Dardania.de - Shiko Postimin Tek

petrol · 12-12-11, 22:05

Skender Luarasi

Botimi i veprës së Migjenit

Kur kujtoj Migjenin, e kam një peng në zemër dhe me mallëngjim kujtoj si nuk munda t’ia botoj “Vargjet e Lira” më 1936, para se të nisesha për në Spanjë. Kur u riatdhesova, qëllimi im më i rëndësishëm në lëmin letrar qe njohja me trashëgiminë letrare të Migjenit dhe botimi i plotë i saj. Deri në vitin 1948, i ndihmuar edhe nga rasa, arrita të mbledh gjithë krijimtarinë e Migjenit në prozë e poezi. Pjesa më interesante e përmbledhjes do të ishin novelat e panjohura që më pati dorëzuar ime shoqe, motra e Migjenit, Olga. Pata përgatitur edhe një biografi të tij, rreth 100 faqesh, të pasuruara me plot fotografi dhe faksimile. Për t’a bërë sa më të pasur desha të vija edhe në Jugosllavi: Në Ulqin banonte një kushërira e parë e tij, në Tivar motra më e madhe, në Beograd një kushërira e parë nga e ëma... Por, pasi nuk m'u mundësua, u kënaqa me burimet në Shqipëri.
Megjithëse isha një nga themeluesit e Lidhjes së Shkrimtarëve, shkoja atje rrallë e tek më të shumtën e rasteve kur kishte nevojë të ngutshme kryesia apo interes personal sekretari i saj, Dh. Sh. Një ditë vajta në Komitet dhe e pyeta sekretarin në kishin interes të botonin jetën dhe veprën e Migjenit, me shtatë novela ende të panjohura, në rastin e shënuar të10-vjetorit të vdekjes. “Por...Shtatë novela të panjohura? Vërtet?’’ Dhe kështu ia dorëzova të daktilografuar materialin, veprën e Migjenit, poezi e prozë dhe biografinë njëqind faqe me foto e faksimile. Lajmi për gjetjen e shtatë novelave (më poshtë shpjegohet që janë gjashtë novela të plota e dy të papërfunduara që u bashkuan në një. Shën. i P. L) të panjohura të Migjenit bëri bujë dhe të gjithë prisnin të botoheshin sa më parë por krijuan edhe nakar në disa nga shkrimtarët ziliqarë të së 30-ës! Dashamirët u gëzuan ndërkohë vura re se në atë komitet kishte njerëz që do të donin të mos i përmendej emri kurrë Migjenit Përmbledhja që dorëzova u botua e copëzuar. Dh. Sh. e M. N. botuan shumë nga poezitë e novelat e Migjenit (bashkë me dy nga të rejat, të pabotuara më parë) në organin e Lidhjes së Shkrimtarëve ‘’Literatura jonë’’, me shënimin sikur t’i kishin zbuluar ata.
Ndërsa materialin e plotë të mbledhur prej meje, Kryesia e Lidhjes, për fat të keq, gjetën e ia dorëzuan Gjovalin Lukës duke na futur në sherr... Asaj kohe, ndër të plotfuqishmit në radhët e intelektualëve qe edhe sekretari i shoqatës Shqipëri-Bashkimi Sovjetik, Gjovalin Luka, i cili sillej mirë me mua. Kudo që të haseshim, më respektonte dhe shpesh më ftonte të merrja pjesë në aktivitetet e asaj shoqate...
Në beharin e vitit 1953 mora vesh se punimi im mbi Migjenin ishte çuar në shtyp nën redaktimin e Gj. Lukës. Protestova duke i dërguar letrën e mëposhtme Drejtorisë së Arsimit e të Kulturës në Komitetin Qendror, ku drejtonte Fatmir Gjata. ( shih letrën, më poshtë, - shën. Red.).

Letra
Drejtorisë s’Arsimit e të Kulturës, Tiranë
Mbi botimin e veprave të Migjenit
Në gusht 1948 i dorëzova Komitetit të Lidhjes së Shkrimtarëve: 1) Vargjet e Lira, të plotësuara me këngët e censuruara më 1948; 2) Koleksionin e Novelave, gati për t’i shtypur; 3) Refrenin e Qytetit të Veriut, tetë novela të pabotuara, të cilat i pata daktilografuar prej manuskriptit dhe bërë gati për botim. Më 1948, me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit, iu afrova Lidhjes për botimin e këtyre veprave. Tani Lidhja i vuri vetë në shtyp, për15-vjetorin e vdekjes së Migjenit. Kjo është punë e mirë; po do të ishte më mirë sikur komisioni i Lidhjes, më parë, të merrej vesh me familjen e Migjenit dhe me atë që ia vuri në dispozicion materialin që botohet. Kur radhën e fundit e bisedova çështjen me nënkryetarin Sh. M., ky më tregoi udhën e gjyqit. Unë nuk dua të shpie emrin e Migjenit nëpër gjyqe, prandaj ju lutem juve të ndërhyni pranë Komitetit të Lidhjes dhe t’a bëni t’i respektojë të drejtat morale dhe materiale të familjes së Migjenit. Me nderime Tiranë, më 11.VII.1953
(Skënder Luarasi)
Adresa: Pranë Institutit të Shkencave
(Shënim: identitetet janë zëvendësuar me iniciale nga red. P.Luarasi)

