Nektari i vulosur i Xhennetit (JETA E MUHAMMEDIT A.S.)

[Albanian eX|PerT]

Safijjurrahman El-Mubarekfuri

NEKTARI I VULOSUR I XHENNETIT

STUDIM MBI JETËSHKRIMIN

E RESULULL-LLAHUT A.S.

[Albanian eX|PerT]

FJALA E SEKRETARIT TË PËRGJITHSHËM TË LIGËS BOTËRORE ISLAME - RABITËS, ZOTËRI PROFESOR ALI EL-HAREKANIT

Falënderimi i qoftë All-llahut xh.sh., Sunduesit të botëve, Kriju­esit të qiejve dhe të Tokës, Dhuruesit të territ dhe të dritës, salavati e selami i All-llahut xh.sh. qoftë mbi Muhammedin a.s. i cili është vulë e të gjithë Pejgamberëve, i cili ka ditur të gëzojë dhe të paralajmërojë, të premtojë dhe të kërcënojë. All-llahu e ka nxjerr njerëzimin me të nga errësira në dritë dhe e ka shpjerr në rrugën e drejtë, sirati mustekim, në rrugën e Zotit të gjithëçkaje që ekziston në qiej dhe në Tokë.
A nuk po i kthehet, pra, çdo gjë All-llahut?!
Kur All-llahu i Lartmadhëruar e ka pajisur Pejgamberin a.s. me shef'at, dhe i ka caktuar pozitë të veçantë ndër Pejgamberët, Mysli­manët i ka porositur që ta donë atë dhe për Vete i ka bërë të dashur pasuesit e tij, ka porositë këtë:
"Thuaju (o Muhammed!): "Nëse e doni All-llahun, atëherë ejani pas meje, që All-llahu t'ju dojë dhe t'ju falë mëkatet..." (Ali Imran, 31)
Këto fjalë të All-llahut janë porosi për myslimanët që me tërë qeni­en e vet të përpiqen dhe ta duan Resulull-llahun a.s.
Arsyet për ta dashur vazhdimisht Resulull-llahun a.s. shtohen shu­mëfish nga dita në ditë, e ato gjenden në personalitetin, karak­terin dhe në veprën e tij.
Andaj, që nga fillet e para të Islamit, myslimanët fuqishëm qenë mishëruar me Resulull-llahun a.s., imituan atë dhe çdo herë theksonin vlerat dhe virtytet e tij, ndaj filluan edhe të shkruajnë rrugën e jetës së tij - "Siretu Resulull-llah a.s."
Jetëshkrimi i shkëlqyeshëm i Pejgamberit a.s. bazohet në fjalët, veprat dhe karakterin e tij shembullor. Aishja r.a. thotë:
"Sjellja e tij është sipas Kur'anit", ndërsa Kur'ani është Libri i All-llahut xh.sh., Fjala e Tij universale, andaj kush sillet kështu do të jetë njeriu më i mirë, personalitet i formuar dhe ndër krijesat më të dashura të All-llahut xh.sh.
Edhe sot myslimanët i bashkon dashuria e madhe dhe e pakufish­me ndaj Pejgamberit a.s. Andaj, kush e donë ate (Pejgamberin a.s.) edhe lexon edhe shkruan për te.
Kështu u lind ideja që të mbahet kongresi i Parë Islam, kushtuar studimit të jetës, punës dhe veprës së ndershme të Resulull-llahut a.s.
Ky kongres u mbajt në Pakistan në vitin 1396 h. Liga islame - Rabita - ofroi shpërblime në të holla me vlerë prej 150.000. rijal saudit për pesë veprat më të mira mbi jetëshkrimin e Resulull-llahut a.s. me këto parashtresa:
1. Që studimi të jetë i plotë dhe t'i përfshijë saktësisht ngjarjet historike sipas rendit kronologjik;
2. Të jetë origjinal dhe i pabotuar më parë;
3. Që autori t'i numërojë të gjitha veprat klasike etj. me të cilat është shërbyer;
