Skënder luarasi

[petrol]

Skënder Luarasi
NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE

Kur mbrojta ‘’Gjeneralin e ushtrisë së vdekur’’ të Kadaresë më kërcënuan se do të më jepnin plumbin prapa kurrizit.
Ndaj nxitoj të kritikoj veprat e Sterjo Spasses (Zgjimi e Pishtarë) që populli shqiptar të mos ma japë atë plumb në lule të ballit. Plumbin do t’ia kisha shkrepur zemrës me vetë dorën time, po të kisha dezertuar ditën e 7 prillit 1939 dhe po të mos kundërshtoj tani të përsëritet e Premtja e Zezë!...
E shkruaj këtë kritikë për ata që romanet Zgjimi e Pishtarë nuk patën nge t'i lexojnë, për ata që nuk patën më durim për t’i përfunduar, për recenzentët e pandjenjë dhe redaktorët e padenjë që ia reklamuan popullit shqiptar si vepër shembullore për t'u lexuar e studjuar!
(S.Luarasi, Kujtime, 1976)

Skënder Luarasi
Romanet ''Zgjimi'' e ''Pishtarë'' dhe e vërteta historike.
Vjet u botuan dy volume, ''Zgjimi'' dhe ''Pishtarë'' nga Sterjo Spase, dy të parët nga cikli i romaneve ''Rilindasit''. Barra që mori përsipër autori qe e rëndë; interesimi i publikut shqiptar se qysh ia ka paraqitur autori botës Rilindjen e kombit tonë është i madh.
Nga mënyra qysh e ka trajtuar temën autori, kuptohet se Spasja dashur padashur nuk ka shumë simpati për Rilindjen shqiptare. Rilindja është aq fort e shtrenjtë për ne, sa që nuk mund të mos prekemi kur në letërsinë tonë bëhen shtrembërime të rënda rreth luftrave të popullit tonë për liri në shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Është për të ardhur keq që në romanet e Spases ka të tilla shtrembërime që nuk pajtohen me fjalën e drejtë që kanë dhënë shkencat albanologjike për këtë epokë të lavdishme të historisë sonë.
Këtu nuk dua të flas për dobësitë artistike të këtyre romaneve, për atë material tërkuzë të gjatë e të vjelur e të përvjelur andej-këndej pa kritet, e të zhdërjendur në njëmijë e njëqind faqe, nëpërmjet të cilave autori kërkon të na paraqesë Rilindjen; megjithëse nuk duhet t'i falet mungesa e përgjegjësisë dhe shkelja e misionit shoqëror-patriotik shkrimtarit që rend pas faqeve.
Porse dua të flas për ato shtrembërime që errësojnë madhështinë e përpjekjeve të popullit tonë për liri në epokën e Rilindjes e që fshehin të vërtetën historike për atë.
Pasi lexova me vëmendje romanet në fjalë, unë personalisht arrita në këto përfundime:
1. Ndonëse S.Spasja na premtoi të na rrëfejë për Rilindjen e rilindasit tanë, ai në romanet e tij u cakton lëvizjeve maqedone një shesh aq të gjerë sa që Rilindja jonë përdoret si preteks për të folur për hallet e dy-tri fshatrave maqedone në skaj të Korçës, fati i të cilave sado i hidhur pastë qenë, nuk mund të zerë atë vend që u cakton autori në romanet për rilindasit tanë.
Sterjo Spases i është bërë psikozë të ballancojë hallet e fshatit të tij me hallet e Shqipërisë. ''Halli hallit nuk i ngjan'', thotë populli ynë. Dhe hallet e Shqipërisë qenë shumë më të mëdha se hallet e Bullgarisë, Greqisë e Sërbisë bashkë; sepse këto të tria e gëzonin ndihmën e gjashtë pushteteve të Europës, sidomos të Rusisë, kurse populli shqiptar i kishte armiq për vdekje të shtatë Fuqitë e Mëdha, sidomos Carin, tok me Sulltanin e Kralët e Ballkanit.
Problemi maqedon dhe problemi shqiptar nuk kanë patur aspak atë lidhje që përpiqet të na imponojë Spasja në romanet e tij. Unë vetë kam patur rast të shprehem kundër arbitrariteteve të Maliq bej Frashërit qysh në kohën e Zogut (gusht 1929, kur shpërngulën banorët e Prespës) por nuk mund të pranoj se fatkeqësitë e popullsive jo shqiptare të Ballkanit vinin vetëm e vetëm nga arbitraritetet e bejlerëve shqiptarë (madje nga ata bejlerë që luftoheshin edhe nga autoritetet turq) sikundër na paraqiten punët në romane. Në të vërtetë këta bejlerë qenë vegël e pushtetit turk. Por kjo shpikje i duhet Spases me qëllim që të provojë se, ndërsa popullsia shqiptare s'ka qenë e zonja për protesta sociale, këtë mision e luanin asaj kohe maqedonët.
Nuk ka faqe në romanet e Spases ku të mungojnë shpikjet, shpifjet, anakronizmi, insinuata, denigrimi, lëvdatat dhe sharjet vend e pa vend, zmadhimi i cikërrimave që shpien ujë në mulli të armikut të Shqipërisë, dhe zvogëlimi i ndodhive kryesore ose heshtja e tyre, që do të shtonin nderin e popullit shqiptar.
Një shtrembërim i shëmtuar është fryrja e rolit dhe e influencës së lëvizjes maqedone mbi lëvizjen çlirimtare të popullit tonë. Komitët maqedonë dalin në romanet e përmendur në rolin e një qendre që i frymëzon, i mëson, i komandon patriotët tanë ''të paditur''. Sipas autorit, Themistokli Germenjit i duhet të takohet me një vojvodë maqedon që të marë vesh se ç'janë detyrat e patriotit. Jo! Patriotët tanë të Rilindjes me idealet e tyre të larta ishin aq të mëdhenj, sa u dolën për zot fateve të Atdheut shumë kohë më parë se sa vojvodët e U.M.R.O.-jës t'u shisnin mend a t'i përdornin për shërbëtorë. Do të kishte qenë turp për rilindasit tanë të uleshin në bangon e nxënësve që mësohen të çmojnë lirinë nga ''vëllezërit sllavë''. Sa për Goçe Dellçavët e Damjan Grujevët dhe gjithë UMRO-jët, më mirë do të ishte t'ua linim vetë maqedonëve t'i sqarojnë se sa ''të kulluar'' kanë qenë ata në ''socializmin'' dhe ''internacionalizmin'' e tyre. S.Spasja të mos na marrë për ''të paditur'' sa të mos kuptojmë veprimet anarkiste të mjaft përfaqësuesve të këtyre komitaxhive dhe aferat e tyre me bejlerët dhe andartët, terrorin e tyre dhe grabitje grash…
Me që përmendi Negovani dhe përshkroi vrasjen e Papa Kristo Harallambit (Negovanit) prej andartëve grek, më 12 shkurt 1905, Spasja përsëri harroi të na thotë se qenë komitaxhinjtë maqedonë (apo mos qenë bullgarë?) në luftë me andartët, më 1903, që dogjën një mëhallë të Negovanit dhe varrosën rreth 40-50 veta e 4-5 familje në gërmadhat e shtëpive të tyre sepse nuk deshën të ndërronin kombësinë e tyre shqiptare?! Apo mos e bënë për internacionalizmin e tyre?
S.Spasja thotë se vojvodët maqedonë i kërkuan Themistokliut t'u shpinte armë, dhe do t'ia paguanin sa të donte, se para kishin me bollëk ata. Neve na lindin pyetjet: Ku t'i gjenin armët patriotët tanë dhe ku i gjenin paratë me bollëk ata ''revolucionarët e kulluar'' maqedonë?
Sterjo Spasja fyen rëndë zemrën e Nënës Shqipëri kur, në ciklin e tij, birin e shquar të Korçës, Themistokliun, e bën gënjeshtar, ryshfetçi, frikacak, qole dhe ordinancë të vojvodave bullgarë, dhe kërkon të na bindë se, pas kryengritjes së Ilindenit, më 1903, populli shqiptar do të dali në selamet. Faji i autorit bëhet edhe më i rëndë kur kemi parasysh që ai jo vetëm në romanet për rilindasit por edhe në shkrimet e mëparshme shkëndinë e çdo lëvizje çlirimtare në Shqipëri e gjen te Maqedonia dhe Bullgaria ''socialiste'', të cilat i mësojnë shqiptarët një herë ''të çlirohen me forcat e veta'' dhe herën tjetër ''të mos harrojnë se nuk qenë vetëm''. Librat e S.Spases dëshmojnë se ai nuk e ka kapërcyer horizontin e fshatit të tij maqedon të cilin socializmi në Shqipërinë tonë e çliroi, e shëroi dhe i dha bukë e dritë; dhe se ai nuk e ka fituar vetëdijen e atyre shkrimtarëve shqiptarë të cilët në qendër të preokupimeve të tyre venë fatin e Shqipërisë. As në ''Zgjimi'' as në ''Pishtarë'' nuk na del shumë ''hero pozitiv'' ky Mistoja që trembet t'u dëftejë bashkatdhetarëve se si quhet, dhe që fshihet nëpër hatëj e plevica kur dëgjon që turqit arrestojnë patriotët korçaërë. Vërtet, në 500 veta mund të ndodhë ndonjë frikacak; që prej kohës së Pavarësisë e gjer në 7 prill 1939, gati gjithë mbretërit e perandorët e kanë tradhëtuar çështjen e popujve. Mirëpo që në 5000 djem, nipër të Gjolekës e të Rrapo Hekalit, të zvetënohen që të gjithë e të ulërijnë se u rëndojnë armët dhe, si kope nën kërbaçin e xhandarit turk, më mirë shkojnë të ngordhin në Arabistan sesa të vdesin me armë në dorë për Labërinë e dashur - Jo këtë nuk e besojmë, sikur të na e thonë edhe 100 Vlladan Gjorgjeviçë!
Vojvodat maqedonë, po, janë të gjithë ''heronj pozitivë''. Asaj kohe, Maqedonia, vilajet i Manastirit, me turq, shqiptarë, bullgarë, grekë, vllehë, çifutë, ciganë - burra, gra, pleq, fëmijë - do të kishte rreth 200.000 banorë. Mirëpo që të shtypte kryengritjen e Ilindenit, sipas romanit ''Pishtarë'', sulltanit iu desh të dërgonte 200.000 asqerë.
Autori e fillon ciklin e romaneveRilindasit rreth vitit 1880, kur populli shqiptar nga Tivari deri në Prevezë, që nga Shkupi deri në Janinë, është kacafytur në luftë për jetë a vdekje me hordhitë e Sulltanit, që duan ta mbajnë Shqipërinë akoma nën zgjedhë të Turqisë; kacafytur me diplomatët e Kongresit të Berlinit e me knjazët, që ja mohojnë popullit tonëtë drejtën të jetojë i lirë në Ballkan; kacafytur me Carin rus, që don t’ia zgjerojë Bullgarisë kufijtë nga Deti i Zi deri në Adriatik. Për këtë luftë titanike të prindërve tanë sesa taborë iu deshën Dervish Pashajt të dëbonte shqiptarët nga Shkupi dhe nga Ulqini dhe të shtypte Lidhjen e Prizrenit, nuk na tregon gjë të madhe S.Spasja. Mua më tingëllon si provokim ndaj Themistokliut e patriotëve tanë fakti që në ''Pishtarë'', pas këshillave që merr nga komitët maqedonë, Themistokliu, nxjerr këtë përfundim: ''Ja, në një Shqipëri të lirë duhej të kishin liri jo vetëm shqiptarët, por edhe ato pakica të çdo kombësie qofshin, mjafton që të mos ishin shovinistë, si ata shovinistët e tërbuar grekomanë e turkomanë'' ( f.13)
Kjo do të thotë se autori i paraqet patriotët shqiptarë si njerëz të infektuar nga shovinizmi dhe që ata ëndërronin të krijohej një Shqipëri me pakica kombëtare. Themistokliu dhe patriotët e tjerë të Rilindjes nuk qenë shovinistë; ata kanë luftuar për të çliruar atdhenë e tyre dhe jo për të patur pakica kombëtare; përkundrazi kanë qenë shtete fqinj që shpresonin ta coptonin Shqipërinë midis tyre sa të prishej perandoria osmane. (Vijon)

7 Mars 1976 Skënder Luarasi

[petrol]

(Vijon)


Skënder Luarasi
Romanet ''Zgjimi'' e ''Pishtarë'' dhe e vërteta historike.


2. Gabim i dytë, i rëndë, i S.Spases është se ai i hyri punës për të na ndriçuar historinë e Rilindjes sonë duke qenë vetë i ngarkuar me një barrë opinionesh e paragjykimesh të gatuara rreth shqiptarëve nga armiqtë e historisë së tyre dhe duke patur njohuri të cekta dhe të pamjaftueshme. Për autorin e dy volumeve Shqipëria është vend pa histori, pa kulturë; populli shqiptar është pa kombësi, pa tradita, pa virtute; gjuhën e tyre e quajnë ''vënçe'', ''bastarde'', vetveten me përçmim ''shqipo''; në gjuhën e tyre nuk ka fjalë për ''mbesë'', prandaj gjyshërit i thërrasin ''zuska''. Po, po; autori i vulgarizon me përkëdhelje; por thuaji trimit tri herë ''horr!'' dhe gjithë bota do ta thërrasë ashtu. Për autorin rilindasit shqiptarë janë pa aftësi të krijojnë shtet më vehte po të mos kenë ndihmën e ndonjë fuqie të huaj. Autori nuk i njeh dhe s'i përfill fillimet e Rilindjes shqiptare; dhe me keqdashje shtrembëron figurat e mjaft patriotëve të nderuar.
Në romanet ''Zgjimi'' dhe ''Pishtar'', edhe patriotët më të dalluar të Korçës nuk kanë ndjenja thjeshtë kombëtare: Orhan Cerçiz Pojani, i cili që kësaj kohe ka hyrë në korespondencë me de Radën për hallet e Shqipërisë, herë mendon si efendi, herë si bej, herë si zotni, si ti teket autorit. Fehim Zavalanin, Kryetarin e Komitetit shqiptar të Manastirit që kur jetonte Naim Frashëri, Spasja na e paraqet si puthador të Hysen Hilmi Pashës, ndonse qe ky pasha turk që ja dërgoi, më 1911, duarlidhur, gjyqit ushtarak të Dibrës që të dënohej se qe patriot shqiptar. Të nipin, Menduh Zavalanin, kapedanin e çetës së Dangëllisë, që serbomëdhenjtë e Ohrit e vranë, më 10 korrik 1914, në Shën Naum, krahpërkrah me Telemaku n, Spasja e quan ''tradhëtar'', sikundër edhe Qani Ypin, që pat dalë komit që më 1905 kundër Turqisë dhe ra dëshmor në Badër, në maj 1914 në luftë kundër ushtrisë së Kostandinit të Greqisë. Kapedan Kajo Babienin e përshkruan si një kryehajdut që mbante Korçën gjithnjë në frikë se mos e sulmonte për plaçkë. (Tani që është dekoruar!)
Për shkak që mund ta dijë vetë, Sterjo Spasja inatin më të madh e ka kundër patriotëve shqiptarë të Manastirit. Ndë pati në Shqipëri një familje e cila për veprimtari patriotike mund të krahasohet me te vëllezërve Frashëri - ajo qe familja e Dhimitër Qiriazit nga Manastiri. Në gjithë Maqedoninë Spasja zorr se do të gjente një familje bullgare të barabartë në vlerë me të Qiriazëve në patriotizëm dhe kulturë. Në këtë urrejtje, shkrimtari ynë bëhet shok me dhespotin grek: në dukje i dënon Qiriazët se qenkan ''protestantë''; Filotheu i mallkon Qiriazët se japin shqip në shkollën e vajzave në Korçë; Spasja i dënon se japin jo vetëm shqip por edhe më shumë anglisht. Veterani i rilindasve të Korçës është një personazh imagjinar Hamid Efendiu, një ish-hoxhë, që kovaçanën e tij e ktheu në qendër agjitacioni, por që nuk beson se gjuha shqipe mund të shkruhet. Dhe kur ia tregojnë: ''Ç'thua more! Ku ka alfabetare të shqipes! Ne s'dimë të lidhim, me nder oshkuret, jo të…'', thotë.
Mirë por ungjilli provosllav e konizmat e shenjtorëve, dhe korllogret e dhespotit, e dhaskajt e dhaskalicat zenë vend të nderuar në romanet e S.Spases. Dhe vetë e gjora abetarja shqipe nuk do të kish arritur dot në Korçë pa ndihmën e zonjës Shën Mari!
Qytetin e Korçës, një nga qendrat e Rilindjes sonë Kombëtare, autori na e paraqet si çerdhe filogrekësh e turkoshakësh, si një qytet që përdor gati vetëm gjuhën greke, si çerdhe të korrupsionit e të obskurantizmit. Ndërsa na flet gjer e gjatë për revolucionarizimin e fshatarëve maqedonas, Sterjo Spasja ka harruar shtyllën vertebrale të Rilindjes sonë, fshatarësinë, atë fshatarësi trime e cila sa herë që rrëzohej prap se prap ngrinte krye për liri. Ai na flet se Rilindja përgatitej nëpër skuta të errta ku vepronin oportunistë politikë, frikacakë, filogrekë e turkoshakë. Ndonjë filogrek, oportunist e frikacak ka patur edhe në Korçë në fund të shekullit XIX e në fillim të shekullit XX porse ne do të dëshironim që letërsia jonë të na paraqesë në radhë të parë Korçën shqiptare, Shqipërinë e pamposhtur, që lufton për liri, dhe të mos na bënte Spasja të endeshim nëpër labirinthin e njëmijë e njëqind faqeve, në të cilat u vesh aq shumë vese, paragjykime, fanatizëm e shovinizëm shqiptarëve të asaj kohe, saqë kombi ynë del i pazoti për t'u vetqeverisur. Një gabim themelor në ciklin e S.Spases është që Rilindjen shqiptare e nis rreth vitit 1880. Kjo s'është e drejtë. Dihet historikisht se qe Tepelenasi i madh me armatolozët, të shumët shqiptarë, që ndezi kryengritjen për indipendencën e Greqisë.
''Po të kish qenë Ali Pasha më pak njeri i kohës së tij, dhe më shumë i paisur me paramendime politike, do të kish organizuar me kohë grushtin kundër Turqisë, dhe Shqipëria dhe Greqia, me gjithë Thesalinë e Maqedoninë, do të kishin bërë një mbretëri indipendente shumë të fuqishme''. Këtë mendim e jep kryerilindasi Ismail Qemal Vlora, të cilit S.Spasja nuk denjon t'i përmendë as emrin në ciklin e tij. Le Bushatllinjtë dhe kryengritjet fshatare që nuk ekzistojnë për S.Spasen në historinë e Shqipërisë e në folklor, por jo, as Bolena, e zeza Bolenë që zuri dyfek me mbrenë!
Bashkëluftëtari i tepelenasit Marko Boçari, që fliste shqip në familje, jo vetëm lexonte por edhe shkruante shqip që në atë kohë. Në atë kohë mësohej shqip; në Arbër lulëzonte kultura në gjuhën e Skënderbeut. Rreth motit 1880, kur luftëtarët e Lidhjes akoma s'e kishin zbrazur plumbin e fundit kundër ushtrisë së sulltanit dhe marshonin drejt Shkupit, në Vakëfet e në Kolonjë fshatarët përpiqeshin të shkruanin shqip. Si ndodhi , pra, që heroi ''pozitiv'' i ciklit të rilindasve ''Elinopullosi'' i shkëlqyer nuk mundi t'i lexojë s'ëmës letrën shqip që i pati shkruar i ati nga kurbeti? Dhe ndërsa dinte historinë e Greqisë që prej Homerit deri te Marko Boçari nuk e dinte që pati rrojtur një Skënderbe që ''qenkesh m'i madh se Leonidha''?
Autori, ndër të pesë taborët lebër, tregon simpati të veçantë për atë djaloshin gorar, Fehmi Ali Zboqin, i cili duke u nisur radif e përqafon Miston dhe i thotë: ''Sikur të kthehem gjallë, o Misto , sikur…''. Në romanet nuk marrim vesh çë ndodhi me të pesë taborët lebër përtej Urës së Qabesë, por gjatë luftës Nacionalçlirimtare marrim vesh që Fehmi Ali Zboqi është kthyer shëndoshë e mirë për të keqen e Mistos dhe për dobi të Fazlli Frashërit, të cilin e shoqëroi kur eksponenti i Ballit bënte propagandë nëpër fshatrat e Gorës. Fehmiu u dënua nga gjyqi i popullit, sikundër edhe i biri Abdullah, që u ekzekutua. Kur të shqyrtohen edhe procesverbalet e gjyqit të Themistokliut do të marrim vesh edhe këtë: Që ky Fehmi Ali Zboqi është një nga jallan shahitët që ndihmuan gjyqin ushtarak francez ta pushkatonin Themistokli Gërmenjin në Selanik, më 1917. Mund të marrim vesh edhe shkakun përse S.Spasja ka ardhur në këto shtrembërime të së vërtetës historike të Rilindjes, kur autori të na tregojë ''veteranët'' prej të cilëve i mblodhi burimet letrare. Letërsia duhet të tregojë se Rilindja qe një epokë e ndritur, kur populli ynë, i vetëdishëm, ish i sigurtë dhe i vendosur për pavarësinë e Shqipërisë; edhe sepse shpallja e pavarësisë u shty gjer më 28 Nëntor 1912, vonesa nuk ndodhi për faj të shqiptarëve se s'kishin ndërgjegje kombëtare, por ndodhi për shkak të politikës antishqiptare të fuqive të mëdh, sa dhe të shteteve fqinj.Nga letërsia jonë do të kërkonim demaskimin e kësaj politike, gjë që nuk e gjejmë në romanet ''Zgjimi'' dhe ''Pishtarë''…Dikush mund të thotë që romanet e S.Spases kanë edhe gjëra të mira. Unë nuk do të pranoja t'i vija në peshë këto ''të mira'' po të pranohet që romanet e tij i kanë gabimet e të këqijat e përmendura më sipër. Dikush mund të thotë gjithashtu që romanet janë letërsi, ku nuk bëhet pa invercione dhe ku autori është i lirë të trillojë. Por unë mendoj se trillimi nuk duhet përdorur kundër së vërtetës historike.
Historia e kombit tonë na dhimbset më shumë se sa delli i shkrimtarit për shpikje e shpifje që errësojnë madhështinë e epokës së Rilindjes. Letërsia duhet të edukojë njësoj si historia.

