[sherri]

[SIZE="2"]JETA E NJË AMERIKANI TË JASHTËZAKONSHËMKUSHTUAR SHQIPËRISË

NGA MAL BERISHA


Në agimin e shekullit të nëntëm- bëdhjetë, kur mijëra shqipëtarëdo merrnin rrugën e mërgimitdrejt Botës së Re, këtu në Amerikën esapozbuluar për ta, jetonte njëamerikan që bëri të kundërtën e kësaj.Ai mori rrugën për në Shqipëri. Dhe kyishte Çarls Telford Erikson, i cili kishtevendosur të lundronte tërësisht kundër rrymës.I biri i dy emigrantëvesuedezë, bujq në Illinois, i lindur nëvitin 1867, edukuar fillimisht nëvendlindje e më pas në Yale UniversityDivinity School, i përgatitur për jetënme një frymë asketizmi dhe human-izmi të pashembullt, ai iu bashkua Bor-dit Ndërkombëtar të Misionerëvë nëBoston dhe mori një emërim nëShqipëri. Në fakt Shqipëria ishte po aqe panjohur për të sa ç’mund të jetë për ne sot një planet ende i pazbuluar.Ishte 1 gushti i vitit 1908,kur 41 vjeçari Telford bashkë me tëshoqen Kerry dhe tre fëmijët, Luis,Paul dhe Earl, morën udhën me avul-loren “Republika” nga Bostoni për nëSelanik. Më datën 13 shtator 1908 ataarrijnë në Korçë. Brenda dy javë qën-drimi Eriksoni vuri re se ky ishte njëqytet i zhvilluar, me shtëpi të bukuradhe rini të veshur mirë, të kthyer ngaAmerika të cilët flisnin një anglishteslang si kjo:
“Har ju? Ju Merikan? Yes, I bin to Merica. Hoë you like Korça?Yes, very nice but Merika better. Makedamn lot money in Merika….”
Ai vendosi të largohej ngaKorça, ku vepronte misioni i tij i për-faqësuar nga Phyeniks Kenedi dhemotrat Qiriazi e Gregor Cilka, dhe tëshkonte në Tiranë. Në një udhëtim ek-zotik, ai kaloi në rrugën transversalelindje – perëndim nga Korça nëSarande, Korfuz dhe me një avullore,në Durrës.Erikson arrin në Tiranë në16 Tetor 1908. Për afro një vit rrjeshtEriksoni banon në Rrugën e Dibrës,qëndron, bisedon, dhe njihet me tiran-asit, me të cilët bëhet mik i ngushtë,dhe shtëpia e tij kthehet në shtëpinë etë gjithëve. Aty familja e tij shtohetedhe me një vajzë të vogël. Por do të përzihet prej andej nga administrataturke. Ai vendos të shkojë në Elbasandhe t’u bashkohet përpjekjeve të patri-otëve shqipëtarë për hapjen e shkollaveshqipe. Aty ai njihet me shumë patri-otë, ndër të cilët me Lef Nosin dheAqif Pashë Elbasanin, për të cilin aishkruan me nderimin më të madh.Bashkëpunon me Kristo Dakën dheLuigj Gurakuqin. Ai i hyn punës dhehap një shkollë e cila nuk pati jetëg- jatësi mbasi turqit e rinj e konfiskojnëdhe e kthejnë atë në depo baruti. Nëvitin 1910, ai bëhet dëshmitar imasakrave të ndërmarra nga ShefqetTurgut Pasha.Me 24 Tetor 1910 arrestohet prej turqve dhe internohet në Manastir.Do të duhen shumë ndërhyrje të Am- basades Amerikane në Stamboll që aitë lirohet prej andej dhe, me gjithëkëshillat që mos të kthehet më nëShqipëri, pasi përbënte një rrezik shumë të madh, ai përsëri nuk i ndahetElbasanit. Ministri i Jashtëm turk RifatPasha i thotë Ambasadorit AmerikanShtraus se Eriksoni është shqiptar me pashaportë amerikane, pasi flet shqipdhe e duan tërë shqiptarët, pa dallimfeje.Me t’u kthyer