4. Që autori të shkruajë posaçërisht autobiografinë e vet të plotë, me kualifikim profesional dhe t'i përmend punimet e veta shkencore ose veprat e botuara, nëse i ka;
5. Që studimi të jetë i shkruar qartë ose i shtypur;
6. Të jetë i shkruar në gjuhën arabe ose në ndonjë gjuhë të gjallë;
7. Studimi do të pranohet nga fillimi i muajit rebiul th-thani 1396. h. gjer në fillim të muajit muharrem të vitit 1397. h.;
8. Studimi do t'i dorëzohet sekretariatit të përgjithshëm të Rabi­tës islame në Mekë, në zarf të vulosur që do të regjistrohet nën numrin e veçantë serik;
9. Punimet do t'i kontrollojë komisioni i veçantë profesional i përbërë nga dijetarët e kësaj fushe të shkencës.
Kjo proklamatë ka qenë stimulim që në konkurs të marrin pjesë të gjithë ata, të cilëve All-llahu xh.sh. u ka dhuruar dashuri ndaj Resu­lull-llahut a.s. e që e kanë studiuar personalitetin, punën dhe veprën e tij, e veç kësaj kanë pasur prirje për të shkruar.
Në selinë e Rabitës fillojnë të arrinë punimet e shkruara në gjuhën arabe, urde dhe në gjuhë të tjera.
Në konkurs arritën 171. punime prej të cilave: 84. studime në gjuhën arabe, 64. në gjuhën urde, 21. në gjuhën angleze, një në gjuhën franceze dhe një në gjuhën hamite (afrikane).
Komisioni profesional, pas leximit dhe shqyrtimit të gjitha puni­meve i zgjodhi pesë më të mirat, autorët e të cilave u shpërblyen.
Kkëta janë:
1. Fitues i shpërblimit të parë, profesor Safijju-r-Rahman El-Mubarekfuri, ligjërues në Universitetin Selefik në Indi. Vlera e shpër­blimit është 50.000. rijal saudit;
2. Fitues i shpërblimit të dytë, dr. Mexhid Ali Kani nga Universi­teti Krahinor Islamik Nju Dehli - Indi. Vlera e shpërblimit 40.000. r.;
3. Fitues i shpërblimit të tretë, dr. Nusajr Ahmed Nasiri, rektor i Universitetit Islamik në Pakistan. Vlera 30.000. r. s.;
4. Fitues i shpërblimit të katërt, profesor Hamid Mahmud Men­sur Lemudi nga Egjipti. Vlera 20.000. r. s.;
5. Fitues i shpërblimit të pestë, profesor Abdusselam Hashim Hafëzi nga Medina, Arabia Saudite, vlera e shpërblimit 10.000. r. s.
Rabita shpalli emrat e fituesve në Konferencën e Parë Aziatike në Karaçi që u mbajt në muajin shaban të vitit 1398. h. dhe për këtë e informoi mbarë opinionin islam.
Kjo ngjarje u shënua në Mekë në solemnitetin e organizuar nga Emir Saud ibën Abdul-Muhsin ibën Abdul-Azizi, zëvendës i mëkëm­bësit të qarkut të Mekës, më 12. rebiul-evvel të vitit 1399. h.
Sekretariati i Rabitës në këtë solemnitet ka bërë të ditur se do t'i botojë studimet e shpërblyera në disa gjuhë botërore. Sipas kësaj, lexuesit të nderuar i ofrojmë veprën që ka fituar shpërblimin e parë, të autorit sheh Safijju-R-Rahman El-Mubarekfuri, profesor në Universi­tetin Selefik në Indi. Do të botohen edhe veprat e tjera të shpërblyera, duke lutur All-llahun e Lartësuar që nga të gjithë ne t'i pranojë veprat tona, të kryera posaçërisht në emër të Tij. All-llahu xh.sh. është Sundues i mirë dhe Ndihmës i mirë.
Salavati dhe selami qofshin mbi Resulull-llahun a.s., familjen e tij, as'habët e tij dhe ithtarët e tij.


