[Psikologu]

2. LETERSIA DHE ARTET

Letersia
Ringjallja nacionale, levrimi i shqipes si gjuhe e kultures, organizimi i arsimit kombetar dhe themelimi i letersise kombetare ne rrafshin kulturor, si dhe krijimi i shtetit te pavarur ne rrafshin politik, keto ishin pikat kyce te programit te levizjes se Rilindjes, prej se ciles lindi shkolla e romantizmit shqiptar te shek. XIX, qe u perurua ne vepren "Kenget e Milosaos" (1836) te Jeronim de Rades per te marre formen e plote ne veprat e Naim Frasherit, Pashko Vases, Ndre Mjedes, Zef Serembes, Gavril Dares (te Riut), Andon Z. cajupit, Luigj Gurakuqit, Asdrenit, Gjergj Fishtes, Filip Shirokes e te tjereve. Ishte ky nje romantizem tipik ballkanik, i mbrujtur me frymen e clirimit kombetar, me mallin e mergimtarit dhe me patosin retorik te evokimit te mesjetes shqiptare, domethene te lufterave te Gjergj Kastriotit Skenderbeut. Letersia e Rilindjes u frymezua nga idete e romantizmit nacional dhe te iluminizmit, qe u kultivuan ne rrethet e inteligjencies shqiptare, e cila jetonte kryesisht ne mergim, ne ngulimet e vjetra shqiptare ne Itali dhe ne ngulimet e reja ne Stamboll, Bukuresht, ShBA, Sofje e Kajro. Kjo shkolle letrare levroi kryesisht poezine. Heroi i saj ishte njeriu etik, shqiptari luftetar e me pak njeriu tragjik. Ne procesin e zhvillimit te saj nisen te integrohen gjithnje e me shume ne te edhe idealet shoqerore demokratike te ndikuara nga orientimi ne pergjithesi perendimor i kultures shqiptare te Rilindjes. Kete prirje e shprehu ne menyre poetike, Naim Frasheri, ne vargjet sintetike: "Jak' o dit' e uruar, / Qe lint nga perendon".
Pjese e ketij procesi ishte dhe pasurimi i krijimtarise letrare me idealet humaniste per rilindjen e njeriut dhe lirine e individit, per persosjen e tij morale dhe emancipimin e tij nga prangat e mesjetes, nga mendesia e normat e moralit te saj qe e ndrydhte shpirtin e njeriut dhe e mbante ne padije e erresire. Poezia, sidomos poezia lirike e Rilindjes, i solli letersise shqipe boten shpirterore te individit, dramat e kerkimet e tij morale, nje bote ne levizje e te trazuar, nje shpirt te zgjuar nga gjumi mesjetar qe e mpinte mendjen njerezore.
Nje tipar i rendesishem i kultures dhe i letersise se Rilindjes eshte rigjallerimi dhe rivleresimi i vlerave tradicionale te kultures shqiptare, sidomos lidhja e ngushte e saj me folklorin vendas, riaktivizimi i motiveve dhe i formave poetike te krijimtarise gojore popullore. Gjurmimi i kesaj tradite dhe botimet ne fushe te saj ("Rapsodi te nje poeme arbereshe" me 1866 nga De Rada, "Permbledhje te kengeve popullore dhe rapsodi te poemave shqiptare" me 1871 nga Zef Jubani, "Beleta shqiptare" me 1878 nga Thimi Mitkoja, "Valet e detit" me 1908 nga Spiro Dineja etj.) ishin pjese e programit kulturor te Rilindjes Kombetare per afirmimin e identitetit etno-kulturor te shqiptareve.
Por letersia e kultura e Rilindjes u zhvilluan ne marredhenie te ngushta me kulturat perendimore e lindore, duke marre prej tyre ato elemente qe i pergjigjeshin frymes se tyre dhe duke ruajtur natyren vendase.
Levizja mendore dhe letrare e Rilindjes krijoi nje kulture te re; ajo hapi epoken e kultures moderne te shqiptareve.
Fillimet e letersise se Rilindjes lidhen me krijimtarine poetike te nje grupi poetesh nga veriu, te cilet qendrojne ne kapercyell te dy koheve. Nga njera ane ata me shkrimet e tyre fetare zgjasin, pas nje heshtjeje gati trecerekshekullore, traditen e letersise se vjeter klerikale katolike, kurse nga ana tjeter me disa vjersha te tyre, ku u buthtuan motivet e para atdhetare, u bene nismetare dhe pararendes te letersise se re. Keta ishin Preng Doci (1847-1917), abati i Mirdites, Pjeter Zarishi (1806-1866) nga Zadrima, Leonardo de Martino (1830-1923) arberesh i ardhur si misionar franceskan ne Shqiperi dhe Ndue Bytyci (1847-1917) prej Kosove.
Disa vjersha te ketyre poeteve jane te mbrujtura me frymen atdhetare dhe me notat e kushtrimit per lufte kunder pushtuesit, duke i hapur udhen edhe nje levizjeje te gjere artistike letrare, qe do te zhvillohej ne Shkoder ne mbarim te shek. XIX dhe qe pati si perfaqesues te saj Ndre Meden, Gjergj Fishten, Luigj Gurakuqin, Filip Shiroken.