[Psikologu]

PËRMISIME NË KANÛ

Natyrisht – dikû prei shpírtit të përgjithshëm të pávarsís e prei gjendjes së pá-qeverrimit të gjatë per të cillët folme mâ nelt, dikû pse Kanuni në pikëpámje të ndryshme s ishte i mjaftueshëm – sigurimi e moraliteti botnuer doemos u gjetne në nji gjendje të vajtueshme. Do t’ishte prandej punë e interesantshme e e dobíshme me studjue ato përpjekje ** njofim historikisht, të cillat synuene në kohë të ndryshme nji rregullim o së paku nji permisim.
Pêsë njof un, setcillën me metod të vetën.
Mâ e para kje ajo e Venedikut, zbatue, me thânë të drejtën, vetëm ndër qytete e jo ndër male. Shkon mbas politikës së zakonshme, (e, besabesë mjeft t’urtë) të Republikës fort të kthielltë: ligja e mjetit mâ të fjeshtit. Shperdorimet e dâmet mâ të mëdhajat rrjedhin prei mungese së drejtsís publike në punë kriminale, kû natyrisht e zâvêndson hakmarrja private. Venediku, si e kemi pá, u a reservoi Rektorvet (sundimtarvet) të vet çâshtjet kriminale edhè çâshtjet civile përmbí njij shumë të caktueme; tjerat u a lâ gjygjtarvet vêndas. Veçsè nuk kam endè materjal të mjaftueshëm për të dhânë nji gjikim të prém a ká qitë ky metod fryte të mira.
E dyta u bâ prei Turqvet; së pari tue dërgue vojvodë qeverritarë me pré gjygjë në vend neper fise të ndryshme të Mbíshkodrës; (27) mandej në sh. XIX tue ngrehë në Shkodër nji gjykatore qândrore për Malsí (Xhibal) e cilla gjikote mbas Kanunit të Lekës. Për këtë përpjekje kam njoftime edhè mâ pak për të mujtë me dá se ç’dobí bâni; por kam përshtypjen se nuk do ta kétë përmirsue fort gjendjen e përgjithshme, edhè për arsye se me kaq Turku synote mâ fort me pasë gisht në punë politike të bajraqevet se sá me ju vû shpírt përmisimit të drejtsís botnore.
Të tretën e bâni qeverrija malazeze për vêndin e vet, i cilli – tue qênë njij fisi iliro-shqiptár me malsorë tanë – kishte nji ligjë tradicjonale ** e gitte fort Kanunit të tinë. Princat e rregulluene gjendjen pak ka pak, së pari tue u a lânë vetëm gjygjtarvet të gjitha çâshtjet, tue caktue mâ mirë dispozitat e ndryshme e tue i përforcue edhè me sanksjone të mira; mandej tue i dhânë dorë princit me ndërhî gjithmonë mâ tepër; e së fundi tue systhemue nji drejtsí qeverritare të vërtetë, por tue i dhânë nji fisjonomí krejt patriarkore e tue marrë para sysh në praktikë mendesín e vêndit. Përpjekia ** vazhdoi në mënyrë të qindrueshme e dalkadalë si e lypte urtija, edhè pat kohë mjeft të giatë per m’u zhvillue, dha perfundime të pëlqyeshme. (28)
Pá u shty përtej caqevet ** i vête Kanuni, disì punoi në këtë pikëpámje edhè Dera e Gjonmarkut, e cilla, tue mos pasë si Petroviqt e Malit të Zi nji auktoritet të vërtetë burimi teokratik, do të kondendohej vetëm tue pajtue gjaqe e çâshtje tjera të tilla, tue dalë kohë mbas kohe nepër krahinë të vetën “me pajtue dhén”.
Jashtligjuer por i fuqishëm kje së mbrâmi veprimi i Klerit Katholik, e veçanërisht i Misjonit Shetitës Shqiptár t’Etënvet Jezuit, të cillët me dobí u munduene, me mjete fétare, me krye pajtime ** ndryshej s mund të bâhesin kurrsesì, edhè me permisue ligjësín kanunore në punë morale e shoqnore, tue u a mbushë mênden kolektivitetevet me lidhë besë për qellime të ndryshme, edhè me plotsue o me qortue me shtesa të përshtatuna dispozitat e Kanunit ** s mjeftojshin osè mund të bâheshin shkak shpërdorimesh. (29)
Tue dashtë me klasifikue katër përpjekjet e para ** duelen prei âne civile, mund t’i quejmë të dytën e të katërtën nji prânim të gjëndjes së së drejtës e së faktit; të dyten, nisë prei së jashtmi (përkrah Kanuni), të katërtën prei së mbrendi; e para kje nji zgjidhje kompromisi; e treta nji reformë ** hap mbas hapi synote me shtî drejtsí shtetnore në vênd të drejtsí popullore.