Sekretari i përgjithshëm i Rabitës
Muhammed ibën Ali El-Harekan

[Albanian eX|PerT]

PARATHËNIA E BOTUESIT

Jetëshkrimi i Resulull-llahut a.s. gjithnjë do të jetë pikëvrojtim historik, burim i pashterur, nga i cili do të inspirohen gjenerata të tëra, kureshtarë të etshëm, të cilët janë trashëgimtarë të pejgamberisë, pishtarë të imanit, flakadani i të cilëve do të flakërojë përgjithmonë e aureoli i dritës do të zgjerohet vazhdimisht.
Kush e ka studiuar me përkushtim rrugën e jetës së Resulull-llahut a.s. dhe i ka kushtuar rëndësi të mjaftueshme vlerave të tij ide­ore, meditative dhe praktike, sheh zinxhirin e pandërprerë të ngjar­jeve interesante dhe të jashtëzakonshme historike, në të cilat Resulull-llahu a.s. dhe një grup i vogël besimtarësh kanë mbizotëruar qysh në atë kohë me shumë njohuri shkencore. Prejardhja e materies, shkaqet e gravitacionit të Tokës dhe shumë njohuri të tjera nga Kur'ani, ua kanë ngritur atyre njerëzoren në nivel të paparë dhe të panjohur gjer atëherë në gjininë njerëzore. Kush thellohet më tepër në jetën dhe veprën e Resulull-llahut a.s. ndeshet me një transformim misterioz nga historia e thatë, sterile e boshe, që i gjasonte shkretë­tirës - në një histori të begatë sikurse toka e pasur e pjellore nga e cila mbien e më vonë rritet njerëzorja, dituria, qytetërimi dhe bukuria.
Nga burimi i Resulull-llahut a.s. njerëzit shuan etjen, nga kopshti i tij trëndafilash ata volën frute dhe lule aromatike. Me këto janë ushqyer dhe kanë qenë të qortuar vetëm aq sa të dihet se janë njerëz e jo engjëj; ke mundur t'i dëgjosh duke thënë:
"Ekziston një shkretëtirë e madhe në përqafimin e së cilës u rritën njerëzit, të cilët e pranuan Islamin dhe e përhapën atë në hapësirat e mbuluara me errësirë, duke dëbuar para vetes terrin dhe injorancën."
Veprat e Resulull-llahut a.s. na flasin: "Ne e sajojmë ummetin - popullin të cilit do t'i takojë historia e Botës në të ardhmen."
Historia e gjertanishme nuk njeh ndonjë personalitet si Resulull-llahu a.s. i cili ka pasur durim në fatkeqësi, qëndrueshmëri në drejtësi, ka qenë i fortë në karakter dhe i qetë në vrungullimet dhe tundimet e kësaj bote. Askush nuk ka qenë më i mëshirshëm, më zemërgjerë dhe më i arsyeshëm se ai, dhe askush nga njerëzit nuk ka mundur më mirë se ai t'i kuptojë domethëniet mbinatyrore. Atë All-llahu xh.sh. e ka krijuar që t'i mposhtë shumë fatkeqësi (mynxyra) dhe t'i përvuajë ato vetë.
Prandaj Resulull-llahu a.s. për historinë e njerëzimit është burim i pashtershëm i humanizmit, ndërsa për vetë njerëzimin mbrojtës i strukturës së këtij humanizmi dhe zbatimit të tij në vepër.
All-llahu i Lartësuar e ka vulosur zemrën e Resulull-llahut a.s. nga të gjitha të metat dhe dobësitë, që nga lindja gjer në vdekje.
Duke lexuar jetëshkrimin e Resulull-llahut a.s. njohim personali­tetin e tij, tiparet e karakterit të tij, mënyrën e shprehjes dhe metodën e punës së tij, si dhe kuptojmë se All-llahu xh.sh. gjithnjë ka qenë mirë­dashës ndaj tij: Udhëzues, Ndihmës dhe Mbrojtës i tij. Islami ka qenë feja e tij, ndërsa Kur'ani udhërrëfyes i tij.
Krahas kësaj do të kuptojmë se njeriu nuk është në gjendje të arrijë qëllime të larta morale dhe vlera njerëzore ndryshe nga shem­bulli i Resulull-llahut a.s. i cili, para së gjithash, ka qenë njeri e pastaj nismë­tar i humanizmit dhe përparimit shoqëror.
Nga mundësitë mbinatyrore, mbinjerëzore të Resulull-llahut a.s. përkatësisht mu'xhizet e tij, duhet përmendur, përveç tjerash që histo­rinë (kuptimi i historizuar i jetës së vet) e vet e ka plotësuar me fakte deri atëherë të panjohura (paevidencuara) për njerëzimin.
Tërë jeta e Resulull-llahut a.s. është caktuar dhe rregulluar sipas dispozitës hyjnore. Sikur cilësitë e tij, All-llahu xh.sh. t'i ketë krijuar në një kohë, pastaj t'i ketë varur ato, në mënyrë që gjatë jetës dhe sipas nevojave të caktuara t'i ketë marrë nga koha dhe t'a ketë stolisur të Dërguarin e Vet. Kjo i gjason bimës e cila merr dritën e diellit nga qielli, pa të cilën s'mund të jetojë.
Një komponentë e rëndësishme e personalitetit të Resulull-llahut a.s. ka qenë - oratoria, e cila, përndryshe, nuk i ka munguar atij popu­lli të paarsimuar arab. Të folurit e Resulull-llahut a.s. fjalët e tija dhe men­dimet e shprehura, të shpiejnë në kopsht të begatshëm me frute të lloj-llojshme. Kur hyn në këtë kopsht, ndien se gjithçka rreth teje frymon dhe të duket se rrah vetëm një zemër.
Çdo fjalë dhe mendim i Resulull-llahut a.s. përmban në vete porosi. Nëse e kupton këtë, atëherë do të përtëritet vullneti për jetë. Ai magjeps me mënyrën e të shprehurit: qetë, sinqerisht, durueshëm dhe me plotë ndjenja. Pastaj, edhe pa u ngutur gjithaq, lexuesi bie nën ndikimin e tij, andaj gradualisht humanizohet. Ai te lexuesi edu­kon dhe kultivon njerëzoren, e pastaj All-llahu xh.sh. i dhuron kujt do Ai një pjesë nga Drita e Tij. Të folurit e Resulull-llahut a.s. na është aq afër sa edhe vetë shpirti e njëkohësisht na është aq larg sikur të mos e dimë se çka është shpirti. Ai ka zgjidhje për çdo problem, ofron shtegdalje nga çdo situatë e vështirë dhe udhëzon në shtigjet e ndriçuara nëpër të cilat duhet ecur.
