[Psikologu]

Krijimet poetike ne perberje te kengeve perkatese, sic jane shprehur folkloristet shqiptare, gjate Rilindjes "marrin nje zhvillim te brendshem me demokratik, me masiv, vecori keto qe harmonizohen me gjeresine dhe karakterin popullor te levizjeve". Duke qene bashkatdhetare e historise, kenga historike u ben jehone artistikisht kundershtive, qendresave, revoltave, kryengritjeve kunder pushtuesve qe nga ato te karakterit me te kufizuar lokal, krahinor, deri ne ato te nje plani me gjitheperfshires nderkrahinor e kombetar.
Kundervenia vendas - te huaj, e kthyer ne shprehjen shqiptare - osmanllinj, qe shprehte dallimin kombetar, sipas kengeve historike shqiptare te periudhave te meparshme, gjate Rilindjes behet nje dukuri mjaft e kristalizuar. Ideja e bashkimit kombetar, pa dallim feje e krahine, shihet ne mjaft tekste kengesh historike, si nje kerkese e domosdoshme, si e vetmja rruge per te arritur lirine e pavaresine, qendresen dhe perballimin e qarqeve shoviniste fqinje e te Fuqive te Medha qe i perkrahnin. Vetem te botimi i permendur i Thimi Mitkos nder te tjera gjejme edhe vargje te tilla: "Shqiperia ane mb'ane / U ngren' e nje fjale thane: / - Mbretit s'i apem nizame!"; "O shoke, nde kini bese, / Kush ka lindur do te vdese. / Shqypetare ne na thone, / Bejme si c'kemi zakone"; "Ziafeti i osmanllise / Eshte helm i Shqiperise"; "Sulltan, mos degjo Frengjine, / Na s'leshojme Shqiperine"; "Frenk, e gjec nga Perendia, / S'e se humbi Shqiperia. / Na madhuat Malezine, / Serbin' edhe Grekerine, / Harruate Shqiperine, / Q' i ka trimat si shahine".
Nje ndergjegjesim i tille popullor kalon permes momentesh te ndryshme kulmore, te percjella nga kenget popullore. Krijohen e qarkullojne cikle kengesh per ngjarje shume te rendesishme, per situata nxitese, shpresedhenese e tronditese dhe kenge te vecanta per ngjarje me te kufizuara. Ne teresine e tyre keto kenge jane me interes edhe per te pasqyruar dhe per te pasuruar kroniken historike te periudhes se Rilindjes Kombetare. Nuk ka ngjarje te rendesishme te levizjes kombetare te kesaj epoke qe te mos kete lene gjurme te thella ne ndergjegjen e popullit, i cili i ka perjetesuar ato ne kenget e tij historike.
Epika historike shqiptare, e krijuar gjate Rilindjes Kombetare, ne rend kronologjik grupohet ne tri etapa: a) Kenget e viteve 1831-1847; b) ato te gjysmes se dyte te shek. XIX, me pike kulmore ngjarjet e Lidhjes Shqiptare te Prizrenit; c) kenget per ngjarjet qe vijojne deri ne shpalljen e Pavaresise.
Grupi i pare ze fill me pasqyrimin e njeres prej kryengritjeve te fshataresise te trevave te Jugut me 1831 (Leskovik, Kolonje, Permet, Tepelene), vijon me veprimet sulmuese kunder administrates se pushtuesit me 1833-1834 (Delvine, Tepelene e Berat), me kryengritjen e armatosur te Kosoves (1833), me luftimet per te mos lejuar zbatimin e ligjeve centralizuese me 1844-1845 (Shkoder, Diber, cermenike, Malesi e Gjakoves, Prishtine etj.), deri te momenti i rendesishem i vitit 1847, kur ne jug te vendit pati kryengritje popullore te pergjithshme me shume jehone kunder administrates osmane.
Nepermjet kengeve popullore percillen skena te tera, ku pasqyrohet tabloja e gjendjes politike e shoqerore e kohes. Shohim ne to kushtrimet popullore, dhenien e beses, ngritjen e gatishmerine e shtresave te gjera popullore per t'u hedhur ne sulme dhe per te sakrifikuar ne lufte kunder pushtuesit: "Melesini maja-maja, / E rreh topi e kumbaraja... / Kjo kisha me nje kamare, / Nizamet i shojti fare"; "Shkodra te veten e bani, / I erdh hakut Osmanllise"; "****elesh, krie te ngrini, / Gra e burra arme vini, / Anen e detit te zini, / Se na pllakosi qafiri"; "Kur te cahen kullat tona, / Plot me gjak dirgjet Valbona"; "Shqiperia anembane / U ngren' e nje fjale thane: / - Mbretit s'i apem nizame".
Ne keto kenge, krahas figurave shume te njohura, si Zylyftar Poda, Zenel Gjoleka, Tafil Buzi, celo Picari etj., dalin edhe nje varg personazhesh te tjera, te spikatura ne luftime te ndryshme, si Zenel Xhafoja, Balili i Xhixhise, Sinan Maloja, Labe Duka etj.
Kenget e etapes se dyte gjate Rilindjes Kombetare pasqyrojne jehonen e levizjeve te metejshme kunder pushtuesve osmane, por edhe nje teme te re, sic ishte ajo e mbrojtjes se teresise tokesore te atdheut nga synimet dhe perpjekjet e qarqeve shoviniste fqinje, me nxitjen e Fuqive te Medha te kohes. Kalojne nepermjet kengeve historike pamje tragjike, si shpernguljet e shqiptareve nga Leskovci, Prekupla, Vranja (1877-1878) etj.: "Oh, muhaxhirt, o bre, kah po shkojn-e, / Dru e gur, bre, c'po vajtojn-e".
Gjendja e veshtire per popullin tone gjate viteve 1875-1878, e krijuar nga Kriza Lindore, me pike kulmore Kongresin e Berlinit, pershkallezoi qendresen dhe i nxiti shqiptaret te organizojne luften per mbrojtjen e teresise tokesore te vendit. Idete e medha te Rilindjes tingelluan me force te vecante ne kenget epike kushtuar Lidhjes se Prizrenit (1878-1881), ne te cilat perjetesohet njekohesisht qendresa e pashembullt e popullit shqiptar kunder shteteve shoviniste fqinje per mbrojtjen e teresise se tokave shqiptare, si edhe lufta e tij per autonomine e vendit kunder ushtrise osmane te Dervish Pashes.