[Psikologu]

2. LETERSIA DHE ARTET

Andon Z. Cajupi (1866-1930)
Andon Zakoja, i njohur me pseudonimin Cajupi, lindi ne Sheper te Zagorise, ku mori edhe mesimet e para. Me pas u shkollua ne nje lice francez ne Aleksandri, kurse studimet e larta per drejtesi i kreu ne Gjeneve. Prej andej u kthye ne Egjipt ku e ushtroi fare pak profesionin per te cilin u diplomua dhe iu kushtua teresisht levizjes patriotike, duke u bere nje nga figurat qendrore te kolonise shqiptare te Misirit.
Shkrimi i pare qe njihet prej cajupit eshte artikulli "Duke kerkuar nje alfabet", botuar ne revisten "Shqiperia" te Bukureshtit. Ne kete artikull te shkruar ne frengjisht poeti i ardhshem mbron idene e perdorimit te alfabetit latin dhe parashtron pikepamjet e tij te perparuara per zhvillimin e levizjes kombetare.
Me 1902 cajupi doli para lexuesit me permbledhjen poetike "Baba Tomori", qe beri jehone dhe u prit mire per frymen luftarake qe mbartte poezia e tij dhe per risine qe ajo sillte ne motivet, ne frymen dhe ne mjetet e shprehjes. Ne vjershat atdhetare ndihet ndikimi i Naimit, vecse poezia e cajupit me kete teme pershkohet nga nota te forta luftarake dhe nga thirrje te hapura per te rrokur armet kunder pushtuesit. "cvish rrobat e Roberise, / Memedhe, / Vish armet e trimerise, / Se ke ne!" shkruan cajupi ne vjershen "Shqipetar".
Ne poezine e tij te zjarrte cajupi u bente jehone zhvillimeve te vrullshme ne levizjen kombetare me agimin e shekullit te ri, qe cuan ne formimin e cetave te lirise dhe ne kryengritjet e medha te viteve 1910-1912.
Poezia e cajupit vinte gishtin edhe ne plagen e percarjes e te vellavrasjes dhe i ftonte shqiptaret te linin pas merite e te bashkonin armet kunder pushtuesit osman e kunder synimeve te shovinisteve fqinje. Demokratizmi i permbajtjes, notat luftarake dhe fryma satirike demaskuese ndaj armiqve te ceshtjes kombetare e bene poezine e cajupit te perhapet shpejt e te kete nje ndikim te madh te lexuesit.
Me nje ndjenje te holle poetike ka trajtuar cajupi edhe motivet dashurore e ato shoqerore ne disa prej vjershave me te mira te "Baba Tomorit". Ne fund te kesaj permbledhjeje ai ka perfshire edhe komedine "14 vjec dhenderr", nje komedi realiste qe zuri vend te sigurt ne repertorin e teatrit shqiptar. Me 1910 ai shkroi komedine tjeter "Pas vdekjes", e cila u botua me 1937, 7 vjet pas vdekjes se poetit. Komedia zhvilloi idene e fejtonit "Klubi i Selanikut", botuar prej tij me 1909, duke demaskuar ata qe ishin bere vegel e xhonturqve ne Shqiperi dhe duke vene ne loje naivet qe binin ne gracken e propagandes xhonturke.
E kesaj periudhe eshte edhe poema satirike ne doreshkrim "Baba Musa lakuriq", nje ritregim parodik i ngjarjeve te bibles. Me kete veper ai e zgjeron shume rrethin e motiveve dhe problematiken e poezise shqipe, peruron kritiken ndaj veseve e thelbit moral te njeriut, duke sjelle ne letersine shqipe nje permase te re, qe do ta thellonte me tej satira e Gjergj Fishtes dhe e Faik Konices.
Me cajupin nis te shfaqet ne jeten e re letrare shqiptare tipi i poetit civik, qe ndjeu nga te paret krizen e idealeve te Rilindjes, edhe pse me ato e lidhnin mijera fije. Ai pati kurajon ta shihte te verteten ne sy, sepse i kishte dale dehja nga romantizmi nacional i Rilindjes, i cili, i marre integralisht, pa nje qendrim kritik dhe vetekritik, nuk i pergjigjej me situates se re historike. Perballe imazhit te nje jete idilike, poetit i vrisnin syte plaget shoqerore e morale ne trupin e kombit, kur demaskoi pa meshire bejleret e feudalet e degraduar. Perballe mitit te harmonise shoqerore ai shihte kundershti e kontraste te mprehta, te cilat i pikasi edhe ne gjirin e levizjes kombetare. Ne ndeshjen midis vetedijes romantike dhe vetedijes realiste, kritike te cajupit po fitonte kjo e fundit, duke i hapur rrugen realizmit ne letersine shqiptare te fillimit te shek. XX.
cajupi u be nje poet popullor edhe sepse e mbrujti poezine e tij sipas modeleve te poezise popullore. Ai mbeti nje shembull klasik i poetit qe shprehu shpirtin e popullit me nje gjuhe poetike te thjeshte e te drejtperdrejte, por shprehese dhe te fresket.