7 Mars 1976 Skënder Luarasi

[petrol]

Skënder luarasi
NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE (II)
Skënder Luarasi gjykon ‘’Rilindasit’’ e Sterjo Spasses


NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE (II)
Skënder Luarasi gjykon ‘’Rilindasit’’ e Sterjo Spasses

Romani historik - Pasaporta e kombit
Romani historik është për kombin siç është pasaporta për individin, i vlen për të provuar identitetin e tij. Cdo pasaktësi prish anën autentike ndërsa falsifikimin e dënon ligji.
Romani historik për kombin shqiptar u tregon të tjerëve edhe se në ç'mënyrë e ka çarë udhën e historisë së tij - me lajkat e një puthadori, apo si trimi me shpatë në dorë?
Skënder Luarasi

Skënder Luarasi për Sterjo Spassen
E njoha Sterjo Spassen së afërmi më 1946, kur punonim në Komisionin Pedagogjik të Ministrisë së Arsimit. Ai dhe jo vetëm ai, por shumica nga të dymbëdhjetë anëtarët e Komisionit Pedagogjik të Ministrisë së Arsimit, beharin e motit 1946, pranoi tezën se qenë bejlerët e feudalët që e shkëputën Shqipërinë nga Turqia për të shpëtuar pronat e tyre.
Në atmosferën e romaneve të Sterjo Spases ndihet ky ndikim që e helmoi për disa vjet edukimin kombëtar në shkollat shqipe. Unë besoj se Sterjo Spasse, që është prej shokëve tanë më të ditur e më të ngritur, ka gabuar ndaj Rilindasve sepse ka jetuar nën frikën e dy forcave: të atij që s'lë vend pa e përmendur në romane, Maliq bej Frashërit, dhe të F. P., i cili mësuesve u kishte futur datën për njëzet e tetë vjet me radhë. Dhe kjo frikë Spasses ende s’i ka dalë as sot...
Por e gjykova më shumë në Konferencën e Tretë të Lidhjes së Shkrimtarëve kur ai tok me kolegët shkrimtarë të yshtur nga lart, na përjashtuan së bashku me S.Malëshovën e Y.Dishnicën pse mbronim parimet demokratike dhe fjalën e lirë…
Megjithatë, Sterjo Spassen e kam simpatizuar e përkrahur si koleg, edhe pse mbeti në vatrën tonë ku ka qëndruar në anën e vegjëlisë. Sojin e tij e kam mbrojtur publikisht, edhe kur qeveria e Zogut i shpërnguli nga Gllomboçi, edhe në gusht 1929, kur rinia korçare i ftoi të demostronim së bashku, por ata kërkuan mbrojtjen e konsullit jugosllav dhe shkuan në Jugosllavi. Mëma Shqipëri e rriti jetimin me qumështin e saj, e veshi, e mbathi dhe e arsimoi në shkollë pedagogjike me bursë. Ai, ndonëse i lindur e rritur në skaj të largët të Atdheut tone, e nxuri gjuhën tonë amtare më shpejt e më mirë se disa intelektualë a kryeintelektualë të lindur e rritur në kërthizë të Shqipërisë. Dhe me zellin e një bujku të fortë e punëtor zuri vend në kopshtin letrar të Arbrit ku vlerësohet e ndihet ndë r më të privilegjuarit.
Po pse fidanët që mbolli e lulëzuan, frutin na e japin të hidhur? Ç'ka Sterjo Spasse që popullit shqiptar ia ha bukën dhe përmbys kupën?

Letër dërguar shkrimtarit të mirënjohur Dritëro Agolli
Kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë,
I dashur Dritëro,
Lexova romanet Zgjimi e Pishtarë …
Populli shqiptar gjithmonë ka luftuar për lirinë e vet dhe ka ndihmuar edhe popujt e tjerë fqinjë të fitojnë lirinë e tyre sidomos Greqinë, Italinë dhe Egjyptin. Shqiptari edhe mercenar gjithmonë ka ëndërruar lirinë:
Si shqeratë kur kërkojnë
Mëmatë me blegërimë
Ashtu edhe Shqipëria
Po e kërkonte lirine.
Një nga vetitë më të larta të shqiptarit është trimëria: Luftëtarët e Ali Pashë Tepelenës, marshonin kundër rusit e frëngut me këngën ‘’tamburxhi’’ dhe i zbrisnin në tokë, i shtinin në burg, ‘’atje të kuptojnë se ç’janë vargonjt e sa rëndë rëndojnë’’:
Silihtar! Çvishe kordhën e të Parit tonë;
Tamburxhi, kushtrimi ne shpresën na shton;
Ju male që shihni si zbresim në zall,
Ja kthehemi mundës, ja nuk vimë gjallë!
Romanet e Sterjo Spases fillojnë në mbarim të luftës ruso- turke, kur Rusia cariste synonte t’ia shtonte kufirin Bullgarisë nga Deti i Zi gjer buzë Adriatikut. Në këtë çast rreziku të madh shqiptarët provuan që janë, siç e thotë Ismail Qemali: ’’ një rracë e fortë që koha nuk mund t’a mposhtë dhe kanë një gjen kombëtar që nuk vyshket nga ngjarjet e ndryshme.’’
Dhe shqiptari ia mori luftës:’’As për mua, as për ti, por për gjithë Shqipëri’’.
Populli shqiptar e ka çarë udhën e historisë me shpatë në dorë. Por Sterjo Spasse nuk beson në këtë të vërtetë. As në njëmijë e treqind dyfeqet te gryka e Kuçit, as në pushkët që krisën n’Urë të Zenicës, faqe flotës së Fuqive të Mëdha, as në betejat e përgjakshme të Shtimbjes e të Stivovës, as të Cernalevës, a të Prizrenit. Po si ta besojë Spassja se shqiptarët mund të jenë trima kur nuk kanë në krye vojvodat e Goçe Delçevit, Kokën dhe Dhamjan Grujevin, ‘’Zemra e Komitetit maqedonas UMRO’’!
Në jetën time kam parë dy marshime bijsh të Nënës Shqipëri: njërin me sytë e mendjes së Sterjo Spasses, të dytën me sytë e ballit tim. Sterjo Spasse e nis romanin ‘’Zgjimi’’ me marshin që këndojnë pesë taborë lebër duke hyrë në sheshin e hyqymetit në Korçë:
Festë e kuqe na zi sitë,
Na veshën si arixhitë,
Na dhanë nga tri kacidhe,
Fati inë qiramidhe…
Janë katër vargje të marshit vajtimtar që këndojnë pesë taborrë djem të Labërisë. Ata i kanë shërbyer Sulltanit pesë vjet si asqerë. Tani, pasi i kanë lënë të çlodhen një mot në vatrën e tyre, koshadhet turq i kanë shkëputur nga gjiri i nënës dhe nisur me zor për në Anadoll, që t'i shërbejnë Sulltanit edhe pesë vjet të tjerë, kësaj radhe si redifë. Pas tri ditësh udhëtimi, të nisur nga Tepelena,'' këta pesë taborë asqerësh të reckosur, këmbëzbathur, me opinga të shqyera, që mezi mbaheshin në këmbë'', arrijnë në Korçë, ku i lenë të marrin frymë në sheshin e hyqymetit e të hapsanës.
''Asqerët'', shkruan Spasja, ''si një kope e liruar nga vatha, u përhapën në sheshe; …ndonjë habitej nga muret e hyqymetit e vinte rrotull si pulë e shushatur. Disa grupe-grupe, ranë në lumë dhe turbulluan edhe më keq atë pak ujë që kishte teptisur nga mali i Moravës atë natë me shi. Qytetarët, gojëhapur, shihnin këtë kope redifësh laramane në veshje dhe laramane në sjellje.‘’
Marshimin e dytë e pashë një ditë gushti të vitit1912. Katër çeta të kryengritësve shqiptarë marshonin nga katër anë drejt zemrës së Korçës: Gani Butka nga rruga e Kolonjës, Spiro Ballkameni nga rruga e Follorinës, Qamil Panariti nga rruga e Pazarit dhe Menduh Zavalani nga rruga e Pogradecit. Ç’bukuri burrnore më panë sytë atë ditë dhe ç’këngë trimash më dëgjuan veshët, kur u mblodhën gjithë çetat në rrugën e Shëngjergjit përpara shkollës shqipe!
Çeta e Ganiu këndonte: ‘’Për mëmëdhenë! Për mëmëdhenë!’’
Çeta e Spiros: ‘’Sa të rrojë gjithësia!’’
Çeta e Qamil Panaritit: ‘’O trima luftëtarë‘’
Çeta e Menduh Zavalanit: ‘’Merr uratën bir prej meje.’’
E them me veten time: Në qoftë se këta katërqind veta i dhanë Korçës atë madhështi kombëtare, ç’madhështi do t’i kenë dhënë Shkupit, kryeqytetit të Kosovës atëhere, ata dyzet mijë trima shqiptarë të veriut kur marshuan drejt hyqymetit nën udhëheqjen e Isa Boletinit, Bajram Curit e të Idriz Seferit?...
Me përshëndetje
Skënder Luarasi

Sterjo Spasja për Korçën ’’lule’’
Dhe si na e paraqet Sterjo Spasja Korçën, sa zë fill cikli i romaneve ''Rilindasit''?
Korça lule, Korça e Naum Bredhasit dhe e Themistokliut, sipas Spasses, nuk ka karakter shqiptar; banorët e saj heterogjenë nuk duan t’i shohin me sy bijtë e Labërisë.
''Uuu, ç'fytyra të shëmtuara qenkan këta!'' thotë njëri nga sehirxhinjtë për radifët labër para Hyqymetit. ''Eh, ç'palikarja janë ata të dhikamas!''- thotë tjetri për të mburrur andartët grekë. ''Mos janë të burgosur?'' dyshon një kalama.
''Si i kini hallet, o vëllezër? pyet një ish-hoxhë tre radifë nga Gora. ''Ju përplasi shqota këndejza kështu të rraskapitur?'' dhe ''Si qëlluat që qënki vetëm tanët?''
''Të tre radifët , naa, i hapën sytë'', na thotë Spassja; se qyqarët në fshatrat e Korçës rrojnë, por çuditen që edhe banorët e saj si ata flasin, ''vençe''
''Grupi me redifë lëvizi e u shty tutje si një përbindësh i përçudnuar me pesë krerë duke lënë prapa, bashkë me pluhurin, edhe jehonën e këngës labe:
''…çuditem se qish duron,
si s'pëlcet t'ja bëjë bom''.
Neve lexuesive, kur mbarojmë të dy romanet na mbyt jehona e këngës së Spasses, me atë refrenin ndjellakeq ogurzi nga fillimi edhe gjer në fund ''Korçë, moj e zeza Korçë''
…Në një kohë me këngën tek ''Zgjimi'' por në kundërshtim diametral me njëra-tjetrën, doli nga shtypi kënga e një djali nga Labëria:
''Histori e lashtë, histori e vjetër…
çdo pëllëmbë vendi te neve ka sedër,
Armikut i derdhet posi një kuçedër…
Gjithnjë në luftë si rrallë komb tjetër.
I përmendim që t'i lexojë kushdo dhe të vendosë se cila nga të dyja shpreh të vërtetën historike të Shqipërisë

[petrol]

(Vijon)

NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE (II)
Skënder Luarasi gjykon ‘’Rilindasit’’ e Sterjo Spasses

Ndjenja e miqësisë për të huajt
Nuk ka gjë më të bukur se sa të jesh i mirë, i dashur dhe i sjellshëm me të huajt. Porse ji i mirë sa të duash, nuk mund të rrosh në paqe e qetësi kur s'i pëlqen komshiut të keq. Ai ta prish qetësinë, paqen, ta merr të drejtën nëpër këmbë dhe ta shkel nderin. Dhe në kundërshtim e sipër vijnë zemërimi, sharjet, hakmarrjet, ndizen luftra, vriten njerëz, vendi mbytet në gjak e mbulohet nga kufomat. Çdo e mirë që është krijuar në paqe e shkatërron lufta.

Miqtë e armiqtë
Prej të huajve me admirim ka shkruar romantiku Lordi Bajron, socialisti Bralsford dhe etnologjistja Miss Edith Durham. Sharjet më të ndyra janë thënë për popullin shqiptar prej kryeministrave të Serbisë, Gjeorgjeviçit dhe Pasiçit. I pari ka shkruar se, shqiptarët nuk kanë kulturë, s'kanë as shtëpi as katandi, janë akoma në shkallë prehistorike, rrojnë në pyje të kapur për bishti pas degëve të lisit. Por tek opinioni botëror s'kanë lënë ndonjë mbresë se janë aq të pabesueshme, sa i kanë marrë të huajt për humor, dhe më shumë si sharje për popullin serb që rrugaçë si këta të dy i kishte ngritur gjer në shkallën e një kryeministri. Tek e mbramja, as ne shqiptarët nuk dëshërojmë lëvdata nga armiqtë e Shqipërisë.

Kujt t’i jemi mirënjohës
Shqiptarët i kanë ndihmuar maqedonasit për kryengritjen e Ilindenit, kjo dihet. Por dihet me siguri edhe se me ç’para komitët maqedonas i blenë armët - në mënyrë shumë të keqe. Këta janë ata që më 1902 patën zënë rob amerikanen Miss Stone të shoqëruar me shqiptaren Katerina Cilka që udhëtonte për në Maqedoni për të vizituar prindërit në Samokov. Ata i zunë skllav dhe për lirinë e tyre kërkuan 30.000 lira turke (150.000 dollarë) që me valutën e sotme bëjnë miliona. Dhe me këto para të mbledhura në Amerikë e me të tilla grabitje filloi kryengritja e Ilindenit. Këta grabitës grash që kanë marrë peng Miston, autori na i paraqet heronj që i mësojnë kapedanit të ardhshëm shqiptar se si të luftojë për lirinë e Shqipërisë. Ç’ironi!...
Unë, si shqiptar, nuk u jam mirënjohës vojvodave por Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, Ali Pashë Tepelenës, Rapo Hekalit, Pashko Vasës, Abdyl Frashërit, Sulejman Vokshit, Azis Plakës nga Ulqini, Ismail Qemalit, Isa Boletinit, Themistokli Gërmenjit e qindra e mijra atdhetarëve të tjerë.

Morali i shqiptarit
Puna qëndron ndryshe me ato që thonë e shkruajnë vetë shqiptarët për atdhenë e tyre. Të shkruash më 1962, për 50-vjetorin e pavarësisë së Shqipërisë se ''në Myzeqe këtu e dyzet vjet më pare (domethënë më 1922) nusja më parë se të shtrihej në rrogos të dhëndrit duhej të shkonte në shtrat të beut'' është të shpiesh ujë në mulli të armikut. Dhe as Gjeorgjeviçi nuk ka guxuar të bëjë një insinuatë të tillë dhe t'ia mohojnë popullit shqiptar ndjenjën e lartë të nderit.
Po Sterjo Spasse pse, si e ku e gjeti pjesën pornografike dhe fjalorin e ndyrë? Korça në atë kohë kur zhvillohen ngjarjet qe një fshat i madh që po rritej shumë shpejt nga banorë të fshatrave përreth: Devolli, Kolonja, Opari, ku jeta ka qenë e pastër prej imoralitetit që na përshkruan autori…Unë dua t’i them Spasses se Vani Cico Kosturi, të cilin e kam njohur shumë mirë, për njeri shumë serioz dhe guximtar, nuk i thërriste mbesat e tij ‘’zuska’’ por me emrat e tyre të nderuara. Dhe në shtëpinë e tij fisnike nuk hynin plakat për t’iu falur Shënmërisë, po patriotë për të biseduar mbi të ardhmen e popullit shqiptar. Mbi karakterin e këtij babai dëshmorësh flet tragjedia e 17 korrikut 1911, kur ia suallën kufomat e gjashtë dëshmorëve të betejës së Orhan Çifligut, ashtu të copëtuara barbarisht sa nuk njiheshin, dhe ai tha krenar: “Të gjithë janë bijtë e mi”…

Disa nga potretizimet e gabuara të S.Spasses
Thotë për Kajo Babienin se sulmonte për plaçkë. Kajon që shpëtoi Korçën më 1902 nga komitaxhinjtë bullgarë, më 1903 nga bashibozukët turq dhe më 1914 nga andartët grekë.
Papa Kristo Negovani nuk qe vrasës e presës, terrorist, por mësues i gjuhës shqipe. Aureolën e shenjtit të Shqipërisë ia ka vendosur populli shqiptar me elegjinë e Loni Llogorit ''Papa Kriston na e vranë!’’ S'ka se si ta kthejmë në komitaxhi.
Themistokli Gërmenji na shfaqet se jep ryshfete! Një njeri që është i zoti të japë ryshfet është i zoti edhe të marrë ryshfet. Ryshfeti është mikrobi që moralisht vdes njerëz dhe përmbys pushtete. Bakshishi groposi Perandorinë Osmane. Themistokli Gërmenji ka qenë njeri i mendimit e i veprimit dhe fjalëpak. Themistokliu qe më shumë një sintezë e karakterit të Ismail Qemalit dhe Isa Boletinit; dhe jo si na thonë, e Fan Nolit dhe e Mihal Gramenos. Ai prirej nga një natyrë sedentare dhe posi i vëllai Telemaku, qe i mbrujtur me një patriotizëm që e bënte të jepte edhe jetën për atdhenë, por në dallim nga ai, kishte aftësinë të merrte vendime të forta në momente të vështira. Me këtë dua të tregoj se ai nuk qe llafazan, nuk qe njeri i ecejakeve, si na e paraqet Spassja. Në një skenë si ajo e taborëve lebër përpara Hyqymetit të Korçës, Mistos, djaloshit flokëkaçurrel, nuk do t’i ngjethej trupi; do t’i ndizej flaka e zemërimit kombëtar, do të përpiqej të shpërthente burgun dhe tok me të pesë taborët të çlironte Korçën.
Maliq bej Frashëri, qe bashkëpunëtor me andartët grekë e komitaxhinjtë bullgarë, në shpalljen e Hyrietit qe kaçak dhe nuk u bë kurrë ofiqar turk. Ai e kishte jatak fshatin e S.Spasses. Sojin e Spasses e përzuri qeveria e Zogut se strehonin agjentët maqedonas, jo ai. Pse ata shulet s'ia dogjën kullën pra? Apo, ia dogjën në roman.