Por më 1954 Gjovalin Luka u lejua që ta botojë veprën e Migjenit, me plot gabime dhe pa shënuar asnjë fjalë mirënjohje për mundimin e të tjerëve. Me këtë botim të veprës së Migjenit nga Gjovalin Luka, nuk më indinjoi aq shumë përvetësimi i punës sime sesa mungesat e shumta në formë dhe gabimet ortografike, me shtrembërimet ''e çuditshme'' ndaj origjinalit. Bije fjala, novelës së panjohur ''Studenti në shtëpi'' që mbaronte me frazën ''ofendonjëse'': ''Prandaj, shoqni , hiqi bregashet'' i qe shtrembëruar kuptimi në “hiqe maskën”(!)

Ndaj protestova ashpër.

Kritika e Skënder Luarasit

Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, këto ditë botoi librin: “Migjeni – Vepra”, mbledhë e shpjegue nga Gjovalin Luka; Tirazhi 4000 copë, shtypur në Stabilimentin “Mihal Duri”, Tiranë. Ka një fotografi të poetit, një shënim të shkurtër mbi përmbajtjen dhe një koment në fund të faqes për çdo copë letrare. Në fakt, ky vëllim pushton lëndën që Skënder Luarasi ja pat dorëzuar për botim Komitetit Drejtonjës të Lidhjes së Shkrimtarëve në Gusht 1948 që të botohej me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit: 1)Vargjet e Lira, të plotësuara me këngët e censuruara më 1944; 2) Novelat e shkurtra, të mbledhura prej Skënder Luarasit nga revistat e ndryshme dhe të botuara në‘’Literatura Jonë‘’ në Gusht 1948 dhe 3) Refreni i Qytetit të Veriut, tetë novela (nga të cilat dy të pa mbaruara). (Këto dy copëza u bashkuan në një ndaj flitet vende-vende nga S. Luarasi here për shtatë novela të zbuluara dhe herë tetë. Shën. i P.L) të pa botuara gjer dje, dhe që i ruan në dorëshkrim familja e poetit. Gjovalin Luka nuk i ka dalluar novelat e shkurtra prej novelave “Refreni i Qytetit të Veriut” por i ka përzier dhe u ka vënë nëntitullin ‘’Skica dhe tregime’’. Që në krye del pyetja: A kemi të drejtë t’a botojmë të ndryshuar një vepër posthume? Disa janë të mendjes se po. “Migjeni”, - thonë ata, - “si i ri që qe, nuk qe dhe aq i arrirë në gjuhën e tij të pasur”. E pra, të metat e vogla që ka duhen ndrequr. Këtë pikëpamje, si duket, Gjovalin Luka e ka pranuar dhe është përpjekur ta zbatonjë në veprën e Migjenit. Dhe kështu ngjet që në novelat që dalin sot në dritë për të parën herë, nëpër 32 faqe (f. 128-160), hasim jo më pak se 500 ndryshime prej origjinalit, të cilët do të kërkonin 15 faqe të tjera për t’i vënë në “Ndreqje gabimesh”. Po të çfarë natyre janë këto ndryshime? Me ndihmën e dorëshkrimit të Migjenit, ato më kryesoret po i kthejmë në formën origjinale të tyre: “Studenti në shtëpi”, novela e renditur e para në dorëshkrimin e Migjenit, është xhalavitur më keq nga të gjitha. Në 11 faqe përmbi 200 gabime. Nuk është punë pikësimesh, ndonëse edhe pikësimet kanë edhe ata vendin e tyre dhe lozin një rol të rëndësishëm në shprehjen e naltësuar të një poeti. Porse, në këtë novelë, ajo që ja heq të gjithë forcën kuptimit të saj është ndryshimi që ka pësuar fjalia urdhërore fare e fundit: Hiqi bregashet (Hiqe maskën). Me sentencën e fundit, poeti nuk dënon shoqërinë feudale e borgjeze vetëm për hipokrizinë e saj: poeti e padit për diçka natyrale, që as nuk varet prej vullnetit të mire ose të keq të klasës; e padit pazotësinë e saj t’i japë njerëzimit gjëkafshë të dobishme për të ardhmen, se i kanë shterur aftësitë pjellore; e padit për shterpësinë e saj; dhe që t’ia njohë bota këtë impotencë, megjithëse e ofendon rëndë feudalizmin dhe borgjezinë shkodrane, i thotë: “Hiqi bregashet”.
“Të çelen arkapijat”, e dyta novelë në dorëshkrimin e Migjenit, ka vetëm tre omisione fjalësh dhe më pak gabime se cilado nga të tjerat e botuara. Në faqe 152: dhe prandvera që aqë pritej, erdhi dhe po kalon si një udhtare (ushtar) pa randësi.