Derisa lexojmë fjalët e Resulull-llahut a.s. humbim perceptimin e kohës dhe hapësirës dhe, të thelluar në domethënien e atyre fjalëve, përjetojmë praninë e tij, na bëhet sikur të ishte këtu mes nesh, në bisedë të drejtpërdrejtë. Kur në tekstin e vet fut ndonjë ide të re, fjalët e tij menjëherë marrin kuptim të ri. Ne e kuptojmë Pejgamberin tonë a.s. aq sa jemi me te, aq sa e pranojmë ate dhe aq sa dëshirojmë ta kuptojmë atë. Nëse ndalemi diku, atëherë edhe ai ndalet, nëse vazh­dojmë, edhe ai vazhdon. Atë çka e kemi zbatuar ndaj tij, edhe ai e ka plotësuar ndaj nesh. Në mënyrën e vet të shprehjes, Resulull-llahu a.s. nuk posedon atë që posedojnë shumica e oratorëve botërorë. Në gjuhën e tij nuk ka vrazhdësi, nuk ka cinizëm e as domethënie dykup­timore, nuk ka humor të zi. Ai nuk i ka lejuar vetes të flas çka kanë dashur ose çka i kanë diktuar të tjerët. Fjala e Resulull-llahut a.s. është thënë, apo është shprehur për ta bartë domethënien apo poro­sinë e cila duhet të jetësohet. Ai flet me zemër, e cila rrezaton iman, dhe me Kur'an. Pas fjalëve të tij qëndron All-llahu i Lartësuar.
Si do që të jetë, kjo është formulë, sipas së cilës duhet të jetojë njeriu. Jeta, fjalët dhe vepra e Pejgamberit të All-llahut duhet të jenë shembull për çdo njeri, sidomos kur dihet se ai që nga lindja e gjer në vdekje ka ecur shtigjeve të Islamit të pastër. Jeta e tij nuk ka njolla që të mund të formohet bindje e kundërt. Këtu nuk ka hamendje.
Prandaj theksojmë se e tërë jeta e Resulull-llahut a.s. fjalët dhe veprat e tij, duhet të kenë rëndësi për besimtarin sikurse që ka rëndësi zemra e vet, pa të cilën as që do të mund të jetonte. Hija e tij duhet ta ndjek atë si ndërgjegjja që udhëhiqet nga arsyeja. Ne me vetëdije nuk mund t'i ikim hijes sonë, e as ndërgjegjes sonë, ndaj me vetëdije nuk guxojmë të largohemi nga Resulull-llahu a.s.
Duhet të përpiqemi për ngritjen shpirtërore dhe morale që qën­drojnë më lartë se ambicjet materiale dhe robërimi i dunjallëkut. Shpirti nuk mund të fluturojë dhe të ngritet në lartësira përderisa njeriu nuk e kupton qëllimin e lindjes, jetës, vdekjes dhe ringjalljes së vet. Këtë mund ta kuptojë vetëm ai njeri, i cili e ka pasur Pejgamber Resulull-llahun a.s.
Ummeti ynë e ka fenë dhe Pejgamberin çfarë nuk e ka asnjë po­pull tjetër. "All-llahu xh.sh. ne na ka dërguar për ta nxjerrë atë që dë­shiron nga robërimi ndaj njeriut në robërim dhe adhurim ndaj Sundu­esit të të gjithë njerëzve, nga padrejtësia e feve në drejtësinë e Islamit dhe nga padrejtësia e kësaj bote në gjerësitë e kësaj dhe asaj bote."
Këto fjalë forcojnë imanin e njeriut. Ato rrezatojnë me dritë dhe ofrojnë shpresë. I ka shqiptuar personi i cili është edukuar nga udhë­rrëfyesi ynë dhe mësuesi i parë, s.a.v.s., personi i cili e ka kuptuar qëllimin e jetës së vet dhe ka punuar në sendërtimin e atij qëllimi. I këtillë duhet të jetë secili që dëshiron t'i shoqërohet varganit të besim­tarëve të vërtetë në rrugën e tyre të gjatë.
Për shkak të rëndësisë së madhe që ka "Sira" në jetën e çdo mys­limani, qoftë për të kaluarën apo të sotmen, janë shkruar shumë libra, në të cilat jetës së Resulull-llahut a.s. ju është qasur nga aspektet e ndry­shme, në mënyrë tematike ose metodologjike. Por ekzistojnë vetëm disa libra mbi jetën dhe veprën e Resulull-llahut a.s. të cilat dallohen me stilin tregimtar të shkrimit, e krahas kësaj autorët i janë përmbajtur me besnikëri ndodhive historike dhe të dhënave të sakta dhe autentike, që i mundëson lexuesit t'i lexojë ato me lehtësi, që t'i kuptojë tërësisht dhe t'i studiojë pa kurrfarë të metash.
Ky libër me titull në gjuhën arabe "Er-Rehiku-l-Mehtumi", në gjuhën tonë do të mund të përkthehet si: "Nektari i vulosur i Xhen­netit" ose "Nektari i vulosur" i profesorit Safijju-R-Rahman El-Mu­barekfuri nga India, bën pjesë në librat e veçantë me kronologjinë e vet të ngjarjeve, e posaçërisht është e shprehur përfshirja e tërësishme e "Sirës" së pastër pa fije dyshimi apo pavërtetësie, të cilat janë kom­ponente përcjellëse në disa vepra. Gjithashtu ky libër është i kapshëm për opinionin e gjerë të lexuesve, sikur edhe për hulumtuesit, profe­sioni i të cilëve është "Sira". Secili do të gjejë aty atë që dëshiron për veti. Andaj kjo vepër ka fituar shpërblimin e parë në konkursin e Rabitës "Për Siren më të mirë".
Të shtojmë këtu se ky libër është vetëm vazhdim i përpjekjeve të mëdha që kanë bërë shkencëtarët e Indisë gjatë shumë shekujve, për ruajtjen e traditës islame, duke kultivuar shumë shkenca islamike. Janë të njohura arritjet e tyre origjinale në fushën e tefsirit, hadithit, Sires dhe shkencave të tjera të hadithit.
Dhe, përderisa botojmë këtë libër për myslimanët e Lindjes dhe të Perëndimit, e lusim All-llahun xh.sh. që ta përdorin këtë. All-llahu e di se çfarë qëllimi ka çdo njeri!