Romanet ‘’Zgjimi’’ e ‘’Pishtarët‘’
Autori romanin ‘’Zgjimi’’ e nis me zvetënim të rinisë labe dhe e mbaron me ardhjen e lejes turke nga Stambolli për të çelur një shkollë shqipe edhe në Korçë.
Romanin ‘’Pishtarët’’ e nis me një brohoritje të Ilindenit dhe vijon me insinuata të urryera për Rilindjen e rilindasit, për heroin e ciklit dhe për ardhmërinë e fatit të Shqipërisë.
‘’Pishtarët‘’, duke qenë më afër kohës, ka më pak trillime, po ka më shumë ambiguitete, dyanshmërira. Të dy romanet e parë të ciklit përfshijnë aq faqe sa përallat arabe të 1001 netëve. Dhe me të vërtetë, një e treta e lëndës së tyre janë përralla.
Pse kaq të çmuara qenkan përrallat e Sterjo Spasses sa t’ia blejmë me lekët e nderin tonë sharjet që i bën Shqipërisë? Edhe sa romane do të shkruajë, e populli ynë t’ia paguajë që të na poshtërojë rilindasit tanë!

Quaje tri herë ''shqipo'' dhe bota do ta thërrasë ''doç''
Kur lexova dhe dëgjova lavdërime të porositura m'u kujtuan fjalët e urta të popullit: ‘’Kush dhjet në det, e ha në kripë.’’ Me romanet ''Zgjimi'' e ‘’Pishtarë’’ u pëgër i gjithë populli shqiptar.
Më shkroi një gjerman: ‘’I njoha shqipot nga romanet e Sterjo Spasses’’
Mendova: thuaj për shqiptarin tri herë ''shqipo'' dhe bota do ta thërrasë ''doç''
“ Është i padenjë ai popull që nuk bën gjithçka për të mbrojtur lirinë dhe dinjitetin e tij''.

Përmbyllje:
Kur mbrojta ‘’Gjeneralin e ushtrisë së vdekur’’ të Kadaresë më kërcënuan se do të më jepnin plumbin prapa kurrizit.
Ndaj nxitoj të kritikoj veprat e Sterjo Spasses (Zgjimi e Pishtarë) që populli shqiptar të mos ma japë atë plumb në lule të ballit. Plumbin do t’ia kisha shkrepur zemrës me vetë dorën time, po të kisha dezertuar ditën e 7 prillit 1939 dhe po të mos kundërshtoj tani të përsëritet e Premtja e Zezë!...
E shkruaj këtë kritikë për ata që romanet Zgjimi e Pishtarë nuk patën nge t'i lexojnë, për ata që nuk patën më durim për t’i përfunduar, për recenzentët e pandjenjë dhe redaktorët e padenjë që ia reklamuan popullit shqiptar si vepër shembullore për t'u lexuar e studjuar!

(S.Luarasi, Kujtime, 1976)

Shënim nga Petro S. Luarasi
Në një mbledhje me temë: ‘’Thellimi i karakterit kombëtar të letërsisë - problem i rëndësishëm aktual’’ Sterjo Spasse u kritikua paq. Sulmoi si luan, bishtoi si dhelpër dhe u struk si iriq. Kolë Jakova e pyeti Skënder Luarasin se si guxonte të shkruante kështu Sterjo Spasse. Ai iu përgjigj që të shihte mirë se kush e përkrahte. Enver Hoxha qe mbrojtësi kryesor i Sterjo Spasses në Shqipëri. Me‘’indulgjencat’’ e Udhëhesësit mbi kokë e nisi edhe familja në Botën e Përjetshme, si të ishin mesazhe qiellore nga Krishti!

[petrol]

Vijim tematik nga Skënder Luarasi
Ndal falsifikimit të historisë’’ (Pjesa III).


Petro Luarasi

Ndal falsifikimit të historisë’’ (Pjesa III).

Shkrimtari Sterjo Spasse: lavdi e kombit të vet.

Vlerësimi shqiptar ndaj Sterjo Spasses
Shkrimtari i shquar Sterjo Spasse (1914-1989) u lind në Gollomboç të Komunës së Liqenasit në gjirin e një familje fshatare me kombësi maqedonase. Ndër shqiptarë ai çmohet për krijimtarinë në letërsinë shqipe gjatë një periudhe mbi 50-vjeçare, por edhe si studjues, publicist e mësues. Për kontributin e shquar ndaj popullit shqiptar është nderuar me më të lartat çmime letrare (‘’çmimi i Republikës’’) dhe shtetërore (Urdhri i Flamurit, kl.I), me poste (Kryetar i Shoqatës së Miqësisë Shqipëri-Kinë, etj.) Ndihej e konsiderohej ndër më të privilegjuarit shkrimtarë shqiptarë, me botime të veprave në seri, në shumë gjuhë të huaja dhe si pjesëmarres në shumë aktivitete ndërkombëtare.
Në rrethin familjar Sterjo Spasse adhurohet si bashkëshort e prind shembullor, edukator i mrekullueshëm, ndër miq e shokë dhe kolegë si mikpritës babaxhan gojëmbël e bujar, për bashkëfshatarët qe vakëf shprese e ndihme. Tek ai bashkëkombasit në përgjithësi shihnin përfaqësuesin e tyre intelektual, urën lidhëse ndërkulturore mes shqiptarëve me pakicën maqedonase, sepse gëzonte përkrahje e privilegje të madha në fushën politike, kulturore, arsimore e propagandistike, kudo në trevat shqiptare e më gjerë. Ai paraqitej si shembulli më vezullues i trajtimit të intelektualit me kombësi jo shqiptare në Republikën Popullore (e më pas Socialiste) të Shqipërisë, nën përkujdesin e drejtpërdrejtë të udhëheqësit ‘’largpamës e të lavdishëm’’.
Për jetën dhe veprën e Sterjo Spasses numërohen me qindra artikuj, recensa, studime akademike, janë shkruar dhjetra teza masteri e doktoratura, të shpalosura në disa konferenca, të cilat duket se përmbledhurazi mund të jipnin një përgjigje të saktë shkencore shterruese mbi jetën dhe veprën e shkrimtarit të shquar.

Atdhetaria e Sterjo Spasses
Mbas viteve 90’ shumica e shkrimeve mbi jetën e veprën e Sterjo Spasses duket se i referohen apo perifrazojnë substancën e librit ‘’Im atë Sterjo’’ të Ilinden Spasses duke e anashkaluar historikun e rrënjëve e trungut familjar, botëkuptimin, vizionin e pikëpamjet mbi përkatësinë etnike dhe detyrimin si shtetas shqiptarë.
Pothuajse askush nga studjuesit shqiptarë nuk i është qasur kësaj tematike, as nuk kanë marrë mundimin të citojnë apo zbërthejnë vetë Sterjo Spassen, të birin Ilinden, apo studjues të sojit të tij, për këto cështje ku të tjerë shkrimtarë kalonin në vrimën e gjilpërës të shtetit shqiptar.
Në librin ‘’Im atë Sterjo’’, të birit Ilinden (emërtim edhe i kryengritjes së famshme maqedonase) shkruhet:
‘’Ishte vjeshta e vitit 1924… Joshja (vëllai i madh i Sterjo Spasses, shën. i P.L. ) vuri dorën në strehën e kapeles. Mizëria e njerëzve po afrohej. Përpara ishin disa kalorës, prapa këmbësorë me pushkë të gjata lidhur me spango, ngjalmë a ushkure, të leckosur…Pararoja e ushtrisë, dy djem faqekuqë, ndalën kuajt para tyre: - Punë e mbarë, o peshkatarë! - Foli njëri. ”Jemi ushtri shqiptare. Tani këto fshatra do të kalojnë nën Shqipëri”. “Kohëra të vështira po vijnë…’’ etj, etj., të tilla shprehje hasen në librin me kujtime të S.Spasses të botuara nga i biri Ilinden.

‘’Pse?-ja e lavdishme’’e Sterjo Spasses
Ndihmë në njohjen e pikëpamjeve botëkuptimore e nacionale të tij na e jep studjuesja Valentina Vangjelovska, e cila veç vendlindjes e ditëlindjes së përbashkët e ka burim frymëzimi, pasi i ka shumë të afërta edhe idetë me Sterjo Spassen. Ajo thekson se ‘’kam lindur dhe jetoj “brenda kornizave” të përshkrimeve që ka bërë Sterjo Spasse. ‘’Sterjo Spasse për mua do të mbetet shkrimtari i shpirtit tim.’’
Në një diskutim akademik të saj i bën me dije auditorit shqiptar e më gjerë se ‘’Të lexuarit është një proces që tek lexues të ndryshëm është i ndryshëm’’ që më troç do të thotë se zbërthehet e interpretohet ndryshe në disa aspekte, si p.sh në shtete, kombe, gjuhë, ideologji, etj.
Studjuesja duke analizuar dhe zbërthyer pikëpamjet e bashkëkombasit të saj shkrimtar, të personifikuar si Gjon Zaveri, protagonisti kryesor i kryeveprës së tij letrare “Pse”, thekson se ‘’qetësinë shpirtërore e kërkoi në çdo vend, por atë e gjeti ‘’të fshehur në qoshen” e këtij libri.
Gjon Zaveri e vrau veten në luftë me pse-të, kërkonte pse-të e vuajtjeve të bashkëfshatarëve të tij për bukën e gojës, luftonte me padrejtësitë e kësaj bote, luftonte me pse-të që edhe sot e kësaj dite nuk mund të zbulohen…
Dhe shkaku kryesor i vetëvrasjes të filozofit të lindur në zonën e Prespës, sipas studjueses, ‘’ishte tradita!’’
‘’Por për të ishte e pakuptimtë që këto tradita që e kishin brumosur dhe pajisur me virtyte dhe shumë vlera, u bënë për pak kohë dhimbje padrejtësish të shpirtit të tij të lirë. Këtu shpesh qëndron paradoksi, sepse tradita nuk pranon veçanti. Tradita dhe mentaliteti i asaj kohe nuk ishin në gjendje të dallonin veçantitë e të riut Gjon, që u rrit dhe u edukua në gjirin e tyre, nuk dallonin dot as se në gjirin e tyre ato kishin njeriun e madh që nesër pasnesër do të bëhej kaq i njohur…Sterjoja, jo si personazh, por si autor, si shkrimtar, u pajtua me realitetin, duke vazhduar të shkruajë vepra të tjera, që i kanë siguruar vend të veçantë jo vetëm në letërsinë shqipe, po edhe më gjerë’’.
Studjuesja thekson: ‘’Më erdhi në mendje një thënie e revolucionarit maqedonas për liri i shekullit XIX Goce Dellcev që theksonte : ‘’Unë botën e shikoj si arrenë ku popujt konkurojnë me kulturat e tyre”. Pikërisht Sterjo Spasse konkuronte me dijet dhe me kulturën e tij të mbartur, të brymosur nga kultura e popullit të vet dhe të perfeksionuar prej kulturës shqiptare, sepse këto janë karakteristikat e popujve ballkanas që sado dallimeve të tyre ata përfaqësojnë nuance të përbashkëta.’’ (Kumtesë e mbajtur në simpoziumin e organizuar nga Universiteti “Fan Noli” i Korçës, më 30 maj 2014, me rastin e 100 vjetorit të lindjes të shkrimtarit Sterjo Spasse. Teksti i plotë gjendet tek ‘’Gazeta Makedonium’’, Valentina Vangjelovska ,‘’Sterjo Spasses nuk i duhet lavdia, por Sterjo Spasses i duhet lavdisë‘’ (http://makedonium.net/?p=1605&lang=sq)
dhe me shkurtime esenciale tek media Shqiptarja.com nën titullin: “Si e njoha Sterjo Spassen” (Shqiptarja.com , 13 Korrik 2014 apo http://www.shqiptarja.com/kulture/27....pCMOs22o.dpuf)
Përse u “qeth” kumtesa tek Shqiptarja.com! përbën interes për studjuesit e lexuesit e gjerë shqiptarë.

Pretendime për nderimin e shkrimtarit
Në përkujtim të 100-vjetorit të lindjes së Sterjo Spasses, në media u shfaqën shumë pretendime e akuza ndaj institucioneve e qeverisë shqiptare. Më çuditi veçanërisht zelli i një studjuesi, i cili deklaroi se “ Sterjo Spasses i jemi të gjithë borxhlinj, mbi të gjitha qeveria’’…ndërsa shteti kish detyrim që S.Spasses t’i jepte Nderin e Kombit.
Studjuesi mund të kishte të drejtë në aspektin letrar , por gabonte rëndë kur diktonte kriteret e dhënies së urdhërit ‘’Nderi I Kombit’’. Janë të shumtë ata që kanë dhënë kontribute më madhore dhe nuk e kanë marrë.
Përkundër talentit si shkrimtar, në veprën e Sterjo Spasses hasen gabime parimore, metoda e realizmit socialist dhe trajtime tematike të gabuara. Mbi të gjitha ka deformuar thelbin, historikun dhe personazhet e rilindjes kombëtare shqiptare, në përshtatje me kallëpin e historiografisë maqedonase. Për romanet e ciklit ‘’Rilindasit’’ ka patur diskutime të gjera dhe protesta. Qëndrim kritik kanë mbajtur Skënder Luarasi, Dritëro Agolli, Gazmend Shpuza, etj.,
Historiani Gazmend Shpuza ka shkruar:
‘’Autori është nisur nga ndjenja e mirë për të lartësuar të kaluarën historike, figurat e shquara si edhe lëvizjen patriotike të kohës e kjo duket edhe në fjalët që ai u ka vënë në gojë, sidomos nga fillimi i romanit, (‘’Pishtarë’’) personazheve që përfaqësojnë lëvizjen revolucionare maqedonase. Porse zgjidhja që u ka dhënë apo ka dashur tu japë autori këtyre problemeve në mjaft raste na duket, për mendimin tonë, jo e plotë, e njëanshme apo kontradiktore. Meqë kemi të bëjmë me probleme kyçe të kohës, mendojmse ia vlen që ato të diskutohen.”Romani i botuar ‘’Pishtarë’’ mund dhe duhet, sipas nesh, t’i nënshtrohet një ripunimi sa të mundshëm aq edhe të nevojshëm.’’( Gazmend Shpuza, Në vazhdën e gjurmimeve, Mendime rreth pasqyrimit të realitetit historik të kohës në romanin Pishtarë, Tiranë, Toena, 1997, f.324 340) Kur u botua seria e veprave, ndonëse Sterjo Spasse i ripunoi dhe redaksia ia hoqi mjaft nga gabimet, thelbi i gabimeve mbeti.
Ndërsa Skënder Luarasi shprehej rreptë: ‘’po kritikoj veprat e Sterjo Spasses (‘’Zgjimi’’ e ‘’Pishtarë’’) që populli shqiptar të mos ma japë atë plumb në lule të ballit…E shkrova këtë kritikë për ata që romanet Zgjimi e Pishtarë nuk patën nge t'i lexojnë, për ata që nuk patën më durim për t’i përfunduar, për recenzentët e pandjenjë dhe redaktorët e padenjë që ia reklamuan popullit shqiptar si vepër shembullore për t'u lexuar e studjuar!
Mjafton të përmendim vetëm,’’vajtimin’’ e lebërve nizamë që ’’ zemëruan,’’ gjindjen dhe ’’ndyen’’ pazarin e Korçës, me të cilin e nis ciklin e rilindjes shqiptare Sterjo Spasse, (romani ‘’Zgjimi’’, 1974, f.7)
Festë e kuqe na zi site…
Aludim më të keq për kulturën korçare e trimat e Labërisë kreshnike nuk kam hasur kund në letërsinë shqipe.
Më tingëllon keq deklarimi i shkrimtarit N.L. se jeta e Sterjo Spasses u udhëhoq nga misioni që t’i shërbente letërsisë dhe kulturës shqiptare: ”Mos duhet që edhe Vlora, të ndjekë shembullin e Korçës dhe për këtë ’’xhevahir folklorik nizamësh’’ ta shpallë’ Qytetar Nderi ! Mendoj të vlerësohen parimet përkundër lajkave me lëvdata për ofiqe e dekorata.
Shqiptarët, të cilët nuk ia kanë kursyer Spasses çmimet më të larta letrare, mund t’i japin edhe të tjera, por sa për ‘’borxhin e Nderit Kombëtar’’ atë ia ka BORXH kombi e shteti maqedonas, ata që ia ngritën bustin në fshatin e lindjes, ata duhet t’ia sponsorizojne edhe lavdinë.

(Mos)mirënjohje
Në librin ‘’Im atë Sterjo’’, përkundër shumë kolegëve të ngushtë , me kontribute e privilegje të mëdha, i kushtohet vëmendja më e madhe, në shumë faqe e shumëllojshmëri epitetesh, ‘’ndjellakëqinjve’’ Skënder Luarasi, Dritëro Agolli e disa anëtarëve të Kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve, të cilët i kritikuan romanet ‘’Zgjimi’’ e ‘’Pishtarë’’. Shkruhet se S.Spassja i trembur kërkoi mbrojtjen ‘’lart’’. I biri Ilinden që e redaktoi dhe e botoi librin në vitin 1995, mbas përmbysjes demokratike, nuk kishte arsye as të përmendte kontributin e udhëheqësit në mbrojtjen e babait të tij, as letrat lavdëruese e dekoratat. Por ja që gjindja e pa me sytë e ballit kur e dërguan Sterjo Spassen për në banesën e fundit. Në shenjë mirënjohje të përjetëshme, familja e shoqëroi me letrat e Udhëheqësit mbi kokë, indulgjenca për në jetën e përtejme.
Pra Udhëheqësi mbahet mend, krahas bëmave të tjera kombëtare, edhe për lartësimin e dy ‘’diejve vezullues’’: Haxhi Qamilit e Sterjo Spasses.