në Elbasan, atë e pllakosnjë fatkeqësi shumë e madhe. Djali imadh Earl, dëmtohet duke luajtur në bodrumin e shtëpisë dhe Eriksoni de-tyrohet ta dërgojë në Zvicër. Djali vdesdhe kjo ndodh pikërisht midis tetoritdhe dhjetorit 1912, kur Shqipëria sh- pallet e pavarur dhe për fat të keq pushtohet menjëherë nga serbët.Gjatë kthimit për në shtëpi,ai arrestohet nga autoritetet pushtueseserbe të Portit të Durrësit dhe mbahetnjë jave në izolim. Serbët urdhërojnëmenjëherë dëbimin e tij, si mik i shqip-tarëve dhe armik i serbëve. Shkon nëElbasan dhe nën kërcënimin e bajone-tave serbe në dhjetor 1912 bashkë mefëmijët dëbohet nga Shqipëria.Rikthehet në Shqipëri, herë pas here, vetëm, por edhe me miq tëtillë si Edith Durham, Aubrey Herbert,Henry Nevingson. Takohet me major-domon e Princ Vidit dhe mëson tërë in-trigën dhe tragji-komedinë evropianetë emërimit të Princit. Ai njihet edheme patriotët shqiptarë në Shqipëri dhenë mërgim. Mban fjalime për Shqipërinë ne Itali, në shoqatat anglo – amerikane në Napoli, në Angli egjetkë. Takohet me Ismail Qemalin nëItali. Në vitin 1914 i bashkohet Kryqittë Kuq Ndërkombëtar për zonën emjeruar të Puljas. Rasti e sjell të bashkëpunojë me Zonjën Uillson.(emri i gruas) Ai viziton refugjatëtshqipëtarë të dëbuar nga Mali i Zi dheKosova drejt Shkodrës dhe Qerretit tëKavajës si dhe nga Çamëria drejtVlorës. I shkruan për ta Sir EduardGreyt. Në vitin 1918 emërohet Drejtor i Kryqit të Kuq Ndërkombëtar për Ital-inë.
KONFERENCA E PAQESNË PARIS, 1919.
Njëherazi me këtë emërim ai merr njëftesë nga VATRA jonë e nderuar për t’u bërë anëtar i Delegacionit Shqiptar në Konferencen e Paqes në Paris. Paasnjë mëdyshje, ai braktis të tëra priv-ilegjet e një pune shumë të mire, hu-mane, të mirëpaguar dhe niset për nëParis. VATRA ishte bërë lobuesja krye-sore për ruajtjen e Shqipërisë nga cop-timi që i kanosej nga Traktati i Fshehtëi Londrës. Eriksoni do të fllase tashmënë emër të saj.Eriksoni i bashkohet delega-cionit shqiptar të drejtuar nga TurhanPasha, me Mehmet Konicën, MikelTurtullin, Lef Nosin, At Bumçin eMitat Frasherin. Ai menjëherë takohetme delegacionin amerikan dhe konsta-ton se të njëmijë antarët e delegacionitamerikan që shoqërojnë Uillsonin nuk ia kanë idenë për Shqipërinë. Ai shehse interesat italiane po shkatërrojnë atëShqipëri të mbetur, për shkak të Trak-tatit të Fshetë të Londrës së vitit 1915;konstaton se Lloyd George dheClemensau janë të dehur nga karizma eVenizellsit dhe propaganda anti-shqiptare greke.Ai menjehërë ia fillon punësdhe shumë shpejt arrin të bindë njërin prej këshilltarëve të afërt të Presiden-tit për drejtësinë e kërkesave të Shqip-tarëve. Ai konstaton se në përbërjen edelegacionit amerikan (Write) të pak-tën një delegat punonte për interesatgreke. Pastaj ai shkruan letra pa fund. Njohja e mëparshme me Zonjën Uill-sonit, sipas biografit të tij Fusine,mund të ketë qenë çelësi i suksesit tëEriksonit në tërheqjen e vëmendjes sëvetë Presidentit ndaj çështjes shqiptare.Por vetë Erikson e pranon se Uillsonkishte një dijeni të mëparshme për çështjen shqiptare, çfarë na bën të kup-tojmë se takimi i Nolit në udhëtimin efamshëm të Presidentit në Mayfloëer me datën 4 korrik 1918 kishte bërë punën e vet.Erikson takon kreun e Di-vizionit të Ballkanit, Dr. U.L Uester-man, dhe z. Clive Day. Ai mëson prejtyre se Presidenti gjendet i rrethuar dhei izoluar nga “katër të fortët” të cilët, për çdo gjë që kishte të bënte me Bal-lkanin, pyesnin Venizellosin. Kështu aivendos që t’i dërgojë një letër ZonjësUillson, me lutjen për t’i dorëzuar Presidentit një letër bashkëngjitur metë, për ShqipërinëDisa ditë më vonë Eriksonimerr një mesazh prej Sekretarit tëPresidentit me anë të të cilit ai kërkonmë shumë shpjegime rreth kërkesavetë delegacionit shqiptar. Ai e dërgonatë nëpëmjet të një letre të gjatë e tëqartë. Fill pas kësaj letre pason njëdeklaratë e lëshuar nga Uillson, e pub-likuar në Paris Press. Ajo fillimisht paraqet shqetësimet për pretendimet eItalisë ndaj Fiumes dhe me pas i hedh poshtë si të bazuara thjesht në interesadhe jo në principe. Bazuar në 14 pikate tij, Ai thote:
“Nuk janë në pikëpyetje “interesat”,por të drejtat e popujve, sundim-tarët e të cilëve kurrë nuk i kanëmarrë parasyshë kërkesat e tyre”.
Duke u thelluar më tej në këtëdeklaratë ai do ta mbyllte atë me këtofjalë:Unë refuzoj të pranoj se,meqë Qeveria e Shteteve të Bashkuaranuk ka qenë palë në këtë traktat, (Ështëfjala për Traktatin e Fshehtë të Lon-drës) të ketë qenë në fakt edhe tërësishte panjohur me ato që ato janë vendour aty. Dhe e mbyll me frazën:
“Rrethanat e reja e kanëtransformuar atë në një copë letërpa vlerë.”
Kur delegacioni shqiptar e lexoi këtëdeklaratë befasuese, ata kërcyen ngagëzimi dhe kishin arsye të besonin seishte letra e tyre që kishte bërë që Pres-identi të reagonte për herë të parëkundër Traktatit të Fshehtë të Londrësme Italinë.”Fill pas kësaj Presidentin do ta pristenë tavolinë teksti i një letre tjetër, ngae cila po citoj:
Shkëlqesisë së tij Uoodrou Uillson,President i Shteteve të Bashkuara,Zotëri,A do të na lejoje ne, për-faqësuesve të një kombi të vogël, qëgjithmonë i ka vlerësuar nderin,drejtësinë dhe guximin si virtytet mëtë larta, t’u shprehim mirënjohjenmë të thellë për ndjesitë tuaja fisniketë cilave iu keni dhënë shprehje tëtilla kaq të fuqishme?Pastaj letra vazhdon:Tani ne e dimë se kauza jonë humbvetëm nëse humbet kauza juaj, sepsetë dyja janë një, dhe ajo do tëndodhë vetëm nëse vetë Zoti dësh-ton, që do të thotë, KURRË.Pastaj ajo mbyllet me mirësjellje enënshkruar nga të njejtët delgatë,Konica, Turtulli Erikson.Fill më pas ata marrin këtë letër ngaPresidenti Uillson, të cilën po e citoj:Të dashur zotërinj,E kam të vështirë, që në mes të njëdite kaq të ngarkuar me punë, t’jushpreh si duhet se sa shumë u gëzovakur mora letrën tuaj të datës njëzete katër prill, dhe se sa thellësisht jami interesuar të shoh principet e paqessë vërtetë të zbatuara mebesnikërinë më të madhe.Me nxitimin më të pashmangshëm,Sinqerisht i JuajiUoodrou Uillson.