Botuesi

[Albanian eX|PerT]

FJALA E AUTORIT

Falënderimi i qoftë All-llahut që e ka dërguar Pejgamberin e vet me Shpalljen e fesë së vërtetë, e cila do të ngritet mbi të gjitha fetë tjera. Falënderimi i qoftë All-llahut që e ka dërguar atë të dëshmojë, të përgëzojë, të porositë dhe të ftojë te Sunduesi i vet, duke bartë fenerin ndriçues. Falënderimi i qoftë All-llahut që na dhuroi Pejgamberin tonë e ta kemi si shembull të bukur për të gjithë ata, të cilët e duan shumë dhe e lavdërojnë shumë All-llahun dhe i shpresojnë Ditës së gjykimit.
All-llahu im i dashur, bekoje dhe sjelli salavat dhe selam atij, familjes së tij, farefisit dhe shokëve të tij dhe atyre, të cilët e pasojnë atë në veprat e mira gjer në Ditën e Gjykimit. Dhuroju atyre nga buri­met e mëshirës Tënde, nga burimet e kënaqësive Tua dhe nga burimet e furni­zimit Tënd.
E, pastaj: Jam i lumtur që liga botërore islame - Rabita shpalli konkursin për "Es-Siren" më të mirë, në Kongresin Es-sire, të mbajtur në Pakistan, në muajin rebiul-evvel të vitit 1396 h.
Konkursi ka qenë i tipit publik për të gjithë myslimanët e botës, ndërsa tema ka qenë "Es-Siretun-Nebevijjetu", e mbi ata që e kanë dhënë idenë për këtë studim shkencor, një mijë mijëra herë le të jetë salavati dhe shpëtimi.
Ka qenë kjo nxitje e madhe për të gjithë shkrimtarët dhe shken­cëtarët e kësaj fushe për të bërë përpjekje maksimale për t'u paraqitur në konkurs. Besoj se kjo përpjekje do të jetë e frytshme dhe me vlerë të madhe për gjeneratat e ardhme. Me të vërtetë, jetëshkrimi i Resu­lull-llahut a.s. është i jashtëzakonshëm. Sepse është jetëshkrim pej­gamberik ku paraqitet shëmbëlltyra Muhammedane që ndryshon nga të gjitha jetëshkrimet tjera. Salavati dhe selami qoftë mbi ty, o Pej­gamber i All-llahut!
Kur të vështrojmë më me përpikëri, vërejmë se Sira është burim i vetëm nga i cili rrjedhin çështjet praktike të jetës sipas Islamit, me vlera të jashtëzakonshme për lumturinë e tërë gjinisë njerëzore.
Jam i lumtur për miratimin e vendimit që të marr pjesë në këtë konkurs fatlum, por i bëj vetes pyetje: ku gjendem unë këtu, dhe kush jam unë këtu, që do të mund të hedhë një rreze drite në jetën e më të zgjedhurit dhe për All-llahun më të dashurin nga të gjithë Pejgamberët, Resulull-llahut a.s. Unë jam njeriu i cili kam fat të madh dhe përjetojë kënaqësi të madhe kur gjendem në "shoqëri" me Resu­lull-llahun a.s.
Dashuria ndaj tij ngroh zemrën time dhe më jep shtytje, vullnet për të jetuar, më jep kurajo që të mos humbë guximin e të mos ligë­shtohem dhe të mos rrëshqas në ambiset e errësirës. Më mëson të jetojë në mënyrë të denjë dhe të vdes në mënyrë të denjë si anëtar i popullit më të zgjedhur, ummetit të Resulull-llahut a.s.
Lus All-llahun xh.sh. që me shef'atin e tij, të mi falë mëkatet.
Në fund do të them diç shkurtimisht për mënyrën e punës time në këtë libër:
Para se të filloja ta shkruaj këtë punim, kam pasur në konsideratë se kjo duhet të jetë e një volumi të mesëm. I kam ikur detajizimeve të gjerësishme sikurse edhe shkurtimeve të pavlefshme. Në shumë vepra burimore të "Sires" kam lexuar gjerësinë e madhe për gjërat jo aq të rëndësishme, përkatësisht për ndodhitë epizodike, si dhe radhitje dhe renditje të llojllojshme të betejave, andaj në raste të tilla jam për­pjekur të jem i përpiktë me qëllim që të arrijë gjer tek e vërteta e saktë. Ngjarjet dhe ndodhitë i kam vështruar nga shumë aspekte të ndryshme, përderisa nuk vendosa që në konturet e punimit tim të përfshihet ajo që është më e qarta dhe, sipas mendimit tim, më e sakta.
I kam ikur komentimit të argumenteve, sepse kjo shpien gjer tek gjerësia e panevojshme, por ndoshta i kam theksuar disa prej tyre, atëherë kur frikësohesha se lexuesi do të habitej, ose kur kam vërejtur se të gjithë autorët, përkundër të vërtetës, kanë ndjekur rrugë tjetër.
O All-llahu im, më përcakto për të mira në këtë botë dhe në botën tjetër. Ti vërtetë je Ai i cili falë, i cili meriton dashuri. Ti je Sundues i Arshit të lavdishëm.
Më 24. 07. 1396 h./ 23. 07. 1976
Safijju-R-Rahman El-Mubarekfuri

[Albanian eX|PerT]

POZITA E ARABËVE
DHE POPUJVE ARABË

S

iretu Resulull-llahu ose Jetëshkrimi i Resulull-llahut a.s. është interpretim i vërtetë i Shpalljes së Kur'anit dhe i poro­sisë, të cilën Pejgamberi a.s. ia komunikoi mbarë njerëzimit. Kjo Shpallje është udhërrëfyes me të cilin All-llahu xh.sh. i ka nxjerrë njerëzit nga errësira në dritë, nga idhujtaria në besim në një Zot.
Prandaj nuk është e mundur që në tërësi të përfytyrohet fuqia madhështore e Shpalljes së All-llahut xh.sh., përveç nëse krahasohet gjendja e cila i ka paraprirë Shpalljes me gjendjen e cila ka rezultuar me ndikimin dhe fuqinë e saj. Nga ky aspekt sjellim kaptinën mbi popujt arabë dhe ndodhitë historike para Islamit, e pastaj kaptinën mbi situatën historike të periudhës në të cilën është paraqitur Muhammedi a.s.
Pozita e arabëve