Vepra ‘’Im atë Sterjo’’ dhe perëndimi i diellit
Rreth 20 vjet më parë (në artikullin Skënder Luarasi përballë Sterjo Spases : Birit Ilinden, për të atin Sterjo Spasse… , Petro S. Luarasi , Republika, 31 mars, 1996) i shkrova miqësisht autorin të mos trazonte varret e të vdekurve. ’’Për vete nuk do të kisha patur ndërmend të ‘’gërmoja’’ në kujtime e arkiva familjare (që mund të jenë më të pasura e të begata se të Spasses) por nuk mund të hesht kur ‘’thumbohet’’ Skënder Luarasi. Lëvdatat e tepërta, krahas shpifjeve monstruoze, bëhen shpesh shkak që të vihen disa piketa në truallin e historisë. E më pas dalin pyetjet ‘’qysh’’ e ‘’tek’’që nuk i jep dot përgjigje as biri i babait Sterjo’’.
E këshilloja që atë veprën ta hiqte nga qarkullimi se i bënte dëm emrit dhe nderit të babait, vetes e familjes. Për shaka shkrova edhe një gazmore ‘’folklori modern’’.
Në botën e tregut , plot me ‘’historira’’
Nxirren në ankand, ‘’e keqja’’, ‘’e mira’’
Për gjërat pa vlerë, ka veç ‘’lepe’’, ‘’peqe’’,
A m’jep lale veprën, për me mshtjell byreqe.
Autori nuk më dëgjoi, madje e keqpërdori veprën me tellallë të papërgjegjshëm dhe në vend të mbillte lavdi, korri …. ja, këto shkrime përkujtimore.
‘’Perëndimin e diellit të Haxhi Qamilit’’ e kanë përshkruar shumë studjues, ndërsa të Sterjo Spasses, vetë autori i libri ‘’Im atë Sterjo’’: “Dielli i lindur diku, në malet e Gllomboçit, tani perëndoi matanë kodrave të Ndroqit…”

Shënim: Ky shkrim vijon artikullin e Skënder Luarasit të titulluar:‘’Ndal falsifikimit të historisë’’ (Pjesa I / II).
Me të drejtën e këndvështrimit tim, nuk po analizoj ata ‘’recenzentët e pandjenjë dhe redaktorët e padenjë’’, pasi tani për tani nuk kam kohë të tepërt dhe mendje të pakët që të mbush qypat e shpuar.
Petro S. Luarasi

[petrol]

Petro Luarasi
Përkthyesi Skënder Luarasi dhe këndvështrimi i studjuesit Agron Tufa.

Në median ‘’Start’’ lexova shkrimin ‘’Përkthimi në Shqipëri: zanafilla e dy paradigmave të përkthimit’’ të zotit Agron Tufa, shkrimtar, studjues e pedagog i letërsisë së huaj në UT.
Ndër të tjera ai shkruan: ” Përgjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, duke pasur parasysh edhe llojin e letërsisë që, ideologjikisht, lejohej të përkthehej dhe vetëm tradita e realizmit, dolën një gjeneratë e ndritshme përkthyesish që sollën në toskërisht e në gjuhën letrare të pas vitit 1972 kryeveprat e shkrimtarëve realistë. Kështu kemi përkthimet e Petro Zhejit, Skënder Luarasit, Misto Treskës (“Të mjerët” e Hygoit), Bujar Dokos dhe Klio Evangjelit (romanet e Dikensit), Vedat Kokonës nga frëngjishtja dhe rusishtja, Lili Bares - vetëm nga rusishtja, Pavli Qeskut, Pirro Mishës, Viktor Kalemit, Jorgo Bllacit, Ismail Kadaresë, Dritëro Agollit, Dhori Qiriazit etj.’’ 1. (Start, 11.2. 2014. gazetastart.com/index.php?p=hg&hid=19697)
Nuk diskutoj pikëpamjet, kriteret vlerësuese dhe njohuritë e tij mbi historinë e përkthimit dhe përkthyesve në Shqipëri, si : Mit’hat Frashëri, Vangjel Korça, Tajar Zavalani, por ndalem vetëm tek këndvështrimi i pedagogut e studjuesit A.Tufa mbi vendin që zë Skënder Luarasi (1900-1982) në lëmin e përkthimit shqip
Ndryshe nga sa shkruan A.Tufa, Skënder Luarasi i përket përkthyesve të viteve 20-të sepse provohet që në vitin 1919 ka përkthyer në SHBA të paktën tri vepra: ‘’Jul Cesarin’’e ‘’Tregtarin e Venedikut’’ të Shekspirit dhe ‘’Skënderbeun…’’e T.Uinkop-it. 2. (P. Luarasi, Skënder Luarasi në tempullin shekspirian, http://gazetadielli.com/skender-luar...n-shekspirian/ )
Deri në vitin 1936 Skënder Luarasi përktheu të paktën edhe 6 vepra të tjera: Enoh Arden-Tenison (1933), Sakuntala-Kalidasa (1933), Vilhelm Teli-Shiler(1934), Novela-Oscar Uajld (1934), Prometeu i lidhur- P.Shelli) dhe “ Lirika” - Li Taj Pe. Dy përkthimet e fundit kanë “humbur” ).3 (P.Luarasi. Vepra të botuara të përkthyera nga Skënder Luarasi http://www.dardania.biz/vb/upload/sh...t=32729&page=2)
Në shtypin e viteve 30-të shkruhej: ‘’Kemi edhe përkthyesa që janë punëtorë, të aftë, të zellshëm,të cilët na kanë falur përkthime kryeveprash të vështira. Në krye të tyre qëndron Skënder Luarasi me Sakuntalën e Kalidasës, Vilhelm Tell-in e Schillerit dhe Novelat e Oscar Wilde…’’ 4. ( Vilhelm Teli, Illyria, 15 korrik 1934, f.3.)
Et’hem Haxhiademi vlerësonte se ‘’me një vepër të tillë (Vilhelm Teli i Shilerit) dhe të tjera si këto duhet të pasurohet pa vonesë lëmi i vogël i literaturës sonë. Zoti Skënder Luarasi i cili ka ditur kaq bukur të përkthejë me gjithë hollësirat e saj këtë kryevepër e cila e mëson rininë të dojë dhe të mbrojë lirinë, letrarët e pakët shqiptarë duhet ta përgëzojnë dhe ta urojnë nxehtësisht.Nga pjesa ime përkthimin e Luarasit dua ta quaj një nga përkthimet më të goditura që janë ba deri sot në Shqipëri.’’5. (Et’hem Haxhiademi, Vilhelm Teli i Shilerit, Demokratia’’, 23.9. 1934, f.3.)
Gazeta ‘’Besa’’ dhe gazeta austriake ‘’Salzburger FolksBlat’’ njoftonin se Akademia Gjermane e Munchen-it i dha Skënder Luarasti medaljen e argjendtë për përkthimin e veprës ‘’Wilhelm Tell’’.

‘’Informohemi se Akademia Gjermane e Munchen-it i konferoi shkrimtarit shqiptar prof.Skënder Luarasi medaljen e argjendtë t’Akademisë Gjermane për përkthimin e tij të veprës ‘’Wilhelm Tell’’të Friedrich Schiller-it.’’ 6. (Besa. Çquajtja e një letrari shqiptar, 27.3.1935)
‘’Akademia Gjermane në Mynih shkrimtarit shqiptar Skënder Luarasi për përkthimin e Vilhelm Telit të Shilerit, i ka dhënë ‘’Medaljen e Argjendtë‘’ të Akademisë Gjermane. Luarasi ka qënë nxënës në Gjimnazin e Fraishtadt-it në të cilin në 1926 ka mbaruar maturën.’’ 7. (Gazeta Salzburge ‘’Folks Blat’’,12.4.1935)
Haki Stërmilli shkruante në librin ‘’Burgu’’:
‘’7 Shkurt 1933 Sot, në kohë të zamrës m’erdh me postë Sakuntala, dramë pesë aktesh, vepër e poetit Hindian Kalidasa që ka jetue njimij e pesëqind vjet më par[. Vepra ash përkthye nga gjermanishtja në gjuhën tonë prej Profesor Z.Skënder Luarasit dhe ai ma ka çue si nji kanisqë që i dërgon i shëndoshi të sëmurit, me nji shënim miqësuer. Me nji herë u vuena me e shijue Sakuntalën, Mbretneshën e Bukuris, të Pastërtis, të Pafajsis dhe të Hirësis së Hindit dhe s’e lëshova nga duert deri sa u kënaqa dhe u ngopa me të deri sa e mbarova. Përkthimi asht i përsosun, pjella e një mjeshtrije të holle[ që i zotnon të dy gjuhët dhe aq i lehtë e i rrjedhshëm sa i duket njeriut se asht tue lexue nji vepër origjinale e jo nji përkthim. Vepra vetë, Sakuntala, asht nji mrekulli e pashoqe nga ato që ngjajnë në Hindin misterioz. Qysh në hov të parë u rrëmbye shpirti i em dhe fluturoi mbi horizontin e Veriut plot magji e bukuri. Shpirti i em i unshëm, mbasi brodhi nji kohë ndër lulishtet e Parrizit Hindian, u end rreth Sakuntalës si nji flutur rrotull qiririt, por kur u shue ajo dritë lumnie si prej nji murranit t'egër rashë e u mbyta në Ganges, në lumin e lotve të derdhun prej dëshpërimit. Po. U fundosa në thellësinat e këtij lumi dhe vdiqa, por dora e Perëndis së Brahmës që pat mëshirë për mue më shpëtoi, më ringjalli dhe më lumnoi tue më ribashkue me Sakuntalën. Që të mos zgjatem po e shkurtoj: Në vazhdim të leximit të veprës zemra e eme shpesh here u rrëmbye nga rryma e dashunis së flaktë që dikohet herë mbas here, u pezmatue e u kënaq simbas rasës dhe shumë herë mbeta i shtangur ase me shpirt pezull. Me nji fjalë derdha lot dëshpërimi e gëzimi dhe shkaktarja e kësaj gjendjeje qe Sakuntala.’’ 7. (Haki Stërmilli, ‘’Burgu’’, f.245-246)
Këto janë disa referenca mbi disa nga vlerat e Skënder Luarasit si shqipërues dhe periudhën kur ka nisur këtë veprimtari.
Shpresojmë se ky shkrim do të zgjojë kureshtjen dhe përgjegjshmërinë intelektuale mbi veprimtarinë e personaliteteve të rangut të Skënder Luarasit edhe tek pedagogë e studjues të tjerë që shkruajnë tekste e hartojnë programe akademike pasi nuk hasen shumë të tillë. Për këtë temë një panoramë më të gjerë jep studimi ‘’Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra letrare’’ (P. Luarasi: Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra letrare http://www.dardania.biz/vb/upload/sh...ad.php?t=32729)

Petro S. Luarasi

[petrol]

Petro Luarasi

SKËNDER LUARASI: PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA

3. Përkthime
Skënder Luarasi vlerësohet ndër përkthyesit më të shquar shqiptarë të letërsisë artistike, i cili e pasuroi bibliotekën shqiptare me kryevepra autorësh të letërsisë botërore si: Kalidasa, Schiller, O.Wilde, A. Tennyson, Pushkin, Whitman, De Vega, Dickens, Byron, Goethe, A.Ostrovski, Shakespeare, Longfellow, Lessing, Winkop, Gribojedov, Milton, etj.
Në këtë drejtim studjuesi Jup Kastrati, i cili është marrë mbi dyzet vjet me punën e Faik Konicës, pohon ”me përgjegjësi shkencore se prof. Skënder Luarasi qëndron përkrah Nolit dhe Konicës”
138 J. Kastrati. Skënder Luarasi përkrah F.S.Nolit e F.Konicës, Artikull i cituar, f. 2
Ky vlerësim është objektiv dhe i bazuar në analizën shkencore të krijimtarisë së tij si shqipërues i kryeveprave botërore dhe përkthyes i literaturës shqipe në gjuhë të huaja, për stilin, ritmin, pasurinë e gjuhës shqipe dhe njohjen e thellë të gjuhëve të huaja
“Merrni cilëndo vepër që Skënder Luarasi ka përkthyer në shqipe. Do të vini re menjëherë koherencën e stilit, pasurinë dhe begatinë e shqipëruesit, natyrshmërinë e konteksteve dhe frymën e lartë të komunikimit. Po do të pikasni menjëherë vrullin e ritmit, qoftë në prozë, qoftë në poezi, gjallërinë dhe ekspresivitetin e dialogut dhe monologëve dramatikë, peshën dhe saktësinë e fjalës, bukurinë e shprehjes dhe buisjen e përfytyrimeve te cilido lexues.” 139
139 A. Kallulli: Shqipërimet e Skënder Luarasit janë Fanoliane, Drita, 16 janar, 2000, f.7.
Skënder Luarasi mendohej shumë për veprën që do të përkthente dhe e përjetonte gjatë analizën e saj duke shqyrtuar autorin, veprat e tjera të tij, situatën, epokën, mjedisin kur qe krijuar dhe ndikimin mbi lexuesin. “Po ky vazhdues i denjë i rrugës shqipëruese të Fan Nolit rronte dhe preokupohej si ai për mënyrën si duhej ta thithte veprën lexuesi shqiptar. Një dashuri sublime për këtë lexues dhe për gjuhën amtare. Fjalën shqipe, që ai e desh si ai, bëri të mundur që gjenitë e njerëzimit të jenë më të intimtë, të kuptueshëm dhe thellësisht ndikues.” 140
140 Po aty.
Mjeshtëria e tij si përkthyes spikasin në poezi e në prozë, në tragjedi, komedi, romanca e lëndë historike. Për një përiudhë të gjatë kohore, Luarasi solli në gjuhën shqipe dhjetra tituj kryeveprash të letërsisë botërore disa prej të cilave kanë humbur apo nuk janë botuar ende. Në përkthimin e tyre ai i qëndrojnë besnik veprës origjinale, frymës së përgjithshme të saj dhe individualitetit të përkthyesit. Këto përkthime cilësohen nga kritikët si rikrijime.
Si një shkrimtar me parime demokratike, i cili nuk iu bind orientimeve, presioneve e urdhërave të regjimeve despotike, Skënder Luarasi i përzgjodhi veprat, u dha pamjen objektive realiste, me synime të përcaktuara, edhe përmes parathënieve e komenteve. Ai përktheu për hir të pasionit dhe objektivit kulturor e politik në rrethana e për kërkesa të ndryshme mësimore, kulturore e politike. Kur qe mësues në Shkollën Teknike përktheu “Enoch Arden” të Alfred Tennyson, “ sa ka qënë e mundur literalisht duke mbetur besnik si në formën ashtu edhe në lëndën e origjinalit... Kjo poemë tregimtare është marrur si një shembëlltyrë prej letërsis engleze me qëllim që të plotësonjë një nevojë shkolle” 141 141 A. Tennyson. Enoch Arden, Tiranë, Gutenberg, 1933, f.3.
Ndërsa në Institutin Tregëtar të Vlorës, ku italishtja qe gjuhë kryesore dhe biblioteka e institutit qe mbushur me libra që propagandonin ide fashiste e reaksionare, ndjeu më fort përgjegjësinë që mbajnë mësuesit e gjuhës shqipe, të letërsisë e historisë shqiptare në rritjen e ndërgjegjes kombëtare të rinisë së vendit të tyre.
Kur diskutohet për vlerat e Skënder Luarasit si përkthyes duhet patur parasysh vështirësia e origjinalit, pasuria e madhe e aforizmave, fjalëve të urta, sentencave, metaforave, simboleve që përmbajnë veprat. Atje Skënder Luarasi ka dhënë tensionin e brendshëm dramatik që përshkon skenat e gjalla e plot larmi, skalitjen e karaktereve me fjalë dhe shprehje të një gjuhe tjetër. “Veprat, pavarësisht nga zhanri që i përkasin, nuk janë zbehur e s'janë rrafshuar e rrumbullakosur, por kanë ruajtur atë jetë dhe gjallëri që kanë dhe në origjinal. Diku të ashpra e të murrëtyera, diku me ngarkesa të mëdha psikologjike e filozofike, diku të brishta e fluide, diku plot dritë e tinguj, diku si të kallkanosura e me një ngurosje të llahtarshme e mjaft domethënëse."142
142 P. Jorgoni. Me forcë e guxim Prometeu, Artikull i cituar, f.6.
Skënder Luarasi e ka filluar shtegtimin e gjatë të përkthimit në vitin 1920, kur qe nxënës në SHBA. Nga një lajmërim në revistën Studenti, shënimet autobiografike të tij dhe indikacione të tjera, provohet që përkthimet e para të tij kanë qenë Skënderbeu i Whincopit, Jul Cesari i Shekspirit (i humbur) si dhe vjersha e Bajronit “Suljotët”.
Në vitin 1933, kur inteligjencia progresive rrekej të ndizte pakëz dritë kulture e shprese në terrin e injorancës e të dëshpërimit, Skënder Luarasi përktheu kryeveprën e Kalidasës, “Sakuntala”, margaritarin e letërsisë indiane. Goethe e çmonte atë si një prej yjeve që ia bëri netët më të ndritshme se ditët: “Them vetëm emrin tënd , o Sakuntala, dhe me këtë janë thënë të gjitha.'' Sakuntala u botua si një shembëlltyrë për programin shkollor dhe për të pasuruar bibliotekën shqip me një kryevepër të Lindjes. Skënder Luarasi ia dërgoi veprën “Sakunala” edhe shokut të burgut Haki Stërmilli “si nji kanis që i dërgon i shëndoshi të sëmurit, me nji shënim miqësuer” për t’i pasuruar mendjen dhe qetësuar shpirtin tek ndodhej nën pranga. Zemra e tij “shpesh here u rrëmbye nga rryma e dashunis së flaktë që diktohet herë mbas here, u pezmatua e u kënaq simbas rasës dhe shumë herë mbeta shtangur ose me shpirt pezull. Me nji fjalë derdha lot dëshpërimi e gëzimi dhe shkaktarja e kësaj gjendjeje qe Sakuntala.” 143
143 H. Stërmilli.Burgu, Tiranë, 1935, f.245-246
Haki Stërmilli vlerësonte që përkthimi “asht i përsosun, pjella e një mjeshtrit të hollë që i zotnon të dy gjuhët dhe aq i lehtë e i rrjedhshëm sa i duket njeriut se asht tue lexue nji vepër origjinalee jo nji përkthim. Vepra vetë, Sakuntala, asht nji mrekulli e pashoqe nga ato që ngjaj nënë Hindin misterioz.” të Hirësis së Hindit dhe s’e lëshova nga duert deri sa u kënaqa dhe u ngopa me të.” 144
144 Po aty.
Në vitin 1934 kur në Shqipëri sundonte malarja e analfabetizmi, terrori dhe spiunimi sa të kishte “gardhi veshë e muri sy” dhe inteligjencia progresive luftonte të ndizte pakëz dritë lirie e drejtësie, Skënder Luarasi përktheu kryeveprën e Shilerit, “Vilhelm Teli”. Kjo dramë që himnizon luftën e popullit zvicerian për liri e drejtësi u prit me entuziazëm nga rinia shkollore dhe inteligjencia progresive. Subjekti i saj u përdor në disa drejtime. Fragmentin e saj ''E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë, '' mësuesi i shqipes Skënder Luarasi e dha si temë hartimi, pjesë të dramës u luajtën nga trupa amatore e Institutit Tregëtar të Vlorës dhe e Gjimnazit të Shkodrës. Për vlerat e kësaj vepre janë shprehur poeti Migjeni, pedagogu Aleks Buda, regjizori Xhemal Broja dhe aktorët e ardhshëm Sandër Prosi e Naim Frashëri.
Në shtypin e kohës shkruhej se: ‘’kemi edhe përkthyesa që janë punëtorë, të aftë, të zellshëm,të cilët na kanë falur përkthime kryeveprash të vështira. Në krye të tyre qëndron Skënder Luarasi me Sakuntalën e Kalidasës, Vilhelm Tell-in e Schillerit dhe Novelat e Oscar Wilde…’’ 145
145 Vilhelm Teli, Illyria, 15 korrik 1934, f.3. (vijon)