“Historia e njenës nga ato”, e treta, në origjinal ka dy omisione fjalësh: njëra pas fjalisë: Sa të bukur ike sytëi fliste djaloshi. f.158: Ajo heshtte sa të bukur e ke këtë (mungojnë) dhe tjetra, në po këtë faqe, pas fjalisë: Praj, more vagabond Një kapardisje n’intimitetpo e cila fjali mund të jetë lënë jashtëpër natyralizmin e fjalisë se në literaturën tonë s’ekemi kapërxyer akoma kufinë e realizmit ndoshta. Në faqen 158: si një koprac, ajo grumbuloi (qëgrumbullon); f.159: me një za në mes të vajit e tëshamjes (të vajit dhe fshamjes) Ja disa trajta të Migjenit që janë ndryshuar: nuk ju a (ndryshuar në: ua, për personin e dytë shumës) qethesapi; Një (nji), shpresë (shpnesë), do (do të, kam me), ynë (i ynë, i jonë), netë (net), ditë (dit), msheftaz (msheftas), sillte (sjelltë), në grykë (ndrykë), dritore (dritare), mori (muer), mezi (memzi), shum (shumë -si ndajfolje), munda (mujta), shokët e mij (shokët e mijë), përgatitur (pregatitur), të soçme (tësotshme), do të dojnë (do të donë), as i bje në sy (ass’i bje në sy), dilshin (i delshin) gjithë këto trajta e shumë të tjera të përdorura drejt prej Migjenit që janë ndryshuar pa ndonjë kriter dhe janë “përdhunuar” në botimin e tashëm, dëshmojnë se Migjeni më 1935 ka patur kuptim më të drejtë për gjuhën shqipe se shumë shkrimtarë shqiptarë më 1954, megjithëse Migjeni i bëri mësimet në shkollë të huaj, larg atdheut, ndër tëhuaj dhe pa asnjë rast të merrej me letërsinë gjer më 1933. Prej këtyre krahasimeve, më duket, del e qartë se nuk është e vërtetë që “Migjeni, si i ri që qe, nuk qe dhe kaq i arrirë në gjuhën e tij të pasur”. Jo vetëm në mendimin, por edhe në formën me të cilën e vesh mendimin, Migjeni është më i përparuari nga të gjithë shkrimtarët shkodranë bashkëkohas, me tendencën e tij centripetale në lëmën e gjuhës shqipe. Natyrisht, ka pasur edhe Migjeni anën e gabuar në gjuhë, sidomos në përdorimin esolicizmave; për shembull: i ati kishte fituar do rudha në ball; pa farë turpit, tri vjet, i ati të presin ndihmën e të birit, Ageja e shikojte; sikur ndollet ndokush n’agoni të vdekjes; çaste radha. Porse këto gabime i kuptojmë lehtë kur mendojmë se Novelat në fjalë poeti vetëm se i kishte hedhur në koncept. Kur shkoi në Itali i mori me vete që me nge t’i rishikonte e t’i ndreqte. Se autori vetë e ka këtë të drejtë, të drejtën t’i rishqyrtojë dorëshkrimet e tij, po ne nuk kemi asnjë të drejtë t’ja botojmë të ndryshuara. Ne duhet t’a ruajmë e t’a nderojmë trashëgimin e tij pa rezervë që ashtu edhe të mundimtë gjurmojmë zhvillimin e Migjenit në gjithë fazat e ndryshme si shkrimtar e si mendimtar. Pas këtij shqyrtimi të shpejtë të “Novelave” të cilat Migjeni i pati shënuar me datën “në Shkodër 31-I-1936” dhe në botimin e të cilave pasqyrohet pakujdesia e redaktorit për t’i paraqitur publikut një botim të përshtatshëm të poetit tonë të adhuruar, dua të shënoj edhe nja dy mungesa të përgjithshme në këtë “Vepër”. Përveç një botimi estetikisht të lartë, të mbështetur në një përpikmëri shkencore dhe në një ndarje metodike të materialit, lexonjësit shqiptarë prisnin edhe diçka tjetër në këtë botim: një tirazh më të madh, ndonjë fotografi të re të poetit djalosh, një hyrje dhe një skicë biografike të tij. Së paku t’ishin shënuar në rrëzë të fotografisë datat kardinale të poetit. Zoti Gjovalin Luka, që mori përsipër të redaktonte materialin e mbledhur nga tjetërkush dhe nuk pati mirësinë të shënonjë asnjë fije mirënjohjeje për mundimin e të tjerëve, e ka pasur për detyrë të superonte çdo punë të bërë gjer më tani mbi “Veprën” e Migjenit. Gjovalin Luka i ka pasur të gjitha mundësitë ta plotësonte këtë detyrë: ka pasur gjithë materialin e poetit të ruajtur në bibliotekën dhe në arkivin e Institutit të Shkencave; gjithë ato reçensione e kritika e referate e biseda e konferenca që janë botuar për kujtimin e poetit; ka pasur në dispozicion të tij anthologjitë, dorëshkrimet, librarinë, korespondencën, fotografitë e dorëshkrimet e Migjenit të ekspozuara në rastin e datave përkujtimore të poetit. Por ç’u bë, u bë. Dhe më mirë që tirazhi është i unjt: 4000 ekzemplarë të “Veprës” do të çduken në katër javë e sipër. Dhe atëherë do të ndjehet nevoja për një edicion të ri të poetit, të plotë, të drejtë, të denjë për Migjenin; ky edicion i përgatitur me kujdesin më të madh duhet të pushtonjë një Hyrje, Biografinë e Migjenit, korespondencën e tij, ndonjë fac-simile dhe gjithë ato copra dorëshkrimi që shpëtuan nga humbja dhe nuk janë vënë në shtyp gjer tani. Vepra e Migjenit e “këngëtarit me gjakun kryengritës” që na la për trashëgim “Vargje të Lira”, duhet të zërë një vend të merituar në historinë e përpjekjeve të popullit shqiptar për liri, kulturë e begati.
Skënder Luarasi Tiranë, më 2 prill 1954 (Kjo kritikë është dhënë me shkurtime të shembujve për ndreqje gabimi. Shënim i P. L)

