po rrinte vasha, Ismail Kadare, Prilli i thyer, Kush e solli Doruntinën.

Shembujt përkujtues po sillen nga proza, si zhanër referencial, për të provuar shkallët e procedurave letrare. Në anën tjetër nuk po përmendim shembuj nga poezia, e cila është personale e universale duke i ikur referencialitetit, ashtu si dhe shembuj nga dramatika e cila e mban më vete iluzionin e imitimit total të modelit jetësor.


LITERATURA

1. Sabri Hamiti, Kritika letrare, në Vepra letrare 6, Faik Konica, Prishtinë, 2002;
2. Sabri Hamiti, Letërsia filobiblike,Letërsia romantike, në Vepra letrare 7, Faik Konica, Prishtinë, 2002;
3. Sabri Hamiti, Letërsia moderne, në Vepra letrare 8, Faik Konica, Prishtinë, 2002;
4. Sabri Hamiti, Letërsia bashkëkohore, në Vepra letrare, 9, 10, Faik Konica, Prishtinë, 2002;
5. Eqrem Çabej, Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes, MÇM, Tiranë, 1994;
6. Rexhep Qosja, Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi, I, II, III, Rilindja, Prishtinë, 1990.
7. Roland Barthes, Le degré zéro de l’écriture, Seuil, Paris, 1953;
8. Gérard Genette, Palimpsestes, Seuil, Paris, 1982;
9. Northrop Frye, Le Grand Code, Seuil, Paris, 1984.