[petrol]

(vazhdon)

Petro Luarasi

SKËNDER LUARASI: PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA

3. Përkthime

Ndërsa Et’hem Haxhiademi vlerësonte se ‘’me një vepër të tillë dhe të tjera si këto duhet të pasurohet pa vonesë lëmi i vogël i literaturës sonë. Zoti Skënder Luarasi i cili ka ditur kaq bukur të përkthejë me gjithë hollësirat e saj këtë kryevepër e cila e mëson rininë të dojë dhe të mbrojë lirinë, letrarët e pakët shqiptarë duhet ta përgëzojnë dhe ta urojnë nxehtësisht.Nga pjesa ime përkthimin e Luarasit dua ta quaj një nga përkthimet më të goditura që janë ba deri sot në Shqipëri.’’ 146
146 Et’hem Haxhiademi, Vilhelm Teli i Shilerit, Demokratia’’, 23 shtator, 1934, f.3.
Përkthimet e Skënder Luarasit vlerësoheshin edhe nga shkrimtarë e institucione të huaja.
Gazeta ‘’Besa’’ dhe gazeta austriake Salzburge ‘’FolksBlat’’ njoftonin se Akademia Gjermane e Munchen-it i dha Skënder Luarasti medaljen e argjendtë për përkthimin e veprës ‘’Wilhelm Tell’’. 147
147 Besa. Çquajtja e një letrari shqiptar, 27 mars, 1935.
“Akademia Gjermane e Munchen-it i konferoi shkrimtarit shqiptar prof.Skënder Luarasi medaljen e argjendtë t’Akademisë Gjermane për përkthimin e tij të veprës ‘’Wilhelm Tell’’të Friedrich Schiller-it.”148
148 Salzburge FolksBlat.Njoftohemi nga Tirana, 12 prill1935, f.4.
“Akademia Gjermane në Mynih shkrimtarit shqiptar Skënder Luarasi për përkthimin e Vilhelm Telit të Shilerit, i ka dhënë ‘’Medaljen e Argjendtë‘’ të Akademisë Gjermane. Luarasi ka qënë nxënës në Gjimnazin e Fraishtadt-it në të cilin në 1926 ka mbaruar maturën”.
Ajo cilësohet një nga përkthimet më të dëshëruara për lexuesin shqiptar dhe ka njohur gjashtë ribotime në Shqipëri e Kosovë.
Është një ngjarje e lumtur për kulturën shqiptare që Skënder Luarasi u njoh me veprën e F.Shilerit në rini dhe u dashurua sidomos me dramaturgjinë e tij duke shqipëruar veprat ‘’Vilhelm Tel’’, ‘’Intrigë e dashuri’’, ‘’Hajdutët’’, ‘’Fiesko’’, ‘’Don Karlos’’ dhe ‘’Vajza e Orleansit’’. Ajo që e tërhoqi më fort nuk ishte vetëm romantizmi i Shilerit, por natyra e mesazheve universale me të cilën ai u drejtohet brezave. Me “Vilhelm Telin”, Skënder Luarasi nisi përkthimin e kolanës së veprave të Shilerit duke shtuar ndër vite edhe pesë vepra të tjera. Në këtë mënyrë ai përmbushi edhe një dëshirë të hershme të Fan Nolit dhe orientimin e tij letrar e politik me të cilat bashkohej edhe ajka e inteligjencies progresive shqiptare
Vepra e Shekspirit. Skënder Luarasi vlerësohet, pas Fan Nolit, si shqipëruesi më i shquar i veprës shekspiriane, me shtatë përkthime : Jul Cesari (i humbur), “Mbreti Lir”, “Rikardi II”, “Rikardi III”, “Tregtari i Venedikut”, “Komedia e gabimeve” dhe “Si ta doni”.
Me përkthimin e veprave të Shekspirit, ai vijoi rrugën e ndritur të Fan Nolit i cili i përgëzonte përkthyesit më të rinj shqiptarë që plotësonin kolanën e veprës shekspiriane në të cilën ai kishte kontribuar me katër përkthime të çmuara. ”Midis këtyre ai fuste , pa dyshim, edhe mikun e tij të vjetër, Skënder P.Luarasin... të përkushtuar si asnjë tjetër për të ecur gjurmëve të F.Nolit, idealeve demokratike, kombëtare e shoqërore të tij” 149
149 A.Uçi. Shekspiri në botën shqiptare. Koncepti shekspirian i tragjikes, Tiranë, Marin Barleti, 1996, f. 17.
Shaqir Shaqiri ka analizuar përkthimet në shqip të veprave të Shekspirit dhe mendon se “ në qoftë se përkthimet e Fan Nolit kanë qenë abetare nga e cila brezat e mëvonshëm të përkthyesve kanë mundur të nxjerrin mësime të dobishme se si duhen përkthyer tragjeditë e mëdha, atëherë mund të thuhet lirisht se përkthimet e Luarasit , janë një lloj teorie, e cila mëson se si të përkthehet drama historike. Ai është një përkthyes i madh në llojin e vet.” 150
150 Sh. Shaqiri Skënder Luarasi dhe vepra dramaturgjike e Shekspirit. Rilindja, 1 nëntor, 1980, f.14.
Skënder Luarasi në përkthimet e tij u frymëzua jo vetëm nga dëshira e Fan Nolit për njohjen e lexuesit shqiptar me veprën e plotë të Shekspirit dhe nga përvoja, qëllimet dhe kriteret që kishte përzgjedhur paraardhësi i tij, por dhe ta paraqiste veprën në kuadër të zhvillimeve më të reja historike. Ai ishte i bindur se vepra e Shekspirit do t’i shërbente lexuesit shqiptar që të kuptonte edhe personazhe e ngjarje të kohëve moderne. Veprat e Shekspirit e shprehin me vërtetësi artistike frymën e kohës por janë edhe universale, japin vlera mbihistorike, që sintetizojnë përvojën botërore të historisë njerëzore. Ndaj në veprat e tij mund të shihen edhe pjesëza të historisë së hershme, edhe mund të gjykohet mbi kohë, ngjarje e vende të tjera. Refik Kadia vëren se përkthyesi i parë shqiptar i dramave të Shekspirit, Fan Noli , qe i motivuar politikisht për të përkthyer katër tragjeditë Otello, Makbeth, Hamleti dhe Jul Cezari, po ashtu si edhe tre përkthyesit e tjerë të talentuar Skënder Luarasi, Vedat Kokona dhe Alqi Kristo, të cilët përkthyen disa tragjedi të Shekspirit, komedi dhe drama historike. “Kur u përkthye “Tregtari i Venedikut” nga Skënder Luarasi ai i dha rëndësinë e duhur përcaktimit të Heines: “O Shylock, ti je i padrejtë! “Skënder Luarasi një pedagog i njohur për këndvështrimin e tij disident, përktheu “Rikardin II” dhe“Mbretin Lir” me synimin për të denoncuar tiraninë e diktatorit komunist.” 151
151 R. Kadia. William Shakespeare në Shqipëri. William Shakespeare në përkthimet shqip përpara dhe pas epokës komuniste, LCPJ, Volume 2 / 1, nr.37, 2009, f.8.
Veprat që përzgjodhi e përktheu Skënder Luarasi nga Shekspiri dhe komentet që u bënte, tregojnë qartë qëllimin e tij për të demaskuar, dënuar dhe satirizuar realitetin që po kalonte Shqipëria. Ai përktheu tragjeditë “Mbreti Lir”, “Rikardi II” e “Rikardi III” meqë “ mendonte se kuadri shekspirian në shqip do të bëhej më i plotë dhe zëri i tij do të tingëllonte më bashkëkohor në qoftë se tragjeditë e përkthyera nga Noli do të ndërsuazoheshin midis kronikave historike me subjekte tragjike. Në këtë mënyrë do të kuptohej më mirë thelbi i konceptit shekspirian të tragjikes” 152
152 A.Uçi. Shekspiri në botën shqiptare. Koncepti shekspirian i tragjikes. Libër i cituar, f.18.
Veçori karakteristike e përkthimeve të Skënder Luarasit është se ai i është përmbajtur tekstit dhe kontekstit të origjinalit duke ruajtur vlerën artistike të veprës. Kjo është arritur në sajë të kulturës së gjerë, njohjes së shkëlqyer të gjuhës së huaj dhe të gjuhës shqipe, afinitet ndaj veprave të shkrimtarëve të mëdhenj, njohjes së shkëlqyer të letërsive e të kulturave të kombeve të ndryshme, njohjes së shpirtit e sjelljes së njerëzve në situata të ndryshme. Ai i ka kushtuar vëmendjen konstrukioneve ideomatike, aforizmave e proverbave, metaforave dhe shprehjeve metaforike nën një gjuhë të pasur e fleksibile, përdorimit të fjalëve e shprehjeve të rralla të tabanit popullor, proverbave e aforizmave. “Mund të thuhet se, në qoftë se aforizmat e Shekspirit janë quajtur margaritarë të veprave të tij, atëherë, lirisht mund t'i quajmë përkthimet e tyre në gjuhën shqipe nga S.Luarasi margaritarë të mjeshtërisë së përkthyesit tonë.” 153
153 Sh. Shaqiri: Skënder Luarasi dhe vepra dramaturgjike e Shekspirit. Artikull i cituar, f.14.
Vlerë të posaçme në përkthimet e Luarasit paraqet thesari i pasur gjuhësor, në të cilin gjejmë mjaft shprehje ''popullorçe''. Frazeologjia popullore dhe proverbi popullor ka pasur gjithmonë ndikim të madh në gjuhën e shkruar shqipe. Ato kanë ndihmuar për njohjen më të mirë të letërsisë botërore, për zhvillimin e shijes letrare ndër lexuesit shqiptarë, për ngritjen e kritereve të tyre artistike , për zgjerimin e diapazonit estetik e kulturor në përgjithësi por edhe për të kritikuar e demaskuar grupimet e privilegjuara e vetë kreun e diktaturës . ‘’Përkthimet e veprave të Shekspirit nga Prof.Skënder Luarasi pa mëdyshje i takojnë fondit elitar botëror të përkthimeve’’ 154
154 Po aty.
Studjues të ndryshëm kanë theksuar vlerat e mëdha të Uollt Uitmanit dhe kryeveprën e tij ‘’Fije bari’’ e cilësojnë ''Bibla e Demokracisë'' që sintetizon dashurinë e zjarrtë për parimet mbi të cilat mbështetet demokracia.
Skënder Luarasi e shqipëroi kryeveprën ‘’Fije Bari‘’ ne vitin 1956 me rastin e 100-vjetorit të botimit të saj. Në Shqipëri u imponua një heshtje e thellë për këtë ngjarje të madhe në kulturën shqiptare. Jo të paktë qenë ata të cilët, për shkak të titullit e kompozimit të kapakut, e mendonin si libër agronomie. Ndërkohë që në Kosovë shqipërimi i Skënder Luarasit pati sukses të dukshëm.
Ajo është vlerësuar për kohën kur u krye, mjeshtërinë, cilësitë e shqipërimit dhe risitë.
Skënder Buçpapaj analizon pengesat që haste dikur në krijimtarinë e tij kur metrika ishte shndërruar në një formë të mirëfilltë të censurës e të vetëcensurës. Nga metrika e ngurtë hoqi dorë pasi lexoi veprën "Fije bari" të Uollt Uitmanit. Ai vlerëson “se përkthimi i Skënder Luarasit është i përkryer. Plot të tjerë kanë përkthyer pas tij Uitmanin, ndër ta kam provuar edhe unë, por nuk ia kalon asnjëri përkthimit që ka bërë Skënder Luarasi.” 155
155 S.Buçpapa. Intervistë, Nacional, 27maj, 2011, f.3.
Studjuesi Anton Papleka tregon riskun e asaj kohe kur të shkruaje me varg të lirë rrezikoje kokën. Ai vlerëson mjeshtrinë e shqipërimit të Skënder Luarasit dhe zbërthen arësyen që e ka shtyrë këtë njohës të letërsisë botërore, të përkthejë poetin e Manhatanit: synimi për t’i dhënë publikut shqiptar një kryevepër të letërsisë botërore, Biblën e poezisë moderne por edhe diçka më intime, më të thellë që lidhej me frymën antikonformiste, demokratike të poezisë uitmaniane dhe shpirtit të Luarasit, që i ngjiste një lumi të vrullshëm , një rrebeshi.
Ai argumenton se për Skënder Luarasin, këtë intelektual sypatrembur, në fillim ishte liria, pastaj vinin gjithë të tjerat. Botimi i përkthimit të‘’Fije bari’’ më 1956 tregonte shumëçka por dhe “ishte një ndër ata modele që duhet të kenë parasysh përkthyesit e sotëm, për të mos lënë që veprat e mëdhatë përmbyten nga mediokritetet dhe përkthimi të uzurpohet nga zanatçinjtë.” 156
156 W.Whitman. Fije bari, Tiranë, Argeta LMG, 1997, f.308.
Studjuesi Moikom Zeqo vlerëson botimin e veprës në vitin 1956 si një çudi dhe paradoks për kohën, ndërsa përkthyesin e saj “disident trim, i cili bëri sfidën e tij të çuditshme, si një hedhje doreze dueli për tërë mediokritetin letrar të kohës...Një analizë akribike do të vërtetonte se’’Fije bari’’ ka ndikuar në poezinë moderne shqiptare si lëndë radioaktive” . 157
157Po aty, f.307.

[petrol]

(vazhdon)

Petro Luarasi

SKËNDER LUARASI: PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA

3. Përkthime


Këtë ndikim e shpreh edhe Preç Zogaj i cili pasi lexoi librin "Fije bari" të përkthyer nga Skënder Luarasi, vendosi të bëhej poet. Roli i Uitmanit e largoi nga stili i vjetër në poezinë e tij. Natasha Lako thekson që së pari kufijtë e ngujuar mes letërsisë shqiptare dhe asaj botërore i shembi më 1956 Skënder Luarasi kur solli në shqip ‘Kryeveprën “Fije bari” të Witmanit. Ndërsa botuesi Mehmet Gëzhilli përshkruan gëzimin që ndjeu kur e lexoi “ Fije bari” në fillim të viteve ’60-të dhe vlerëson shqipëruesin i cili “nuk përktheu thjesht vargjet e Uitmanit, por ju dha edhe shpirtin dhe talentin e vet. Dhe këtë e bëri kur në Shqipëri, në fshatin tim, e kam lexuar Uitmanin, jo nën dritën elektrike, por nën dritën e zbehtë të një llampe vajguri." 158
158 Po aty
Përkthimi i veprës “Çajld Haroldi” i Bajronit është një tjetër meritë e madhe e Skënder Luarasit. Atje përshkruan “me vargje të zjarrta traditat dhe zakonet burrërore të shqiptarëve, trimërinë dhe dashurinë e flaktë të tyre për lirinë“ 159
159 Fjalori enciklopedik shqiptar. Akademia e Shkencave e RPSSH. Tiranë, 1985, f.64.
Poema me katër pjesë, rrëfen udhëtimet që ndërmori Xhorxh Bajron në Europë dhe ndërthur, sipas pikëpamjes e stilit të tij romantik, vlera historike, kulturore, gjuhësore, doke e zakone të popullit shqiptar.
Botimi i kësaj kryevepre të çmuar për Shqipërinë e shqiptarët, për koincidencë, qe fatbardhësi edhe për Bajronin pasi, së pari, e bëri të famshëm në lëmin letrar.
Nga " Çajld Haroldi" dhe letrat që i dërgon Bajroni nënës dallohet qartë cilat qenë rrethanat dhe qëllimi i ardhjes së tij në Shqipëri, çfarë i tërhoqi vëmendjen dhe e lidhi shpirtërisht me shqiptarët, si e përshkroi realitetin e vendit e popullit, ngjarjet e figurat historike, traditat, zakonet e doket, folklorin, tiparet fizike e morale, etj?
Me përshkrimin e tij objektiv e dashamirës të bazuar në terren ai dëshmon për kulturën materiale e shpirtërore të shqiptarëve dhe i krahason me popujt fqinj.
“Në krijimtarinë letrare botërore që prek Shqipërinë si vend, shqiptarët si popull dhe personalitetet e tyre të shquara, vepra më e bukur dhe më e goditur është padyshim poema e poetit romantik anglez Lord Xhorxh Gordon Bajron” Shtegtimi i Çajld Haroldit‘’ e përkthyer në shqip nga Skënder Luarasi më 1956.” 160
160 K. Frashëri. Bajroni në Shqipëri dhe takimet me Ali Pashë Tepelenën, Tiranë, Dudaj, 2009, f.15
Skënder Luarasi ka meritën e madhe se krahas përkthimit të goditur shqip të poemës madhështore “Shtegtimet e Çajlld Haroldit”, ka shkruar në hyrje një sintezë mbi jetën dhe vlerën e veprën e Bajronit si dhe korespondencën e tij me nënën.
Moikom Zeqo vlerëson “përkthyesin e mrekullueshëm Skënder Luarasi, i cili ka përkthyer kryeveprën e plotë të Bajronit dhe mund të quhet me plot gojën “Qytetar Nderi i Bajronizmit Shqiptar.’’ 161
161 M. Zeqo. Themeluesit e Bajronizmit në Shqipëri, Koha jonë, 4 janar, 2003, f. 20-21.
“Fausti” i Gëtes përbën pa dyshim kurorën e vlerave të Skënder Luarasit si shqipërues.
Ai dëshironte që përkthimi i tij i plotë të botohej në vitin 1980, në 150-vjetorin lindjes së Gëtes, ose më 1981, në 100-vjetorin e lindjes së Fan Nolit, meqë përkthimi i blatohet “Fan Stilian Nolit, figurës faustiane të popullit shqiptar''. 162
162 J.Goethe. Fausti , Tiranë, Argeta LMG,1999 f.3.
“Ky përkthim i blatohet Fan Stlian Nolit figurës faustiane të popullit shqiptar”. Shqipëruesi
Shënim i shqipëruesit: “Gjithë jetën e tij Fan S.Noli kërkoi të vërtetën dhe rrojti e punoi e luftoi për të gjetur atë. Përpjekja e Nolit identifikohet me përpjekjen e Faustit”.
Por për shkak të rrethanave politike dhe pengesave klanore, përkthimin ia botuan të copëzuar. Pjesa e parë e Faustit u botua më 1957 ndërsa vepra e plotë, ''me redaktime të thella'', më 1987, ndërkohë që shqipëruesi nuk jetonte më.
Lexuesi shqiptar pati fatin ta ketë në gjuhën amtare tragjedinë e shkrimtarit gjerman falë përkthyesit Skënder Luarasi “ personalitet poliedrik i përmasave faustiane. Nëqoftëse Gëtes iu desh të punojë një gjysmë shekulli për t’i dhënë atë shkallë përsosmërie, që e bëjnë “Faustin” një nga 5-6 monumentet më madhore të letërsisë botërore, edhe Skënder Luarasit nuk i mjaftoi gjysmë shekulli jetë që ta shihte të botuar përkthimin në shqip të “Faustit” të plotë.” 163
163 J. Goethe. Fausti, Tiranë, Argeta LMG, 1999. Libër i cituar f.543-552