Ndërkohë në Drejtorinë e Kulturës e të Arsimit në Komitetin Qendror u shqyrtua përsëri çështja e botimit të veprës së Migjenit, të punuar nga unë dhe m’u njoh e drejta. Me gjithë kundërshtimin e disa zyrtarëve të lartë, më 1956 u botua vepra e Migjenit që i pata dorëzuar Lidhjes së Shkrimtarëve për botim që më 1948, me 223 faqe dhe tirazh 6000 kopje. (Por edhe në këtë botim u “krasitën” nga censura rreth 12 faqe daktilografike nga jeta e Migjenit. Shën. i P.L.)

Parathënie e veprës ‘’Migjeni’’ të Skënder Luarasit , botim i vitit 1957 dhe 1961.

Me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit “Literatura jonë”, gusht 1948, botoi 16 copë nga novelëzat e tij, nga të 22 novelat të botuara në shtyp gjer atëhere. Në gusht 1953, me rastin e pesëmbëdhjetë vjetorit të vdekjes së Migjenit, prapë “Literatura jonë” botoi dy nga të tetë prozat e panjohura të autorit, të ruajtura prej familjes së tij “Të çelen arkapijat” dhe “Studenti në shtëpi”.
Më 1954, Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve botoi librin “Migjeni – Vepra” - mbledhë dhe shpjegue nga Gjovalin Luka; me një fotografi të poetit, një shënim të shkurtër gjysëm faqe në fillim mbi përmbajtjen, dhe ndonjë koment në fund të faqes për çdo copë letrare. Në fakt, ky vëllim pushton pjesën më të madhe të lëndës që Skënder Luarasi ja pati dorëzuar për botim komitetit drejtonjës të Lidhjes së shkrimtarëve në gusht 1948 për ta botuar me rastin e dhjetëvjetorit të vdekjes së Migjenit 1)Vargjet e Lira të plotësuara me këngët e censuruara, më 1944 2) Novelzat dhe 3) Novelat e Qytetit të Veriut (siç i ka quajtur Migjeni vetë në kapakun e tyre) të pabotuara gjer atëhere dhe që i ruan në dorëshkrim familja e poetit... ( f.42-43).
Skënder Luarasi Tiranë, më 26 gusht 1956
U gëzova se e vërteta u shpall dhe u pranua botërisht për ata që kishin sy e veshë e mendje të kthjellët.

Gjovalin Luka, kur nuk zotëronte më pushtet më kërkoi ndjesë për aktin e padrejtë por u mirëkuptuam që nuk ishte ai shkaktari kryesor. E vlerësoja Gjovalinin ndaj e përjetova me dhimbje fatin e tij tragjik. Botimi i jetës dhe veprës së Migjenit pati një jehonë të gjerë, qartësoi e motivoi shumë mendje të reja por nuk i kyçi gojën “të moçmes së mykur”.