Fjala El-Areb në gjuhën shqipe do të thotë shkretëtirë, stepe, tokë papjellore, pa ujë dhe pa bimë. Me këtë emër, që nga kohët e lashta është quajtur Gadishulli Arabik, sikurse që me të njëjtin emër janë quajtur banorët e këtij vendi, i cili është bërë atdhe i tyre.
Gadishulli Arabik nga perëndimi kufizohet me Detin e Kuq dhe me një pjesë të gadishullit të Sinajit, nga lindja me gjirin Arabik dhe me një pjesë të madhe të Irakut Jugor. Në jug gjendet Deti Arabik, i cili është vazhdim i Detit të Indisë. Në veri kufizohet me Sirinë dhe me një pjesë të Irakut. Sipërfaqja kap rreth një milion - një milion e treqind mijë mila katrorë. Gadishulli Arabik zë një vend shumë të rëndësishëm gjeo­strategjik në atë pjesë të botës.
Përbërja natyrore e tokës është zallore, pa kurrfarë pasurish natyro­re që do t'i joshte të huajt ta kolonizojnë këtë vend. Prandaj Gadishulli Arabik ka mbetur i pamposhtur dhe i mbrojtur vetvetiu që nga kohët më të lashta e gjer më sot. Edhe banorët e këtij Gadishulli kanë qenë gjithnjë të lirë dhe të pamposhtur, përkundër faktit ishin të kufizuar me fuqitë më të mëdha botërore të asaj kohe: Bizantin dhe Persinë.
Pozita strategjike e Gadishullit Arabik është e rëndësishme për tërë rajonin e Azisë Juglindore. Gjendet ndërmjet dy kontinenteve të njo­hura me emrin Bota e Vjetër. Është e lidhur me tokë dhe me det. Kufiri i tij veriperëndimor paraqet portin për hyrje në Afrikë, ndërsa kufiri verilindor është çelës për Evropën. Ana lindore u hapë derën jo-ara­bëve, kështu që lidhja me Indinë dhe Kinën është njëkohësisht edhe lidhja me Lindjen e Largët. Nga kufiri verior, ky Gadishull lidhet me Lindjen e Afërt. Për shkak së pozitës së tillë gjeografike të Arabisë, veriu dhe jugu i saj kanë qenë porte për popujt tjerë, kanë qenë qendra tregtare, kulturore, arsimore, fetare dhe qendra të artit.
Popujt arabë

Historianët i ndajnë arabët në tri grupe sipas origjinës:
1. Arabët El-Baide, ose arabët autokton të këtij Gadishulli, për prejardhjen e të cilëve nuk ka të dhëna të mjaftueshme me shkrim. Atyre u takojnë fiset: Ad, Themud, Tasëm (degë e fisit të zhdukur Ad në Jemen), Xhedis, Amlak e edhe disa fise të tjera. Këta në realitet janë arabët beduin.
2. Arabët El-Aribe, të cilët janë me origjinë nga Ja'reb bin Jeshxhel bin Kahtani, i quajnë edhe arabët Kahtanit.
3. Arabët El-Mustar'ebe, të cilët e kanë origjinën nga Ismaili, e të cilët i quajnë arabët Adnanit.
Arabët e Kahtanit ose El-Aribe kanë ardhur nga jugu i Arabisë. Djepi i tyre është Jemeni. Familjet e tyre janë degëzuar me lidhje martesore, andaj i veçojmë dy nga fiset më të njohura:
a). Humejr, me familjet më të njohura: Zejdull-Xhumhur, Kuda'at dhe Sekasik;
b). Kehlan, me familjet më të njohura: Hemdan, Enmar, Tajj, Midhhaxh, Kinda, Laham, Xhidham, El-Ezd, El-Evs, El-Hazrexh, ndër­sa pasardhësit e Xhefnit kanë qenë sundimtarë të Shamit, përkatësisht Sirisë, Palestinës dhe Jordanit. Fisi Kehlan nga Jemeni është shpërngu­lur në të tëra viset e Arabisë dhe atë menjëherë pas shpërthimit të pen­dës Arim. Janë bërë tregtarë të njohur, por tregtia u dështon pasi që Bizanti e zapton rrugën detare, ndërsa rruga tokësore rrënohet pas zaptimit të Egjiptit dhe Sirisë.Fiset jetonin kryesisht në marrëdhënie të mira, por ngandonjëherë edhe të këqija. Ndërkaq gjithnjë garonin se cili do të jetë më i miri dhe cili do të fitojë famë më të madhe. Ndërmjet tyre gjithnjë mbretëronte fryma e rivalitetit. Ndodhte që mes veti të for­mojnë edhe lidhje gjaku me anë të martesave, siç ka ndodhur me Hu­mejrët dhe me Kehlanët. Populli Kehlan është shpërngulur në të katër anët dhe prej tyre rrjedhin katër grupe të pasardhësve të tyre. Këta janë:
1. El-Ezdët