Botimi i plotë i Faustit sipas dorëshkrimit të Skënder Luarasit u realizua në vitin 1999. Ai u shoqërua me dy shkrime nga Prof. Alfred Uçi dhe Prof. Jup Kastrati.
Botimi i Faustit të plotë, me të dyja pjesët, përbën një ngjarje të shënuar për kulturën shqiptare por “çuditërisht” kaloi në heshtje. Alfred Uçi këtë paradoks e shpjegon me klanet që luftonin Skënder Luarasin, ku përfshiheshin edhe “disa përkthyes ambiciozë ziliqarë të aftë të merrnin forcë nga intrigat e ngatërresat politike që i mbështillnin me analiza letrare”. 164
164 Po aty.
Ai kritikon metodat që janë përdorur për të ulur vlerat e Luarasit dhe thekson se i përmend peripecitë e përkthimit të “Faustit” të Gëtes jo vetëm me nderim të merituar ndaj Skënder Luarasit, këtij mjeshtri të madh të Fjalës shqipe, por edhe për të kujtuar se edhe në fushën e letrave ka rëndësi të respektohen nga seicili parimet e moralit e të drejtësisë.” 165
165 Po aty.
Për vlerat e shqipërimit të Skënder Luarasit kanë bërë komente vlerësuese studjues vendas e të huaj si: F.Nemet, E.Hanko, R. Buchwold, Holtzhauer, Aleks Buda, Jup Kastrati.etj.
M.Lamberci vlerëson parathënien, gjuhën e bukur të përkthimit dhe ndjesinë e thellë dhe dëshëronte të shkruante një reçension për këtë “si shëmbull të një përkthimi që asht besnik kuptimit të origjinalit, por e ka marë me mend e me ndjenjë origjinalin ashtu thellësisht, sa mundet me e dhanë përsëri origjinalin me një mjeshtëri të një poeti të vërtetë.” 166
166 M. LambertZ. Letër dërguar Skënder Luarasit , 6.8.1961. (Fondi i familjes S.Luarasi)
Në analizën interesante të Jup Kastratit cilësohet se Skënder Luarasi ka përkthyer vetëm kryevepra botërore dhe tregohen bagazhi gjuhësor, letrar, artistik, estetik, historik, publiçistik dhe njohuritë që i shërbyen për kurorëzimin me sukses të punës së vështirë.
Argumentohet se shqipëruesi ka arritur të japë një përkthim në lartësinë e duhur të mundësive shprehëse të shqipes; se gjuha e tij është e pastër, e dëlirë; leksiku - i pasur dhe i larmishëm; frazeologjia - tërheqëse; sintaksa - me një fizionomi disi të veçantë, se kur të kompjuterizohet leksiku i përkthimeve të tij atëhere do të dalë në pah, edhe më qartë, rezja e gjërë njohëse e gjuhës amëtare dhe zotërimi i saj aktiv.
“Prof. Luarasi ka derdhur gjithë kujdesin e tij, gjithë dashurinë për Klasikun dhe Olimpikun e Madh të letërsisë reflekse gjermane, Gëten, gjithë nderimin e tij të thellë për këtë kolos gjenial.” 167
167 Goethe; Fausti. Libër i cituar, f. 556.
Vlerësohet tek suksesi i Skënder Luarasit njohja e thellë e gjuhës së origjinalit; njohja e shumanshme e gjuhës amtare ku hyjnë: leksiku adekuat, gjuha e shkathtë dhe poetike, frazeologjia, sintaksa, ekonomia e fjalës dhe tek dhënia e thelbit të filozofisë: platonizmit, spinozizmit e monadologjizmit leibnician brënda dramës metafizike dhe paraqitja si duhet e karakterit universal të tragjedisë; se shpjegoi si duhet artin, shkencën, historinë, traditat popullore, besimet e kota, jetën individuale, jetën shoqërore, të cilat i ndryn në vetvete kjo dramë: poemë simbolike, filozofike e psikologjike. 168
168Po aty.
Përkthimet e Skënder Luarasit “mund t’i përqasim me piedestalin e një përmendoreje. Ai i ngriti vetes një monument lavdie dhe pavdekësie. Ndaj ka gjithë mirënjohjen tonë. Dhe do ta ketë përjetë. E ngriti shqipen në nivelin e gjuhëve më të lëvruara europiane. 169
169 Po aty.
Si në shumë fusha të tjera edhe në fushën e përkthimit, Skënder Luarasi arriti të japë një kontribut madhor me përkthimin e mbi dyzet veprave të rëndësishme të letërsisë botërore duke qenë kështu një nga shqipëruesit më prodhimtarë e më cilësorë shqiptarë.

[petrol]

Petro Luarasi

Skënder Luarasi në tempullin shilerian


Bota e qytetëruar do të nderojë së shpejti kujtimin e kolosit të kulturës gjermane Fridrih Shiler (Johann Christoph Friedrich von Schiller, 10.11.1759 - 9.5.1805) kushtrimi i të cilit ( në vargjet ‘’Ode gëzimit’’) për unitet dhe liri të njerëzimit, nën ritmin e muzikës bet’hoviane (‘’Simfonia e nëntë’’) mishërojnë himnin dhe vizionin e Bashkimit Europian.
Nga mesazhet universale të tempullit vezullues shilerian, ka fituar dije, shpresë dhe kurajo për liri e dinjitet edhe kombi shqiptar.

Në kuadrin e përkujtimit të 500-vjetorit të ndarjes nga jeta të Shekspirit (26 prill 1564 – 23 prill 1616) Shtëpia Botuese “Onufri” po u ofron shqiptarëve kolanën shekspiriane ku përfshihen edhe gjashtë shqipërime prej Skënder Luarasit: ‘’Mbreti Lir’’ (‘’King Lear’’), ‘’Rikardi II’’ (‘’Richard II’’ ), ‘’Rikardi III’’ (‘’Richard III’’), ‘’Tregtari i Venedikut’’ (‘’Merchant of Venice’’) , ‘’Komedia e keqkuptimeve’’ (‘’Comedy of Errors’’) dhe ‘’Si ta doni’’ (‘’As You Like It’’). Kështu edhe populli shqiptar do të ketë mundësi ta njohë e vlerësojë më mirë tempullin shekspirian përmes librave e shfaqjeve në gjuhën shqipe, në aktivitete akademike apo programe shkollore, të cilat vazhdimisht ndiqen me interesim dhe japin rezultate të dobishme në arsim e kulturë.’’ 1.(Petro Luarasi, Skënder Luarasi në tempullin shekspirian, Dielli, 25 Dhjetor 2013, http://gazetadielli.com/skender-luar...n-shekspirian/)
Këto ditë botuesi Bujar Hudhri shpalli edhe një tjetër lajm, pjesë e një vizioni ambicioz në përkujtim të dramaturgut më të madh gjerman Shiler, botimin për herë të parë në shqip të dramës “Don Karlos” të Shilerit, përkthyer prej origjinalit nga mjeshtri Skënder Luarasi.
Realizohet kështu pas gjysëm shekulli botimi i kësaj kryevepre, të planifikuar në vitin 1959 nga drejtori i N. Sh. Botimeve, Drago Siliqi , por e ndaluar për shkaqe konjukturale politike.
Është një ngjarje e lumtur për kulturën shqiptare që Skënder Luarasi u njoh në rini me veprën e Shilerit, u dashurua me dramaturgjinë, me romantizmin, sidomos me natyrën e mesazheve universal të tij drejtuar brezave të cilat e frymëzuan për t’ i shqipëruar gjashtë vepra.
Ai realizoi edhe një dëshirë të hershme të udhëheqësit shpirtëror e mikut të tij Fan Nolit, me orientimin letrar e politik të të cilit bashkohej edhe ajka e inteligjencies progresive shqiptare. Imzot Fan S. Noli, theksonte se këto vepra të Shilerit duhen më tepër për popullin tonë të skllavëruar, sa për botimin e tyre ’’edhe për këtë ka Perëndia’’.
Në përkujtim të dy përvjetorëve të Shilerit (10 nëntor 1759 dhe 9 maj 1805) ‘’desh Perëndia’’ të kurorëzohet rrugëtimi plot pengesa e sakrifica i Skënder Luarasit për botimin e të gjashtë veprave të kryedramaturgut gjerman: ‘’Wilhelm Tell’’ (‘’Vilhelm Teli’’, 1934), ‘’Kabale und Liebe’’ (‘’Intrigë e dashuri’’ , 1955), ‘’Die Räuber’’ (‘’Hajdutët’’, 1958), ‘’Fiesco’’ (‘’Fiesko’’, 1958), ‘’Die Jungfrau von Orleans’’ (‘’Vajza e Orleansit’’, 2007) dhe ‘’Don Karlos’’ (‘’Don Karlos’’, 2014)

Skënder Luarasi, personaliteti ku ngjizej atdhetari i përkushtuar, mësuesi edukator, historiani, gjuhëtari, shkrimtari e dramaturgu, i kushtonte vëmendje të madhe përzgjedhjes së autorit e veprës që ti shërbente sa më mirë kombit shqiptar, inteligjencies e nxënësve të tij.
Ai si shqipërues vlerësonte përmbajtjes dhe formën e veprës, stilin, ritmin, muzikalitetin të ndërthurur me fjalë të rralla e të reja që pasuronin gjuhën shqipe, përdorte njohjen e thellë të gjuhëve të huaja dhe dijet e fituara mbi zhanret letrare, në mënyrë që përkthimi të vlente për lexim të lirë, për hartime, aktivitete mësimore-edukative dhe për shfaqje teatrale,.
Studjuesi A.Kallulli shprehet: “Merrni cilëndo vepër që Skënder Luarasi ka përkthyer në shqip. Do të vini re menjëherë koherencën e stilit, pasurinë dhe begatinë e shqipëruesit, natyrshmërinë e konteksteve dhe frymën e lartë të komunikimit. Po do të pikasni menjëherë vrullin e ritmit, qoftë në prozë, qoftë në poezi, gjallërinë dhe ekspresivitetin e dialogut dhe monologëve dramatikë, peshën dhe saktësinë e fjalës, bukurinë e shprehjes dhe buisjen e përfytyrimeve te cilido lexues.” 2 (A. Kallulli: Shqipërimet e Skënder Luarasit janë Fanoliane, Drita, 16 janar, 2000, f.7.)

Rezultatin e kësaj pune mjeshtërore në dobi të arsimit e kulturës kombëtare e dëshmojnë nxënësit e tij, lexues, regjisorë e aktorë, por që duhet evidentuar ndër studime e programe akademike 3. (Petro Luarasi, SKËNDER LUARASI: PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA, studim.
http://www.forumishqiptar.com/threads/ 77999-Skënder-P-Luarasi/page8
Skënder Luarasi përmes veprave të Shilerit ka ndikuar në personalitetin, profesionalizmin dhe edukimin ideo-profesionale të disa breznive lexuesish, tek nxënës si Qemal Stafa, Fadil Hoxha, Arshi Pipa, Vasil Llazari, intelektualë si Migjeni e Aleks Buda, regjisorët Sokrat Mio, Xhemal Broja, Mihal Luarasi e Drita Agolli. Me personazhet e dramave ‘’Vilhelm Teli’’, ‘’Intrigë e Dashuri’’ (‘’Luiza Miler’’) janë edukuar dhe krenohen që i kanë interpretuar plejada e ndritur e aktrimit shqiptar: Aleksandër Prosi, Naim Frashëri, Margarita Xhepa, Drita Pelingu, Marie Logoreci, Robert Ndrenika, Reshat Arbana, Edmond Budina, Antoneta Papapavli, Elida Janushi, Yllka Mujo, apo më e reja, e talentuara Cubi Metka.
Regjisorë e aktorë dëshmojnë sesi i ndihmonte Skënder Luarasi kur komunikonte drejtpërdrejt me ta për përgatitjet e mbarëvajtjen e shfaqjeve.

(Vijon)

Skënder Luarasi shqiperues i gjashtë veprave të Fridrih Shilerit (Johann Christoph Friedrich von Schiller :
‘’Wilhelm Tell’’ (‘’Vilhelm Teli’’, 1934), ‘’Kabale und Liebe’’ (‘’Intrigë e dashuri’’ , 1955), ‘’Die Räuber’’ (‘’Hajdutët’’, 1958), ‘’Fiesco’’ (‘’Fiesko’’, 1958), ‘’Die Jungfrau von Orleans’’ (‘’Vajza e Orleansit’’, 2007) dhe ‘’Don Karlos’’ (‘’Don Karlos’’, 2014)

[petrol]

(Vijon)

Petro Luarasi
Skënder Luarasi në tempullin shilerian

1. Vilhelm Teli
Skënder Luarasi e përktheu veprën “Vilhelm Teli” të Shilerit në kohën kur në Shqipëri sundonte mjerimi, malarja e analfabetizmi, terrori e përgjimi (‘’sa të kishte gardhi veshë e muri sy”) që të ndizte pakëz dritë lirie e drejtësie.
‘’ Prej dramave të Shilerit, i pari përkthim identik i plotë në gjuhën shqipe është ''Vilhelm Teli'' që Shtypshkronja ''Gutemberg'' në Tiranë e botoi më 1934. Nënshtypja që u bëri lexonjësve, sidomos studentëvet, ishte e jashtëzakonshme. Një mot e gjysmë më vonë, një grup studentësh u interesua për botimin e dytë të ''Vilhelm Telit'' (Stamles, Durrës1936) dhe të pesëmijë ekzemplarët u çdukën në kohën më të shkurtër prej librarive. Redaksia e ''Flagës'', revista e të rinjve në Korçë, e shprehu mendimin e saj në artikullin kryesor në Qershor 1935 kështu: ''Letërsia jonë e varfër u pasurua tani me shqipërimin e denjë të një vepre klasike nga më të mirat e literaturës gjermane, ''Vilhelm Telit'' …Kjo dramë e famshme është përkthyer në të gjitha gjuhët e botës me kulturë. Dhe nuk e ka humbur aspak rëndësinë e saj të parë; se kjo është një kryevepër ku mbrohet liria dhe të drejtat e njeriut, të cilat janë të vjetra sa edhe ekzistenca e njeriut vetë. ''Vilhelm Teli ka dalë kaq mirë në shqip, sa duhet të ndjejmë një farrë mburrje që gjuha jonë qënka e zonja t'i japë bukur në kuptimin e tyre të plotë e të gjallë ndjenjat më të larta e më të thella të zëmrës njerëzore. Kjo vepër klasike nga një prej poetëve më të mëdhenj të Gjermanisë ka dalë kaqë shqip, sa na duket një vepër shqiptare. Ne ua rekomandojmë gjithë miqvet të letërsisë shqiptare,veçanërisht studentëve tanë. Atë duhet ta këndojnë dhe jemi të sigurt se do të na jenë mirënjojtës''.
''Vilhelm Teli'' u bë libër këndimi për shkollën shqipe dhe për inteligjencën e re shqiptare Pjesë të tëra të dramës u inskenuan dhe u shfaqën në teatrot e konvikteve. (Botimi i dytë, u pranua edhe si tekst shkollor prej Ministris s'Arsimit.)
Mësuesi Izet Bebeziqi në ''Kombi'', Vlorë, mars 1938, analizon brendinë e dramës ''Vilhelm Teli, përdor citate nga përkthimi i Skënder Luarasit, thotë se ''Vilhelm Teli është botuar në shumë gjuhë të kulturës, po nuk mund të përmendë emrin e shqipëronjësit, i cili si luftëtar antifashist në Brigadat Internacionale në Spanjë, tani përfillej si armik i shtetit shqiptar. Bebeziqi e mbyll artikullin e tij për Shilerin me fjalët: ''Shigjetën e Telit e presin tani plot fise e popuj, që mjerisht vuajnë nën thundrën e tiranëve''. 4
( Skënder Luarasi, Shileri në Shqipëri, Nëntori, maj, f.170-174)

Subjekti i dramë u përdor në disa drejtime. Fragmentw të saj E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë,Një jetë e re po lulëzon gërmadhash’’ apo ‘’Atdheut besnik t’i qëndroni’’ ‘’, mësuesi i shqipes Skënder Luarasi i dha temë hartimi,
Disa akte të dramës ‘’Vilhel Teli’’, të përshtatura nga Skënder Luarasi, janë interpretuar në ambjente të Shkollës Tregëtare në Vlorë, në Gjimnazin e Shkodrës dhe në Konviktin ‘’Malet tona’’. Vlerat dhe mesazhet edukative-atdhetare të saj i kanë përmendut mjaft nxënës e intelektuale, si poeti Migjeni, pedagogu Aleks Buda, regjizori Xhemal Broja apo aktorët Sandër Prosi e Naim Frashëri.

Në shtypin e kohës shkruhej edhe për vlerat e shqipëruesit Skënder Luarasi: ‘’kemi edhe përkthyesa që janë punëtorë, të aftë, të zellshëm,të cilët na kanë falur përkthime kryeveprash të vështira. Në krye të tyre qëndron Skënder Luarasi me Sakuntalën e Kalidasës, Vilhelm Tell-in e Schillerit dhe Novelat e Oscar Wilde…’’ 5
(Vilhelm Teli, Illyria, 15 korrik 1934, f.3)
Et’hem Haxhiademi vlerësonte se ‘’me një vepër të tillë (si Vilhelm Teli) dhe të tjera si këto duhet të pasurohet pa vonesë lëmi i vogël i literaturës sonë. Zoti Skënder Luarasi i cili ka ditur kaq bukur të përkthejë me gjithë hollësirat e saj këtë kryevepër e cila e mëson rininë të dojë dhe të mbrojë lirinë, letrarët e pakët shqiptarë duhet ta përgëzojnë dhe ta urojnë nxehtësisht.Nga pjesa ime përkthimin e Luarasit dua ta quaj një nga përkthimet më të goditura që janë ba deri sot në Shqipëri.’’ 6
( Et’hem Haxhiademi, Vilhelm Teli i Shilerit, Demokratia’’, 23 shtator, 1934, f.3)
Gazeta ‘’Besa’’ citonte gazetën austriake Salzburge ‘’FolksBlat’’ e cila njoftonte se Akademia Gjermane e Munchen-it i dha Skënder Luarasti medaljen e argjendtë për përkthimin e veprës ‘’Wilhelm Tell’’. 7
(Besa, Çquajtja e një letrari shqiptar, 27 mars, 1935)
Por për herë të parë drama “Vilhelm Teli”, sipas shqipërimit të Skënder Luarasit, është shfaqur në muajin janar 2006. Trupa e studentëve të Akademisë së Arteve me regjisor Milto Kutalin dhe skenograf Erald Bakallin e shfaqi dramën në skenat e teatrove të Korçës, Pogradecit, Durrësit, Shkodrës, Fierit, Vlorës dhe Elbasanit.
Në skenat teatrore shqiptare buçiti kushtrimi shilerian :
Prej kësaj koke, ku vendosën mollën,
Liri e re më e mirë do blerojë;
E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë,
Një jetë e re po lulëzon gërmadhash.
Preojekti u realizua nga bashkëpunimi i Akademisë së Arteve me Ambasadën Zviceriane dhe me mbështetjen e Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve si edhe të një sërë subjekteve private.
Trupa studentore përbëhej nga studentët Elis Mataj, Alban Krasniqi, Kushtrim Emërllahu, Bekim Guri, Anisa Dervishi, Klodiana Keco, Loredana Gjeçi, Cubi Metka, etj.