12-12-11, 22:05	#45
petrol Anëtarësuar: 12-12-11 Postime: 74	Botimi i veprës së Migjenit Skender Luarasi Botimi i veprës së Migjenit Kur kujtoj Migjenin, e kam një peng në zemër dhe me mallëngjim kujtoj si nuk munda t’ia botoj “Vargjet e Lira” më 1936, para se të nisesha për në Spanjë. Kur u riatdhesova, qëllimi im më i rëndësishëm në lëmin letrar qe njohja me trashëgiminë letrare të Migjenit dhe botimi i plotë i saj. Deri në vitin 1948, i ndihmuar edhe nga rasa, arrita të mbledh gjithë krijimtarinë e Migjenit në prozë e poezi. Pjesa më interesante e përmbledhjes do të ishin novelat e panjohura që më pati dorëzuar ime shoqe, motra e Migjenit, Olga. Pata përgatitur edhe një biografi të tij, rreth 100 faqesh, të pasuruara me plot fotografi dhe faksimile. Për t’a bërë sa më të pasur desha të vija edhe në Jugosllavi: Në Ulqin banonte një kushërira e parë e tij, në Tivar motra më e madhe, në Beograd një kushërira e parë nga e ëma... Por, pasi nuk m'u mundësua, u kënaqa me burimet në Shqipëri. Megjithëse isha një nga themeluesit e Lidhjes së Shkrimtarëve, shkoja atje rrallë e tek më të shumtën e rasteve kur kishte nevojë të ngutshme kryesia apo interes personal sekretari i saj, Dh. Sh. Një ditë vajta në Komitet dhe e pyeta sekretarin në kishin interes të botonin jetën dhe veprën e Migjenit, me shtatë novela ende të panjohura, në rastin e shënuar të10-vjetorit të vdekjes. “Por...Shtatë novela të panjohura? Vërtet?’’ Dhe kështu ia dorëzova të daktilografuar materialin, veprën e Migjenit, poezi e prozë dhe biografinë njëqind faqe me foto e faksimile. Lajmi për gjetjen e shtatë novelave (më poshtë shpjegohet që janë gjashtë novela të plota e dy të papërfunduara që u bashkuan në një. Shën. i P. L) të panjohura të Migjenit bëri bujë dhe të gjithë prisnin të botoheshin sa më parë por krijuan edhe nakar në disa nga shkrimtarët ziliqarë të së 30-ës! Dashamirët u gëzuan ndërkohë vura re se në atë komitet kishte njerëz që do të donin të mos i përmendej emri kurrë Migjenit Përmbledhja që dorëzova u botua e copëzuar. Dh. Sh. e M. N. botuan shumë nga poezitë e novelat e Migjenit (bashkë me dy nga të rejat, të pabotuara më parë) në organin e Lidhjes së Shkrimtarëve ‘’Literatura jonë’’, me shënimin sikur t’i kishin zbuluar ata. Ndërsa materialin e plotë të mbledhur prej meje, Kryesia e Lidhjes, për fat të keq, gjetën e ia dorëzuan Gjovalin Lukës duke na futur në sherr... Asaj kohe, ndër të plotfuqishmit në radhët e intelektualëve qe edhe sekretari i shoqatës Shqipëri-Bashkimi Sovjetik, Gjovalin Luka, i cili sillej mirë me mua. Kudo që të haseshim, më respektonte dhe shpesh më ftonte të merrja pjesë në aktivitetet e asaj shoqate... Në beharin e vitit 1953 mora vesh se punimi im mbi Migjenin ishte çuar në shtyp nën redaktimin e Gj. Lukës. Protestova duke i dërguar letrën e mëposhtme Drejtorisë së Arsimit e të Kulturës në Komitetin Qendror, ku drejtonte Fatmir Gjata. ( shih letrën, më poshtë, - shën. Red.). Letra Drejtorisë s’Arsimit e të Kulturës, Tiranë Mbi botimin e veprave të Migjenit Në gusht 1948 i dorëzova Komitetit të Lidhjes së Shkrimtarëve: 1) Vargjet e Lira, të plotësuara me këngët e censuruara më 1948; 2) Koleksionin e Novelave, gati për t’i shtypur; 3) Refrenin e Qytetit të Veriut, tetë novela të pabotuara, të cilat i pata daktilografuar prej manuskriptit dhe bërë gati për botim. Më 1948, me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit, iu afrova Lidhjes për botimin e këtyre veprave. Tani Lidhja i vuri vetë në shtyp, për15-vjetorin e vdekjes së Migjenit. Kjo është punë e mirë; po do të ishte më mirë sikur komisioni i Lidhjes, më parë, të merrej vesh me familjen e Migjenit dhe me atë që ia vuri në dispozicion materialin që botohet. Kur