Sipas mendimit të kryeparit të tyre Umran ibën Amrit, ata u shpër­ngulën në të gjitha anët. Udhëtuan nga Jemeni në veri të Arabisë. Ekzis­tojnë vendet e evidencuara ku janë vendosur pas shpërnguljes së fundit. Thalebe ibën Amër El-Ezdi shkon në Hixhaz dhe vendoset ndërmjet vendeve Thalebije dhe Dhi-Kar. Kur i rritet i biri, dhe forcohet, e merrë botën në sy. Arrinë në Medinë dhe vendoset aty. Pasardhësit e tij janë: El-Evs, El-Hazrexh, djemtë e Harith ibën Thalebit.
Harith ibën Amri nga fisi Huza'ah, ndahet prej tyre dhe arrinë në rajonin e Hixhazit. Vendoset në rrugën Edh Dhahran. Fisi i tij, pasi push­ton Haremin dhe Mekën i zgjodhi si vendbanim për vete dhe prej andej i dëbon Xherahimët, banorët e lashtë autokton. Amran ibën Amri shkon në Amman (Jordan), ku vendoset me familjen e vet.
Xhefre ibën Amri shpërngulet në Sham, ku mbetet të jetojë me familjen e vet. Prej tij rrjedhin mbretërit e Gassanit, të cilët e marrin emrin sipas një uji Hixhaz (bunar mes Remeit dhe Zeabetit), e ky ka qenë edhe vendbanimi i tyre i parë, para se të shkonin në Sham.
2. Lahamët dhe Xhedhamët

Nga fisi i parë është pasardhësi Nasër ibën Rebia, nga i cili rrje­dhin mbretërit e Menadhirit në Hajër.
3. Benu Tajjët

Pas shkuarjes së El-Ezdëve, Benu Tajjët nisen për në veri. Ven­dosen në dy kodra, Exha dhe Selma, andaj që të dyjat i quajtën kodrat e Tajjit.
4. Kindamët

Ata vendosen në rajonin e Bahrejnit, e pastaj me dhunë u detyruan ta braktisin këtë vend. Shkojnë në Hadramevt, e pastaj edhe në Nexhd, ku formojnë një shtet me rëndësi të madhe strategjike, por ky shtet së shpejti shkatërrohet pa lënë gjurmë.Kindamët i takojnë fisit Kuda'at me origjinë nga Humejri edhe pse ka mendime të ndryshme për origjinën e tyre. Ata, pas braktisjes së Jemenit vendosen në shkretëtirën e Irakut.[1]
Arabët Mustar' Ebe

Ata rrjedhin nga stërgjyshi Ibrahimi a.s., me origjinë nga viset ira­kiane, saktësisht nga qyteza "Ir" e cila ndodhej në bregun perëndimor të lumit Eufrat në afërsi të Kufës. Gërmimet dhe trashëgimia e këtij vendi të rëndësishëm historik janë përshkruar hollësisht dhe ruhen në libra. Po ashtu janë ruajtur edhe shënimet mbi origjinën e familjes së Ibra­himit a.s. dhe për ndodhitë shoqërore dhe fetare të asaj kohe.[2]
Nga historia është e njohur se Ibrahimi a.s. është shpërngulur nga vendi "Ir" në vendin Haran apo Hiran, prej këndej ka shkuar në Pales­tinë. Palestinën e ka zgjedhur si qendër për ushtrimin e misionit të vet, kurse përkohësisht udhëtonte në vende të tjera e përsëri kthehej aty.[3]
Burimet përmendin se me një rast ka udhëtuar në Egjipt te Faraoni, i cili është orvatur t'i bënte intrigë dhe ligështi gruas së tij, por All-llahu xh.sh. këtë intrigë ia kthen atij. Faraoni vëren se sa e devotshme ishte Sara ndaj All-llahut xh.sh., andaj ia jep vajzën e vet Haxheren si shërbëtore.[4] Sara e merr Haxheren në shërbim, e pastaj e marton me Ibrahimin a.s.[5] Kështu Haxherja bëhet gruaja e dytë e Ibrahimit a.s., ndërsa intriga e Faraonit dështon.
Ibrahimi a.s. kthehet në Palestinë dhe All-llahu xh.sh. nga Haxherja i dhuron Ismailin. Sara, gruaja e tij e parë, ishte xheloze, andaj përpiqej t‘ia mbushte mendjen Ibrahimit a.s. që ta lë Haxheren dhe fëmijën e saj të vogël, Ismailin. Ibrahimi a.s. nuk deshti të ndahet nga Haxherja, por për t'ia plotësuar dëshirën Sarës e dërgon këtë në Hixhaz dhe që të dy i lë në një luginë jopjellore afër shtëpisë së Shenjtë Bejtul-Muharrem, e cila asokohe ekzistonte në formën e një grumbulli të ngritur prej gu­rësh e zalli, të cilën herë pas herë e bartëte vërshima nga të dy anët.
Ibrahimi a.s. i lë këta nën hijen e një palmeje, në afërsi të Zem-ze­mit të sotëm, i cili atëbotë nuk ekzistonte. Ky vend ndodhet në majë të Mesxhidul-Haramit të sotëm. Në kohën e Haxheres e tërë kjo ka qenë shkretëtirë. U lë ushqim dhe ujë, e pastaj kthehet në Palestinë.
Haxherja dhe djali i saj i vogël qëndruan disa ditë në shkretëtirë. Ushqimi dhe uji u harxhuan. Pastaj, me vullnetin e All-llahut xh.sh., uji buron nga rëra - burimi Zem-zem, i cili ua shuajti etjen dhe u bë burim i jetës së tyre.
Rrëfimi për Haxheren dhe Ismailin është i gjatë dhe mjaft i njohur[6]
Atëbotë aty arrinë fisi Jemanit, i quajtur Xhurhum, apo brezi i dytë i tyre, dhe, me lejen e Haxheres, nënës së Ismailit, u vendosën në trua­llin rreth Zem-zemit. Thuhet se fisi Xhurhum më parë ka jetuar në shpatiet e maleve të Mekës së sotme.Buhariu, në koleksionin e vet të haditheve, thotë qartë se ky fis është vendosur në rajonin e Mekës së sotme pas Ismailit, para moshës madhore të tij, dhe se ata edhe më parë zbritnin nga malet në këtë luginë, por në mungesë të ujit nuk ishin vendosur aty më herët.[7]

[1] Gjerësisht për këto fise dhe dyndjet e tyre të shikohet: Tarihu umemi-l-Arebi nga Hudariu: I/11-13; Kalbu xhezireti-l-Arebi, f. 231-235. Burimet historike dallojnë shumë rreth datave dhe shkakut të këtyre dyndjeve. jemi përpjekur që në bazë të argumenteve të marrim atë që konsiderojmë se është e saktë.