(Vijon)

[petrol]

(Vijon)

Petro Luarasi
Skënder Luarasi në tempullin shilerian

Dramat në Prozë (‘’Intrigë e dashuri’’, ‘’Hajdutët’’, dhe ‘’Përbetimi i Fieskos’’)

Dramat e Shilerit ‘’Intrigë e dashuri’’ (1955), ‘’Hajdutët’’ (1958) dhe ‘’Përbetimi i Fieskos’’ (1958) të shqipëruara nga Skënder Luarasi janë publikuar më vete ose të përmbledhura nën titullin ‘’Dramat në prozë‘’. Ato janë të mirënjohura në teatër nga interpretimet virtuoze të Aleksandër Moisiut (dramat ‘’Hajdutët’’ e ‘’Fjesko’’) dhe prej aktorëve të shquar të Teatrit Kombëtar ( ‘’Intrigë e dashuri’’ ose ‘’Luiza Miler’’ me regji të Mihal Luarasit e Drita Agollit)
Thuhet se për dramën ‘’Intrigë e dashuri’’ u përdorën dy emërtime dhe dy regji në kohë të ndryshme (1957 dhe 1979) meqë ‘’kuptimi i komunikimit artistik për pjesët klasike nga ana e Teatrit Kombëtar është parë më fort i lidhur me të kuptuarit e bashkëkohësisë.’’ Kështu anashkalohet faktori konjuktural politik, dënimi i regjisorit të shquar Mihal Luarasit. Ai në përfundim të studimeve në Hungari si regjisor teatri, realizoi dy punë për mbrojtjen e diplomes, dramen e Leon Tolstoit, "Pushteti i Erresires" dhe në Shqipëri tragjedinë e Shilerit "Intrigë e dashuri" ku interpretuan aktorët e njohur Naim Frashëri, Loro Kovaçi, Prokop Mima, Sander Prosi, Maria Loloreci etj.
Mihal Luarasi kujton se në Hungari kishte liri të madhe në krijimtari artistike dhe filloi te konturohej brenda tij ndjenja e lirisë së individit. Edhe "Intrigë e dashuri" është një drame, brenda së cilës ekziston konflikti dhe asnjeri nga protagonistët e saj, Ferdinandi dhe Luiza, nuk jane të lirë në dashurinë e tyre... Drama "Dhelpra dhe rrushtë" dhe "Intrigë e dashuri", ishin dy momente kyce të aktivitetit të tij si regjisor, që së bashku me ngjarjet më vonë, çuan në mospëlqimin e veprave të tij nga sistemi dhe partia në pushtet.

Kështu luftëtari antifashisti, atdhetar dhe regjisor i talentuar i kushedi sa shfaqjeve të suksesshme u dënua si armik politik për 7 vjet në burgun e Ballshit.

Edhe vetë drama e Shilerit do të qe dënuar ‘’me vdekje’’ nga censura por e shpëtoi rastësia. Sulejman Dibra jep një fakt interesant. Kur mendohej të vihej në skenë tragjedia e Shilerit “Intrigë dhe dashuri ” (me regjisore Drita Agollin) ai me Reshat Arbanën shkuan për ta bindur Xhelil Gjonit, por ai nuk pranoi. Por të nesërmen ai erdhi në Teatrin Kombëtar dhe kërkoi të falur sepse kishte lexuar se dikur Enver Hoxha kishte shkruar mirë për Shilerin dhe dramën “Intrigë e dashuri ”.

Aktori Edmond Budina kujton se regjisorja Drita Agolli ka qenë shumë e ashpër dhe i thoshte: “Ti je fshatar, nuk je princ siç është Ferdinandi”. Kjo e bënte të vuante shumë, sepse punonte edhe pas provave… Pas shfaqjes te reklama e teatrit e priste një burrë rreth 80 vjeç. Ishte Skënder Luarasi, përkthyesi i “Luiza Miler-it”, ‘’një nga kollozët shqiptarë, i cili kishte një mendje të ndritur’’. Ai i tha: “Ferdinandi je ti, edhe më shumë se ai i pari”…Nga ai moment pata miqësi me të, më ka dhënë librat që kishte në shtëpi për teatrin…’’ 8. (Valeria Dedaj, Interviste me aktorei Edmond Budina, Shekulli, 10,02, 2014 www.shekulli.com.al/website/index.php?)

Aktorja Yllka Mujo thekson ndikimin që ka patur Luiza Mileri rol i plotë dhe tepër dramatik, tek personaliteti i saj dhe formimin si artiste.
‘’Ekziston nje veti e magjishme e rolit …Fillimisht, këtë
e kam ndjerë shume fuqishem te Luiza Miler. Kur ecja rruges
pas provave, ndieja që ecja krejt ndryshe, që mendoja krejt
ndryshe, shumë herë më tepër se zakonisht, ngreja sytë nga
qielli, shume herë me tepër se zakonisht flisja me yjet, ....
Përfundimisht, për mendimin tim, roli ka te bejë shumë në
formimin e personalitetit njeri aktor ose aktor njeri.’’ 9.
(Irhan Jubica, Interviste me aktoren Yllka Mujo, 55, 4.5. 2009 http://albanianmovies.blogspot.com/2...1_archive.html)

Yllka Mujo kujton porositë e Sandër Prosit, mesazhet universale të Shilerit dhe amanetet e brezave në skenë:
“Si thoshe ti mjeshtër i skenës tek interpretoje muzikantin Miler të Shilerit në kryeveprën “Intrigë e dashuri”: “Ju jeni kryeministër i vendit, por jo zoti i shtëpisë sime”. Dhe bija jote, Luiza Miler (Yllka Mujo) është bërë e tillë si e dëshiroje ti Sandër i shtrenjtë.’’10. (Përparim Kabo , Një letër për fisnikun Aleksandër Prosi, Gazeta shqiptare, 24 .3.2010, f. 1, 28 – 29)
Emocionet në interpretimin e dramës ‘’Intrigë e Dashuri’’ të Shilerit, i kujtojnë me nostalgji shumë personalitete të teatrit shqiptar, për Elida Janushin ‘’Luiza Miler ishte roli që i ka falur jetë në teatër’’. Studjuesi Përparim Kabo e cilëson ‘’himnin e dinjitetit të njeriut’’

Intrigë e Dashuri’’ në Institutit ''Goethe-Schiller''. Weimar
Botimi i dramës së Shilerit ‘’Intrigë e Dashuri’’ të shqipëruar nga Skënder Luarasi u mirëprit nga lexuesi shqiptar dhe institucionet kulturore. Skënder Luarasi kujton se në vjeshtën e vitit 1955, sekretari i Lidhjes së Shkrimtarëve Shefqet Musaraj i erdhi për vizitë në shtëpi dhe i kërkoi një ekzemplar të dramës ''Intrigë e Dashuri'' me autograf. Do të vizitonte Weimarin si përfaqësues i inteligjencies shqiptare dhe do t'ia dhuronte librin Institutit ''Goethe-Schiller''.
Së andejmi i dërgoi një kartolinë me pamje të dhomës ku punonte Shileri me tryezën e shkresurinat
Prof. Skënder Luarasi
Lidhja e Shkrimtarëve
Tiranë
(Albania)
'' Të fala. Të kam kujtuar vazhdimisht këto ditë që po kaloj në Weimar''
Shefqet Musaraj
Weimar, 1 tetor 1955

"Kur u kthye në Tiranë, më tregoi se me të hyrë në Institut i tha drejtorit që kishte sjellë dramën ''Intrigë e Dashuri'' në shqip, t'ia dhuronte bibliotekës. Ai e porositi i entuziazmuar të vinte të nesërmen në orën dhjetë. Në sallën e festave, dy rreshta shkencëtarësh të veshur në ornat akademike po prisnin përfaqësuesin shqiptar i cili kaloi përmes burrash të mëdhenj nga trupi dhe nga mendja. Libri u vendos në bibliotekë me ceremoni dhe nderime për gjuhën shqipe e popullin shqiptar që di të çmojë vlerat e kulturës bortërore.''

Ndërsa shteti e kultura shqiptare nderohej, vetë shqipëruesi Skënder Luarasi nuk lejohej të merrte pjesë në asnjë aktivitet ndërkombëtar, as në Kosovë!

(Vijon)

Dramat në Prozë (‘’Intrigë e dashuri’’, ‘’Hajdutët’’, dhe ‘’Përbetimi i Fieskos’’)

[petrol]

(Vijon)

Petro Luarasi
Skënder Luarasi në tempullin shilerian

Vepra e Shilerit ‘’Vajza e Orleansit’’, e shqipëruar nga Skënder Luarasi, u botua nga InfBotues n[ vitin 2007 ndonëse ishte planifikuar të botohej që në vitin 1960 nga Ndërmarja Shtetërore e Botimeve, por për shkaqe konjukturale u ndalua.
Përkthimi së bashku me parathënien dhe shënimet përkatëse të Skënder Luarasit ''humbën'' në redaksi.
Me këtë rast kujtojmë me mirënjohje Akademikun Aleks Buda dhe studjuesin Dhori Qiriazi për ndihmën dhe shkrimet perkatëse qe po publikojmë .


Aleks Buda
Shqiperimet e Skender Luarasit.
‘’Vajza e Orleansit’’ - F.Shiler

Te asnjeri nga autorët e mëdhenj të letërsisë klasike gjermane të gjysmës së dytë të shek. XVIII e të fillimit të shek. XIX lidhjet me realitetin historik nuk kanë gjetur një pasqyrim kaq të drejtpërdrejtë e njëkohësisht kaq të lartë poetik, asnjeri si Shileri nuk është bërë shprehës kaq i frymëzuar i detyrave të mëdha djegëse që shtronte realiteti i kohës për popullin gjerman: luftë kundër regjimit feudal absolutist që mbretëronte i pakufizuar ende në fundin e shek. XVIII, kur ai kishte pësuar goditje tronditëse në vendet më të përparuara të Evropës, luftë kundër copëzimit feudal të trashëguar nga mesjeta që pengonte bashkimin kombëtar, luftë kundër obskurantizmit mesjetar që shtypte e frenonte lirinë e mendimit. Që nga drama e tij e parë ‘’Cubat’’ më 1782 e deri në ‘’Vilhelm Telin’’ më 1805 ideja e kësaj lufte e përshkon në mënyrë konsekuente veprën e tij. Në këtë vazhdë që vjen duke u ngjitur dallojmë një etapë të parë ku lufta kuptohet e paraqitet si një fenomen subjektiv, si luftë e personalitetit të shtypur nga ambienti i vjetër shoqëror-moral. Nuk ka dyshim se edhe prapa kësaj revolte individuale qëndron - dhe Shileri e sheh - një konflikt shoqëror i mprehtë. Nuk është e rastit se në fund të kësaj etape qëndrojnë ngjarjet tronditëse të revolucionit të madh borgjez të Francës. Në këtë etapë bien edhe studimet historike të Shilerit, kushtuar ngjarjeve të mëdha historike që përfunduan me disa vepra të mëdha si ‘’Historia e kryengritjes së Vendeve të Ulta’’ ku ai u njoh e trajtoi lëvizjet e mëdha masive, luftën e madhe popullore që përbën revolucionin e parë borgjez në Histori.
Në etapën e dytë dalin në radhë të parë të veprimtarisë dramatike të Shilerit konflikte - jo më në plan individual - por çaste krizash të mëdha historike, konflikte historike absolutisht të domosdoshme, që shpërthejnë lëvizje masive luftash me karakter çlirimtar e gjejnë mishërimin e tyre në disa figura të mëdha heronjsh popullorë si Vajza e Orleansit, Vilhelm Teli etj.
Njihet qëndrimi mëdyshës që mbajti Shileri ndaj revolucionit borgjez francez në fazën e zhvillimit të tij më të ashpër. Në Gjermaninë e prapambetur, në zhvillim dhe me aq mbeturina feudale, si ai dhe të tjerë bashkëkohës të tij, nuk mund të arrinin në një kuptim teorik revolucionar. Shileri në filozofinë e tij mendonte se vetëm me anë të ‘’edukimit estetik’’, dmth me anë të arësimit, mund të arrihej liria aq e shtrenjtë për të. Porse në krijimtarinë e tij dramaturgjike ai shkoi shumë më përpara e më larg nga ç’shkonin konceptet e tij filozofike. I mbështetur mbi studimet e tij historike e nën ndikimin pozitiv të lëvizjeve të mëdha popullore ai krijoi në vitet 1801-1805 dy vepra që kanë jo vetëm si sfond, por dhe si përmbajtje kryesore, luftën çlirimtare të masave popullore : ‘’Vajzën e Orleansit’’ dhe ‘’Vilhelm Tellin’’. Këtu s’ishte fjala për një lëndë nga antikiteti i largët si te ‘’Nusja e Mesinës’’. Në një kohë kur për Gjermaninë çështje djegëse ishte problemi i bashkimit kombëtar dhe i luftës për pavarësi kundër invazionit të huaj kërcënues - siç qe në periudhën e luftrave kundër Napoleonit - dhe mendjet më përparimtare si forcë të vetme që mund t’i bënte ballë kësaj detyre shihnin masat popullore e jo më shtetin e kalbur prusian - në këtë kohë, lufta e popullit francez kundër invazionit anglez në shek.XV, e mishëruar në figurën e vajzës fshatare, kishte për t’u thënë shumë gjermanëve bashkëkohës e ka për t’u thënë ende sot pasardhësve, e jo vetëm pasardhësve gjermanë - po ashtu si figura e fshatarit zviceran W.Tell - në sajë të gjenisë krijuese poetike të Shilerit. Ashtu siç nuk është e rastit që Shileri ka zgjedhur si figurë qëndrore një vajzë fshatare, ashtu nuk është e rastit edhe që gjuha poetike e autorit i përshtatet realitetit shoqëror-historik të ambientit ku zhvillohen ngjarjet. Këtu e ka rrënjën ai element biblik-fantastik-fetar që bashkëjeton me konceptin thellësisht realist historik mbi të cilin mbështetet vepra. E kemi fjalën për atë zërin ‘’e mbinatyrshëm’’ që vajza thotë se e shtyn të veprojë e të ndërmarrë atë vepër të madhe, ku kishte dështuar klasa sundonjëse feudale e Francës. Është e natyrshme, e nuk mund të ishte ndryshe, që zëri i ndërgjegjes popullore flet nëpërmes vajzës fshatare. Nuk mund të shprehej në gjuhën e vet klasore të pastër. Ai do të merrte natyrisht atë ngjyrë paragjykimesh fetare, atë ngjyrë figurash konceptesh biblike që përbënin bukën e përditëshme të fshatarëve të varfër, të mbuluar nga errësira e padija, të rritur në një botë ëndrrash që ia kishin dhënë si ushqim kleri, një botë ëndrrash në të cilën ata besonin si në një realitet. Dhe pikërisht qe bindja e thellë e masave popullore për nevojën e luftës. Marrja hua e ngjyrës fetare, karakterizon forcën e saj, është dashuri e karakterit të saj thellësisht popullor. Në këtë bashkëjetim elementesh realisto-popullore dhe biblike-letrare nuk pasqyrohet ndonjë kontradiktë që ka përshkuar autori, por një kontradiktë që përshkon së thelli realitetin historik: në shek. XV fshatari francez as nuk mund të mendonte e vepronte ndryshe, as fshatari gjerman në shek. XVI, që u nisën në luftë kundër anglezëve ose kundër feudalëve gjermanë me parrulla e shprehje të marra hua nga bota biblike. Nga logjika e këtij realiteti nuk ka dashur të largohet as G.B.Shaw, me gjithë sarkazmin e tij antimetafizik kur shprehet se ‘’zëri i brendshëm’’ që shtyn vajzën fshatare në dramën e tij me të njëjtin subjekt, është një realitet i natyrshëm e i kuptueshëm. Është merita e Shilerit që ai ka ditur e ka mundur të bëjë që nëpërmes kësaj gjuhe figurash e frazash biblike të shkëlqejë ndjenja e thellë, instinktive e genuine e patriotizmit popullor që rron në fshatarët e shprehet nga goja e një përfaqësuesi të tyre, të vajzës, që aq me vetmohim, po edhe me vetëbesim instiktiv të njeriut të popullit, i shërben popullit të vet, pa lëkundje, deri në çastin e fundit.
Gjuha me të cilën flet një fshatar i ditëve tona, i ambientit tonë shoqëror, është natyrisht krejt ndryshe; por në përmbajtjen e vet gjuha poetike e veprës së Shilerit ka elemente që i flasin thellë edhe së sotmes sonë.

Aleks Buda

(Vijon)

[petrol]

(Vijon)

Petro Luarasi
Skënder Luarasi në tempullin shilerian

Dhori Qiriazi
‘’Vajza e Orleansit’’ në shqipërimin e Prof. Skënder Luarasit.