radhën e fundit e bisedova çështjen me nënkryetarin Sh. M., ky më tregoi udhën e gjyqit. Unë nuk dua të shpie emrin e Migjenit nëpër gjyqe, prandaj ju lutem juve të ndërhyni pranë Komitetit të Lidhjes dhe t’a bëni t’i respektojë të drejtat morale dhe materiale të familjes së Migjenit. Me nderime Tiranë, më 11.VII.1953 (Skënder Luarasi) Adresa: Pranë Institutit të Shkencave (Shënim: identitetet janë zëvendësuar me iniciale nga red. P.Luarasi) Por më 1954 Gjovalin Luka u lejua që ta botojë veprën e Migjenit, me plot gabime dhe pa shënuar asnjë fjalë mirënjohje për mundimin e të tjerëve. Me këtë botim të veprës së Migjenit nga Gjovalin Luka, nuk më indinjoi aq shumë përvetësimi i punës sime sesa mungesat e shumta në formë dhe gabimet ortografike, me shtrembërimet ''e çuditshme'' ndaj origjinalit. Bije fjala, novelës së panjohur ''Studenti në shtëpi'' që mbaronte me frazën ''ofendonjëse'': ''Prandaj, shoqni , hiqi bregashet'' i qe shtrembëruar kuptimi në “hiqe maskën”(!) Ndaj protestova ashpër. Kritika e Skënder Luarasit Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, këto ditë botoi librin: “Migjeni – Vepra”, mbledhë e shpjegue nga Gjovalin Luka; Tirazhi 4000 copë, shtypur në Stabilimentin “Mihal Duri”, Tiranë. Ka një fotografi të poetit, një shënim të shkurtër mbi përmbajtjen dhe një koment në fund të faqes për çdo copë letrare. Në fakt, ky vëllim pushton lëndën që Skënder Luarasi ja pat dorëzuar për botim Komitetit Drejtonjës të Lidhjes së Shkrimtarëve në Gusht 1948 që të botohej me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit: 1)Vargjet e Lira, të plotësuara me këngët e censuruara më 1944; 2) Novelat e shkurtra, të mbledhura prej Skënder Luarasit nga revistat e ndryshme dhe të botuara në‘’Literatura Jonë‘’ në Gusht 1948 dhe 3) Refreni i Qytetit të Veriut, tetë novela (nga të cilat dy të pa mbaruara). (Këto dy copëza u bashkuan në një ndaj flitet vende-vende nga S. Luarasi here për shtatë novela të zbuluara dhe herë tetë. Shën. i P.L) të pa botuara gjer dje, dhe që i ruan në dorëshkrim familja e poetit. Gjovalin Luka nuk i ka dalluar novelat e shkurtra prej novelave “Refreni i Qytetit të Veriut” por i ka përzier dhe u ka vënë nëntitullin ‘’Skica dhe tregime’’. Që në krye del pyetja: A kemi të drejtë t’a botojmë të ndryshuar një vepër posthume? Disa janë të mendjes se po. “Migjeni”, - thonë ata, - “si i ri që qe, nuk qe dhe aq i arrirë në gjuhën e tij të pasur”. E pra, të metat e vogla që ka duhen ndrequr. Këtë pikëpamje, si duket, Gjovalin Luka e ka pranuar dhe është përpjekur ta zbatonjë në veprën e Migjenit. Dhe kështu ngjet që në novelat që dalin sot në dritë për të parën herë, nëpër 32 faqe (f. 128-160), hasim jo më pak se 500 ndryshime prej origjinalit, të cilët do të kërkonin 15 faqe të tjera për t’i vënë në “Ndreqje gabimesh”. Po të çfarë natyre janë këto ndryshime? Me ndihmën e dorëshkrimit të Migjenit, ato më kryesoret po i kthejmë në formën origjinale të tyre: “Studenti në shtëpi”, novela e renditur e para në dorëshkrimin e Migjenit, është xhalavitur më keq nga të gjitha. Në 11 faqe përmbi 200 gabime. Nuk është punë pikësimesh, ndonëse edhe pikësimet kanë edhe ata vendin e tyre dhe lozin një rol të rëndësishëm në shprehjen e naltësuar të një poeti. Porse, në këtë novelë, ajo që ja heq të gjithë forcën kuptimit të saj është ndryshimi që ka pësuar fjalia urdhërore fare e fundit: Hiqi bregashet (Hiqe maskën). Me sentencën e fundit, poeti nuk dënon shoqërinë feudale e borgjeze vetëm për hipokrizinë e saj: poeti e padit për diçka natyrale, që as nuk varet prej vullnetit të mire ose të keq të klasës; e padit pazotësinë e saj t’i japë njerëzimit gjëkafshë të dobishme për të ardhmen, se i kanë shterur aftësitë pjellore; e padit për shterpësinë e saj; dhe që t’ia njohë bota këtë impotencë, megjithëse e ofendon rëndë feudalizmin dhe borgjezinë shkodrane, i thotë: “Hiqi bregashet”. “Të çelen arkapijat”, e dyta novelë në dorëshkrimin e Migjenit, ka vetëm tre omisione fjalësh dhe më pak gabime se cilado nga të tjerat e botuara. Në faqe 152: dhe prandvera që aqë pritej, erdhi dhe po kalon si një udhtare (ushtar) pa randësi. “Historia e njenës nga ato”, e treta, në origjinal ka dy omisione fjalësh: njëra pas fjalisë: Sa të bukur ike sytëi fliste djaloshi. f.158: Ajo heshtte sa të bukur e ke këtë (mungojnë) dhe tjetra, në po këtë faqe, pas fjalisë: Praj, more vagabond Një kapardisje n’intimitetpo e cila fjali mund të jetë lënë jashtëpër natyralizmin e fjalisë se në literaturën tonë s’ekemi kapërxyer akoma kufinë e realizmit ndoshta. Në faqen 158: si një koprac, ajo grumbuloi (qëgrumbullon); f.159: me një za në mes të vajit e tëshamjes (të vajit dhe fshamjes) Ja disa trajta të Migjenit që janë ndryshuar: nuk ju a (ndryshuar në: ua, për personin e dytë shumës) qethesapi; Një (nji), shpresë (shpnesë), do (do të, kam me), ynë (i ynë, i jonë), netë (net), ditë (dit), msheftaz (msheftas), sillte (sjelltë), në grykë (ndrykë), dritore (dritare), mori (muer), mezi (memzi), shum (shumë -si ndajfolje), munda (mujta), shokët e mij (shokët e mijë), përgatitur (pregatitur), të soçme (tësotshme), do të dojnë (do të donë), as i bje në sy (ass’i bje në sy), dilshin (i delshin) gjithë këto trajta e shumë të tjera të përdorura drejt prej Migjenit që janë ndryshuar pa ndonjë kriter dhe janë “përdhunuar” në botimin e tashëm, dëshmojnë se Migjeni më 1935 ka patur kuptim më të drejtë për gjuhën shqipe se shumë shkrimtarë shqiptarë më 1954, megjithëse Migjeni i bëri mësimet në shkollë të huaj, larg atdheut, ndër tëhuaj dhe pa asnjë rast të merrej me letërsinë gjer më 1933. Prej këtyre krahasimeve, më duket, del e qartë se nuk është e vërtetë që “Migjeni, si i ri që qe, nuk qe dhe kaq i arrirë në gjuhën e tij të pasur”. Jo vetëm në mendimin, por edhe në formën me të cilën e vesh mendimin, Migjeni është më i përparuari nga të gjithë shkrimtarët shkodranë bashkëkohas, me tendencën e tij centripetale në lëmën e gjuhës shqipe. Natyrisht, ka pasur edhe Migjeni anën e gabuar në gjuhë, sidomos në përdorimin esolicizmave; për shembull: i ati kishte fituar do rudha në ball; pa farë turpit, tri vjet, i ati të presin ndihmën e të birit, Ageja e shikojte; sikur ndollet ndokush n’agoni të vdekjes; çaste radha. Porse këto gabime i kuptojmë lehtë kur mendojmë se Novelat në fjalë poeti vetëm se i kishte hedhur në koncept. Kur shkoi në Itali i mori me vete që me nge t’i rishikonte e t’i ndreqte. Se autori vetë e ka këtë të drejtë, të drejtën t’i rishqyrtojë dorëshkrimet e tij, po ne nuk kemi asnjë të drejtë t’ja botojmë të ndryshuara. Ne duhet t’a ruajmë e t’a nderojmë trashëgimin e tij pa rezervë që ashtu edhe të mundimtë gjurmojmë zhvillimin e Migjenit në gjithë fazat e ndryshme si shkrimtar e si mendimtar. Pas këtij shqyrtimi të shpejtë të “Novelave” të cilat Migjeni i pati shënuar me datën “në Shkodër 31-I-1936” dhe në botimin e të cilave pasqyrohet pakujdesia e redaktorit për t’i paraqitur publikut një botim të përshtatshëm të poetit tonë të adhuruar, dua të shënoj edhe nja dy mungesa të përgjithshme në këtë “Vepër”. Përveç një botimi estetikisht të lartë, të mbështetur në një përpikmëri shkencore dhe në një ndarje metodike të materialit, lexonjësit shqiptarë prisnin edhe diçka tjetër në këtë botim: një tirazh më të madh, ndonjë fotografi të re të poetit djalosh, një hyrje dhe një skicë biografike të tij. Së paku t’ishin shënuar në rrëzë të fotografisë datat kardinale të poetit. Zoti Gjovalin