[2] Tefhimu-l-Kur'ani nga Mevdudi: I/553-556.

[3] Vepra paraprake: I/108

[4] Është e njohur se Haxherja ka qenë robëreshë e blerë, e cila ka jetuar tek Faraoni. Mirëpo, me një studim më të gjatë, dijetari i madh Muhammed Sulej­man El-Mensur, ka ardhur tek njohuria se ajo ka qenë e bija e Faraonit.

[5] Tefhimul-Kur'ani: II/34.

[6] Sahihu-l-Buhari: Kitabul-Enebija: I/474, 475

[7] Sahihu-l-Buhari: I/475.

[Albanian eX|PerT]

Ibrahimi a.s. kohë pas kohe vinte në Mekë për ta vizituar familjen e vet të braktisur. Nuk dihet saktësisht numri i këtyre udhëtimeve, por histo­ria i ka shënuar katër. All-llahu xh.sh. përmend në Kur'an se Ibrahimi a.s. ka parë ëndërr se duhet ta pres (flijojë) djalin e tij Ismailin, andaj kur deshti ta bënte këtë vepër, All-llahu xh.sh. tha: "E kur ata të dy iu dorë­zuan urdhrit të Zotit dhe kur e përmbysi atë (djalin) me fytyrë (me ballë) për toke, Ne e thirrëm atë: "O Ibrahim!" Ti tashmë e zbatove ëndrrën! Ne kështu i shpërblejmë të mirët! Vërtet, kjo ishte sprovë e qartë. Ne e shpaguam atë me një të therur (kurban) të rëndësishëm." (37, 103-107).
Në Gjenezë, në librin e parë të Dhiatës së vjetër thuhet se Ismaili ishte trembëdhjetë vjet më i moçëm se Is'haku. Tregimi dëshmon se kjo ka ndodhur para lindjes së Is'hakut, sepse lajmi i parë për Is'hakun për­mendet pas rrëfimit të shkruar në tërësi mbi Ismailin. Në këtë rrëfim përmendet së paku një udhëtim i Ibrahimit a.s. para moshës madhore të Ismailit, ndërsa tri udhëtime të tjera i përmend Buhariu, transmetuar nga Ibën Abbasi r. a., e ky drejtpërdrejtë nga Resulull-llahu a.s.[1]
Ismaili rritet dhe bëhet një djalosh i bukur e i pashëm. Gjuhën ara­be e mëson nga fisi Xhurhum. Këta e pëlqejnë shumë, andaj e mar­tojnë me një vajzë nga fisi i tyre. Ndërkohë i vdes nëna, e ndodhë që Ibrahimi a.s. niset nga Palestina për ta vizituar Haxheren dhe të birin, Ismailin.
Në Hixhaz mbërrinë pas martesës së Ismailit. E kërkon Ismailin në shtëpi por nuk e gjenë, e takon vetëm bashkëshorten e tij dhe e pyet për Ismailin, si është dhe si jeton. Ajo ankohet në varfëri, e Ibrahimi a.s. e porosit atë që t'i thotë Ismailit ta ndërrojë pragun e shtëpisë. Ismaili e kup­ton porosinë e babait dhe ndahet nga kjo grua e martohet me një tjetër, me të bijën e Mudad b. Amrit, kryeparit të moçëm të fisit Xhur­hum.[2] Pas kësaj martese të Ismailit, Ibrahimi a.s. përsëri vjen në vizitë dhe përsëri nuk e gjenë Ismailin në shtëpi, andaj e pyet gruan e tij se si është dhe si jeton? Ajo e falënderoi All-llahun xh.sh. për çdo gjë, e ai porosit Ismailin që kësaj radhe te përforcojë pragun e shtëpisë. Pastaj Ibrahimi a.s. kthehet në Palestinë.
Ibrahimi a.s. vjen për të tretën herë, dhe e gjenë Ismailin duke mprehur shigjeta nën kurorën e një druri afër burimit Zem-zem. Nisen njëri përballë tjetrit, sikur djali ndaj babës apo baba ndaj djalit. Takimi i tyre më në fund ndodh, pas një kohe aq të gjatë. Babai plak vështirë mund t'i fshihte lotët e gëzimit para birit të vet, e edhe i biri i ndershëm dhe i mirë vështirë mund të fshihte gëzimin para babës të vet. Një kohë ata qëndruan së bashku. Kësaj here i ndërtojnë themelet mbi të cilat e ngritën Ka'ben. Ibrahimi a.s. u komunikon njerëzve t'a kryejnë haxh­xhin ashtu siç ka urdhëruar All-llahu xh.sh.
All-llahu xh.sh. i ka dhuruar Ismailit dymbëdhjetë djem. Djemtë e tij quheshin: Nabit apo Nabajot, Kajdar, Edbail, Mibsham, Mishmaa, Devmen. Misha, