[Psikologu]

Heret u shfaq edhe te Spiro Xega interesi per te fiksuar bashkekohesit e tij, duke u perpjekur jo vetem te hyje ne boten psikologjike, por t'i karakterizoje portretuaret e tij edhe nga ana shoqerore. "Teto Qyrana" dhe portreti i Parashqevise, te punuara ne vitin 1901, jane nga punimet e tij me te mira te kesaj periudhe. "Teto Qyrana" eshte nje grua tipike korcare. Nga shprehja e fytyres dhe nga veshja e thjeshte duket se ajo e kalon pjesen me te madhe te kohes ne punen e lodhshme prane tezgjahut si endese qilimash. Nje pamje dhe nje bote tjeter na hap Parashqevia. Portreti zberthen boten e brendshme te saj, ndjenjen e epersise qe ka si grua e re e bukur dhe si perfaqesuese e nje shtrese te kamur.
Por modelin e atij realizimi, qe me vone percaktoi stilin e tere piktures sone, e gjejme te "Portreti i fshatarit" nga Zadrima te Kole Idromenos dhe te "Dr. Prel", veper e Ndoc Martinit (1880-1917). Fshatari eshte njeri i punes, i munduar, qe veshtron perpara disi i lodhur e i mallengjyer, pa i munguar edhe shprehja prej guximtari, ndersa te "Dr. Prel" ndihet qarte pakenaqesia e intelektualit ndaj asaj shoqerie qe ndrydh energjite e talentin.
Ne portret, si gjini e rendesishme qe drejton vemendjen ndaj njeriut te gjalle, mbizoteron koloriti i ngrysur ne kontrast me ngjyrat e ndezura e te gezuara te qendisjeve, te qilimave e te veshjeve ku populli derdhte tere talentin dhe endrrat e tij te bukura. Qendrimi kritik ndaj realitetit ishte shprehje e njohjes dhe e pasqyrimit me te thelluar te jetes, shenje e rritjes se nivelit artistik dhe e frymes realiste ne pikture.
Pavaresisht nga kushtet e rrethanat e veshtira qe i frenonin, piktoret e periudhes se Rilindjes jane ballafaquar me guxim me realitetin, me jeten, duke nxjerre se andejmi temat e subjektet e tyre. Sado te ndryshem te jene si individualitete krijuese, tek ata gjendet kurdohere dicka e perbashket ne plan te interesave tematike, pasi i njejte ka qene edhe ideali qe i frymezonte, dashuria per atdheun, per popullin, per historine dhe per jeten e tij. Qe ketej rrjedh edhe karakteristika e pergjithshme e piktoreve te asaj kohe, gershetimi tematik i aktuales me historiken. Pjesa me e madhe e piktoreve te Rilindjes e vazhdoi veprimtarine krijuese edhe ne periudhat e mevonshme. Krijimtaria e tyre la gjurme ne historine e kultures sone dhe ndikoi ne zhvillimin e arteve figurative ne periudhat pasuese.