Luka, që mori përsipër të redaktonte materialin e mbledhur nga tjetërkush dhe nuk pati mirësinë të shënonjë asnjë fije mirënjohjeje për mundimin e të tjerëve, e ka pasur për detyrë të superonte çdo punë të bërë gjer më tani mbi “Veprën” e Migjenit. Gjovalin Luka i ka pasur të gjitha mundësitë ta plotësonte këtë detyrë: ka pasur gjithë materialin e poetit të ruajtur në bibliotekën dhe në arkivin e Institutit të Shkencave; gjithë ato reçensione e kritika e referate e biseda e konferenca që janë botuar për kujtimin e poetit; ka pasur në dispozicion të tij anthologjitë, dorëshkrimet, librarinë, korespondencën, fotografitë e dorëshkrimet e Migjenit të ekspozuara në rastin e datave përkujtimore të poetit. Por ç’u bë, u bë. Dhe më mirë që tirazhi është i unjt: 4000 ekzemplarë të “Veprës” do të çduken në katër javë e sipër. Dhe atëherë do të ndjehet nevoja për një edicion të ri të poetit, të plotë, të drejtë, të denjë për Migjenin; ky edicion i përgatitur me kujdesin më të madh duhet të pushtonjë një Hyrje, Biografinë e Migjenit, korespondencën e tij, ndonjë fac-simile dhe gjithë ato copra dorëshkrimi që shpëtuan nga humbja dhe nuk janë vënë në shtyp gjer tani. Vepra e Migjenit e “këngëtarit me gjakun kryengritës” që na la për trashëgim “Vargje të Lira”, duhet të zërë një vend të merituar në historinë e përpjekjeve të popullit shqiptar për liri, kulturë e begati. Skënder Luarasi Tiranë, më 2 prill 1954 (Kjo kritikë është dhënë me shkurtime të shembujve për ndreqje gabimi. Shënim i P. L) Ndërkohë në Drejtorinë e Kulturës e të Arsimit në Komitetin Qendror u shqyrtua përsëri çështja e botimit të veprës së Migjenit, të punuar nga unë dhe m’u njoh e drejta. Me gjithë kundërshtimin e disa zyrtarëve të lartë, më 1956 u botua vepra e Migjenit që i pata dorëzuar Lidhjes së Shkrimtarëve për botim që më 1948, me 223 faqe dhe tirazh 6000 kopje. (Por edhe në këtë botim u “krasitën” nga censura rreth 12 faqe daktilografike nga jeta e Migjenit. Shën. i P.L.) Parathënie e veprës ‘’Migjeni’’ të Skënder Luarasit , botim i vitit 1957 dhe 1961. Me rastin e 10-vjetorit të vdekjes së Migjenit “Literatura jonë”, gusht 1948, botoi 16 copë nga novelëzat e tij, nga të 22 novelat të botuara në shtyp gjer atëhere. Në gusht 1953, me rastin e pesëmbëdhjetë vjetorit të vdekjes së Migjenit, prapë “Literatura jonë” botoi dy nga të tetë prozat e panjohura të autorit, të ruajtura prej familjes së tij “Të çelen arkapijat” dhe “Studenti në shtëpi”. Më 1954, Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve botoi librin “Migjeni – Vepra” - mbledhë dhe shpjegue nga Gjovalin Luka; me një fotografi të poetit, një shënim të shkurtër gjysëm faqe në fillim mbi përmbajtjen, dhe ndonjë koment në fund të faqes për çdo copë letrare. Në fakt, ky vëllim pushton pjesën më të madhe të lëndës që Skënder Luarasi ja pati dorëzuar për botim komitetit drejtonjës të Lidhjes së shkrimtarëve në gusht 1948 për ta botuar me rastin e dhjetëvjetorit të vdekjes së Migjenit 1)Vargjet e Lira të plotësuara me këngët e censuruara, më 1944 2) Novelzat dhe 3) Novelat e Qytetit të Veriut (siç i ka quajtur Migjeni vetë në kapakun e tyre) të pabotuara gjer atëhere dhe që i ruan në dorëshkrim familja e poetit... ( f.42-43). Skënder Luarasi Tiranë, më 26 gusht 1956 U gëzova se e vërteta u shpall dhe u pranua botërisht për ata që kishin sy e veshë e mendje të kthjellët. Gjovalin Luka, kur nuk zotëronte më pushtet më kërkoi ndjesë për aktin e padrejtë por u mirëkuptuam që nuk ishte ai shkaktari kryesor. E vlerësoja Gjovalinin ndaj e përjetova me dhimbje fatin e tij tragjik. Botimi i jetës dhe veprës së Migjenit pati një jehonë të gjerë, qartësoi e motivoi shumë mendje të reja por nuk i kyçi gojën “të moçmes së mykur”.