Është një ngjarje e lumtur për kulturën shqiptare që Prof. Skënder Luarasi u njoh me veprën liridashëse të F.Shilerit qysh në rini dhe u dashurua sidomos me dramaturgjinë e tij duke shqipëruar veprat ‘’Vilhelm Tel’’, ‘’Intrigë e dashuri’’, ‘’Hajdutët’’, ‘’Fiesko’’, ‘’Don Karlos’’ dhe ‘’Vajza e Orleansit’’.
Besojmë se ajo që e tërhoqi më fort nuk ishte vetëm romantizmi i Shilerit, por natyra e mesazheve universale me të cilën ai u drejtohet brezave.
Me këto ndjesi bashkohej edhe ajka e inteligjencies progresive shqiptare. Kështu emigranti politik Fan Noli, në një letër drejtuar Vangjel Korçës nga Vjena, shkruante: ‘’Nuk e di a jam i zoti t’ju këshilloj ç’vepra të përktheni nga letratyra gjermane...Posa nistë me Shilerin mund ta vazhdoni me ‘’Rauber’’, ‘’Jungfrau von Orleans’’, ‘’Wilhelm Tell’’.... Këto duhen më tepër për popullin tonë të skllavëruar. Sa më pak përjashtime të bëni nga ky rregull, aq më mirë do të jetë si për qëllimin, si për këndonjësit... ''
‘’Vilhelm Teli’’, dramë që u shkrua nga Shileri në vitin 1804, u bë e njohur në Shqipëri për herë të parë, qysh në vitin 1934 dhe vargjet e saj u bënë tema hartimi e burim frymëzimi për rininë shkollore, sidomos kundër rendit tiranik, u bënë himn i ndjenjës për liri nga thundra e rendit feudal që ishte i gjallë, gjer vonë në Shqipëri.
Me përkthimin e kësaj drame aq të bukur dhe elegante të F.Shilerit, Skënder Luarasi e renditi veten në anën më progresive të intelektualëve shqiptarë të kohës së tij. Pikërisht është kjo arësyeja pse ai gjeti mirënjohjen e zemrave të rinisë shkollore të asaj kohe që kish filluar të bëhej e ndërgjegjshme për detyrat e saj të ardhëshme shoqërore.
Doemos ai gjeti mënyrën që t’ua bënte të ditur këto ide asaj pjese të rinisë që ishte progresive dhe jo e turbulluar nga ndjenja të vjetra fanatike dhe regresive. Qysh herët e kam vënë re se Prof. Skënder Luarasi i pa figurat e dramës klasike gjermane, përparimtare, si të përafërta nga idetë dhe personazhet e saj me rrjedhën progresive historike të ngjarjeve në Shqipëri, kur po kristalizoheshin këto dy drejtime: njëri progresiv-revolucionar dhe tjetri konservator-reaksionar, që përfaqësohej nga mendësi feudale, të mbruajtur me fanatizëm aziatik dhe të ndikuara tek shtresat e privilegjuara të ish okupatorit osman. Ai përafronte figurat e Isa Boletinit, Ismail Qemalit, Themistokli Gërmenjit, Shote Galicës me Vilhelm Telin, Roderik de Pozën, Zhan d’Arkën (e personazhe të tjerë të dramave të Shilerit) ndërsa anadollakët e prapambetur, konservatorë, ua kundërvinte atyre.
Në ribotimin e dramës ‘’Vilhelm Teli’’ në vitin 1962 gjejmë dhe këto rreshta:
‘’A ka të drejtë populli të bëjë kryengritje me armë në dorë kundër pushtetit që e shtyp dhe e plaçkit?’’ Përgjigja jepet në vargun e Shilerit:
‘’Jo, dhe dhunë e tiranisë ka cak e gardh!’’
Ky kushtrim shtjellohet gjerësisht në ‘’Vajza e Orleansit’’, e cila shprehet me aq zjarr për ndjenja të dashurisë ndaj atdheut, kur ai është i pushtuar nga të huajt.
Para vitit 1800 Shileri ka mbledhur shumë materiale nga koha e Luftës 100-vjeçare të zhvilluar midis Francës dhe Anglisë, në të cilat dallohet një figurë e shquar historike, përfaqësuese e patriotizmit popullor, Zhanë d'Arka.
Drama ‘’Vajza e Orleansit’’ u fillua në vjeshtë të vitit 1800 dhe u përfundua më 16 prill 1801. Gjithë materiali historik që vihet në dukje në këtë dramë, pasqyron me besnikëri shekujt XIV-XV në Francë dhe Luftën 100-vjeçare midis Francës dhe Anglisë. Po Shileri nuk dëshiron të shkruajë histori, ai na komunikon ato ligjësi të natyrës njerëzore që përcaktojnë rrjedha historike dhe ato ndjenja të dashurisë së pakufishme që objektivisht jetojnë në zemrat e popullit, për tokën dhe bashkatdhetarët, atëhere kur atdheu pushtohet dhe shtypet nga të huajt.
Nga kjo pikëpamje ‘’Vajza e Orleansit’’ u shkrua si reaksion ndaj pushtuesve francezë të Napoleon Bonapartit, i cili e kishte kapërcyer disa herë lumin Rin.
Po cila është kjo virgjëreshë e Orleansit, vajzë e thjeshtë e një fshatari që merr përsipër të udhëheqë ushtri kundër pushtuesve anglezë?
Po japim disa të dhëna të njohura mbi biografinë e saj, por që mund t’i plotësojnë imazhin e plotë heroinës kryesore të dramës së Shilerit.
Ajo lindi në Dom Remy të Lorenës që në atë kohë ishte një dukat i pavarur i cili përfshinte edhe një pjesë të Burgundisë. Familja e saj ishte fshatare dhe ajo vetë një bareshë e vogël, gjashtëmbëdhjetë vjeç.
Pas vitit 1429 Franca nuk kishte mbret. Karli VI vdiq ashtu si dhe mbreti i Anglisë Henriku V që sipas traktatit të mbarimit të Luftës 100-vjeçare, do të martohej me Katerinën, të bijën e Karlit VI e do të shpallej mbret i dy mbretërive. Kur princi pasardhës nuk deshi ta pranonte këtë padrejtësi, disa fisnikë francezë e kundërshtuan. Pikërisht në këto momente, Zhan d’Arka, kjo vajzë e re, pa në ëndërr Shën Mëhillin e Shën Margaritën që i bënin thirrje të shpëtonte Francën dhe ta kthente princin mbi fron. Një vit më vonë ajo mundi ta takonte princ Karlin në Kinon të fshehur midis kuartierit të tij. Ajo i rrëfeu atij për misionin që i ishte ngarkuar nga perëndia dhe e bindi se duhet ta ndihmonte të çlironin Orleansin e rrethuar nga ushtritë angleze. Princi pyeti për këtë edhe klerin, i cili e pranoi planin për çlirimin e Orleansit. Ajo mblodhi vëllezërit e saj, i pajisi me armë si dhe me një flamur të bardhë me dy zambakë në mes, ku ishin shkruar fjalët: ‘’Krisht dhe Shën Mëri’’. Lufta filloi më 29 prill dhe fitorja e parë e madhe e saj kundër ushtrisë angleze, ndodhi më 9 maj. Anglezët ishin ata që e mbiquajtën ‘’Virgina’’. Ajo çliroi Jargonë, Mengun mbi Luarë, Boxhensin dhe më 18 qershor mundi anglezët në Pati. Si rrethoi edhe qytetin Trojë, ajo e bindi princin Karl të vinte në Reims dhe aty ai u kurorëzua mbret i Francës, me emrin Karli VII, më 17 korrik 1429. Kur lavdia e saj u ngrit lart në sytë e popullit, aq sa ata e quajtën shenjtore, filluan të shpifin për atë. Ajo u mundua ta bindte mbretin që të rrethonte Parisin dhe ta merrnin, por ai hezitoi. Në rrethana të tilla ajo u rrethua në Kompejn më 24 maj 1430 dhe u tradhëtua nga peshkopi i Bovesë, Pierr Kosho që ishte aleat i anglezëve. Dokumentat thonë që qeveria angleze kishte paguar para për ta kapur Zhanë d’Arkën dhe për ta dënuar në gjyqin e Inkuizicionit si një të virgjër që kishte lidhje me djallin. Gjyqi iu bë në Ruan, në shkurt të vitit 1431. Atje u tha se ajo nuk komunikonte me zotin, por me djallin. Veç kësaj, asaj i përmendën dhe mëkatin që kish bërë, kur deshi të vdiste me vetvrasje dhe u hodh nga kulla. Meqë thosh se ajo kish dëgjuar zëra, por ata nuk ishin zëri i kishës, u dënua me djegie në turrën e druve më 30 maj 1431 duke përthirrur emrin e Krishtit. Hirin e saj e flakën në lumin Senë.
Mbasi Karli VII mori Ruanin, si dhe me kërkesë të familjes së Zhanë d’Arkës, Papa Kalisti III anulloi vendimin e gjyqit të Inkuizicionit dhe më 7 korrik 1456 e quajti Zhanë d’Arkën martire dhe dënoi Kokonë, i cili ishte ai që ndikoi kryesisht në gjyqin e djegies së saj. Më 16 maj 1920 kisha romane e shpalli atë shenjtore dhe dita e saj përkujtohet në të dielën e dytë të muajit maj.
Veç Shilerit mbi këtë temë kanë shkruar edhe shkrimtarë të tjerë prej të cilëve do të përmendja këtu vetëm dy: Xh.B.Shoun me dramën: ‘’Shën Joana’’ dhe B.Brehtin me dramën: ‘’Shën Joana e forta!’’
Kur e kam lexuar për herë të parë këtë kryevepër të Shilerit, menjëherë më ka shkuar mendja tek drama e famshme e Euripidit: ‘’Efigjenia në Aulidë’’, ku mbasi vihen në peshë ndjenja e detyrës dhe e vullnetit të individit për vendin që ze në shoqëri, triumfon vullneti.
Nga ana tjetër kjo tregon se Shileri i ka njohur ligjësitë që rrjedhin nga koha antike në veprimin dramatik.
Por problemi themelor i dramës nuk mbetet vetëm triumfi i ndjenjës së detyrës në mbrojtje të Atdheut, por drama e Shilerit, përmes veprimit, trajton realisht jo vetëm nevojën e pranisë së shtetit në jetën civile, por edhe të persekucionit të individit nga paragjykimet dhe shpifjet egoiste.
Kjo ndodh edhe tek ne, tani kur ende Shqipëria nuk është aq e civilizuar dhe e emancipuar nga paragjykimet e së kaluarës, qofshin këto shoqërore apo politike.
Lufta e Zhanë d’Arkës për të kthyer institucionin e mbretit, natyrisht është një akt politik dhe po aq politik ai i kundërshtarëve të saj dhe aq më tepër i bashkëpunëtorëve me pushtuesin. Po fajtor mund të bëhet edhe mbreti, kur nuk merr vendime të drejtë.
Drama e Shilerit zhvillohet e gjitha përmes skenash luftarake dhe në secilën ai përshkruan gëzimin e fitores dhe trishtimin e humbjes. Kur Zhana del nga pylli me përkrenaren e ndritshme, është e bukur, por i ati e qorton atë përkrenare, e cila do t’i marrë vajzës ndofta jetën. Vetë civilizimi shikohet si një përparim që vjen përmes disa mëkatesh. Përmes kontradiktës individi njeh vetveten. Veprimi unifikon konkreten me abstrakten, prapambetjen dhe progresin, të veçantën dhe të domosdoshmen, natyrën dhe gabimin.
Nuk dëshiroj të bëj komente të personazheve të dramës, pse ata janë në dramë dhe në veprim. Por desha të theksoj tani në fund të këtyre pak shënimeve mbi këtë dramë të bukur të Shilerit se ky dramaturg i madh e shumë i talentuar, ka ditur të bëjë dallimin kryesor se nga ndryshon një vepër arti nga ajo jo artistike. Thelbi i këtij zbulimi të tij edhe në këtë dramë është se arti nuk është moral apo moralizim, por ai është veprim real. Në fakt ai shpjegon etikën e veprimit, ose na le të gjykojmë mbi të, pra, mbi dualitetin e veprimit.
Viktima i përmban të dyja. Ajo hesht para çdo paradoksi. Të tjerët e bëjnë atë fajtore për shkak se pse hesht. Viktimën një e nga një e braktisin shokët, të afërmit, pse thonë që ajo është fajtore, sipas shumicës keqdashëse. Kur të gjithë e dënojnë, duhet ta dënojmë edhe ne.
Skena të tilla mund të zhvillohen kurdoherë, sidomos kur shoqëria është e ndërtuar vetëm mbi interesa që shpesh e kanë bazën mbi krime, mbi egoizëm, dhe kur shoqëria është ende larg qytetërimit dhe ndjenjës të së drejtës së përgjithshme të mbështetur në ligje të drejtë. Për shkak se kjo dramë na zbulon ide të tilla universale, është një dramë që ka karakter universal.
Diktatura me anën e censorëve të saj, që në vitet ’50 ia mohoi kulturës sonë shqipërimin e mrekullueshëm ‘’Vajza e Orleansit’’ që u ‘’pluhuros’’ deri sa humbi skutave të NSH Botimeve. Kujtoj takimet me profesorin e ndjerë tek më fliste për intrigat e inskenimet me urdhër nga ‘’lart’’ të ‘’inkuizitorëve të kulturës’’ dhe protestat e tij ndaj këtij krimi. Jam shprehur edhe vetë publikisht që në atë kohë mbi vlerat e mirëfillta të kësaj vepre, por gjithshka ra në vesh të shurdhër e sy të verbër. Ndaj gëzohem që munda të shprehem përsëri me këto pak radhë, mbas afro gjysmë shekulli censure të këtij botimi postum, në një mjedis lexuesish që tashmë mund të më kuptojë më mirë mua, shqipëruesin e shquar, Prof. Skënder Luarasin dhe vlerat madhore të veprës ‘’Vajza e Orleansit’’ të Shilerit, i cili u nda nga jeta 200 vjet më parë.

Dhori Qiriazi

(Vijon)

[petrol]

(Vijon)

Petron Luarasi

Skënder Luarasi në tempullin shilerian

“Don Karlos”

Drama “Don Karlos” shquhet ndër kryeveprat e Shilerit.
Ajo ishte planifikuar për botim nga drejtori i N. Sh. Botimeve, Drago Siliqi, sikurse dëshmohet në revistën “Nëntori’’ (artikulli “Shileri në shqip’’, nëntor, 1960: “Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve ka në plan për të botuar dramat: “Don Karlos’’ dhe “Vajza e Orleansit’’). Me rastin e 220-vjetorit të lindjes të Shilerit , në vitin 1979, u lejua të botohen fragmente të dramës ‘’Don Karlos’’ në gazetën ‘’Drita’’ ( Drita, 11.11.1979, f.15) dhe në revistën ‘’Nëntori’’( Nëntori, nr.10, 1979, f.240-251). U ndalua per arësye konjukturale.
Shqipërimi i Skënder Luarasit u botua nga InfBotues në vitin 2007.

Po botojmë pjesërisht një nga recensat zyrtare.

Afrim Koçi
Reçension “Don Karlos” dramë në vargje e Fridrih Shilerit
Në krijimtarinë e Shilerit ( i cili dallohet nga vigani tjetër i letërsisë gjermane , Gëtja, jo vetëm për lirizmin që karakterizon veprën e tij, por kryesisht për trajtimin e temave shoqërore aktuale, që i bënin jehonë kërkesave të kohës) drama Don Karlos edhe pse nuk ze vendin e parë ( për idetë e kemi fjalën se për formën e forcën e saj artistike ajo pretendon për këtë pozitë) rradhitet ndër më të mirat e tij ( dhe të mos harrojmë se Shileri si dramaturg, në rradhë të parë, zë atë vend që ka në pjedestalin letrar gjerman dhe botëror.
Kjo vepër ka në qendër të saj idenë e madhe të lirisë, e parë kjo më shumë se një aspekt: liria e mendimit në përgjithësi, liria e vetvendosjes së popujve në veçanti.
Drama, që mund ta quajmë fare bukur edhe tragjedi, e merr subjektin nga historia e oborrit mbretëror spanjoll të shek. XVII në kohën e mbretërimit të Filipit II dhe të konfliktit të tij me popujt e Vendeve të Ulta qqë kërkonin të çliroheshin nga shtypja e tij e padurueshme, dhe e vështruar ashtu cekët, sidomos në fillim duket e thjeshtë e madje melodramatike( ku nuk mungon të përzjehet edhe te huajimi që lind nga një ‘’imoralitet’’ si të thuash i motiveve shtytëse të heroit kryesor por jë lexim i mëtejshëm, a pak më i vëmendshëm, na bind për qëllimin e madh të autorit, që me vërtetësi e forcë të jashtëzakonshme bindëse, hedh në shesh përpara gjykimit të njerëzve ide të mëdha universal njerëzore. Zgjedhja e këtij fragmenti të historisë njerëzore dhe e këtij vendi (Spanjës së inkuizicionit dhe të kulmit të lulëzimit të saj, të synimeve të saj ekspansive dhe aggressive, të obskurantizmit dhe terrorit fetar e shtetëror) është bërë me qëllim nga autori për të evidentuar më mirë vendin që ze liria në jetën e personave dhe të kombeve dhe katastrofën e pashmangshme që shkakton mungesa e saj ; pra dobia shoqërore e veprës, për kohën tonë, kur forcat regressive të kohës (ideologjike, politike, e artistike) kërkon t’I heqë lirisë çdo të drejtë qytetare, kur në vendet kapitaliste e revizioniste liria e mendimit është një nocion, kur superfuqitë kërkojnë që këtë ta zbatojnë edhe për kombet është e qartë dhe jashtë çdo dyshimi.
Por duke e parë veprën në unitet midis tërësisë dhe pjesëve të saj, nuk mund të mos vëmë re edhe disa mangësi e kufizime, që megjithatë e themi që më përpara , nuk janë kaq të mëdha e të rëndësishme , kaq të papranueshme (sepse të përligjura nga koha e vendi) sa ta rrezikojnë atë.
Në krye të listës vjen një herë fakti që bëhet fjalë për mbretër e me mbretër, pra negative nga pikpamja që ne duam të shohim të pasqyruar në art, në rradhë të parë jetën e masave të shtypura dhe luftën e tyre. Mirëpo historisë s’kemi ç’i bëjmë. Për të arritur gjer këtu u desh që njerëzimi të kalojë nëpër një varg rendesh shoqërore shtypës e regressive (bile edhe proletariati është produkt i tyre) që bënë të mundur , në luftë kontradiktash, zhvillimin njerëzor. (Le të kujtojmë Marksin kur thotë se qytetërimi i detyrohet skllavopronarisë së botës së lashtë). Në këtë mes rëndësi ka fakti se si vështrohet historia, ç’qëndrim mbahet ndaj saj, ç’ide të saj afirmohen. E parë nga kjo anë vepra është e mirë dhe plotësisht e botueshme.
Si të metë të dytë mund të përsërisim edhe një herë ç’thamë më lart për karakterin romantic, melo-dramatik të subjektit, por këtë mund ta neutralizojmë duke thënë se me shtjellimin e dramës kjo sa vjen e zbehet, humbet dhe në dramë marrin vendin kryesor aspektet shoqërore, politike të idesë.
Mund të rradhisim si të metë edhe mungesën e pranisë së vegjëlisë, të luftës së saj në lëmin shoqëror. Po t’I bëjmë kësaj zbritjet e duhura të mjedisit që ka marrë nën vështrim autori dhe të faktit që ka në vepër disa personazhe positive të dorës së dytë, që mund të merren si shprehës(ndonëse të mekur0 të psikologjisë dhe të karakterit popullor( ca shërbëtorë në pallat, ca murgj të thjeshtë.). Por ajo që ka rëndësi është se ndonëse të mishëruar në ndonjë personazh, ato, masat populli, nuk marrin pjesë, por ndjekin fizikisht në vepër dhe përbëjnë shtratin material përmbi të cilin zhvillojnë kombinacionet e tyre shtypësit. (Shtypja e luftës së popujve të Vendeve të Ulta është lejtmotivi i veprimeve të dy heronjve kryesorë politikë, të Don Karlosit dhe të markizit të Pozas, të mbretëreshës dhe të anës kundërshtare të tyre, të mbretit , të priftit Domingo, të dukës së Albës e tjera, bile-bile, kjo mishëroin edhe idenë e dytë të madhe të veprës.
Por nuk duhet të harrojmë , nga ana tjetër një tog anësht ë mira të tjera, si demaskimi I fuqishëm I inkuizicionit ( figura e Inkuizitorit të Madh dhe e Domingos, priftit rrëfyes të mbretit, janë mishërime madhore të thelbit antinjerëzor të inkuizicionit dhe të rolit të tij thellësisht antipërparimtar e criminal), I klasës së fisnikëve , etj. Vijnë pastaj këtu në vështrim edhe problem etike( siç është karakteristikë e veprave të mëdha, ku ndërrthuren e gjejnë pasqyrim, do s’do autori, anët thelbësore të jetës së kohës) siç janë marrëdhëniet midis atit e birit, Dashuria e pastër dhe ajo me interes, dashuria e shokut, besnikëria, mirësia, hipokrizia, ambicja, etj.
Drama është shkruar në vargje pentametrike në jambe por pa rimë. Në një nivel të lartë artistik , me konfiguracion të vështirë e të fuqishëm ndërthurur me meditime dh endërfutje të thella filozofike, vepra paraqet vështirësi në të përkthyer.
Pra, si përfundim, me fare pak heqje (të pjesshme) vepra është shumë e mirë, e bukur, ka tingull të fortë aktual, vlen për edukimin ideorevolucionar dhe estetik të masave tona punonjëse.

Afrim Koçi

(Vijon)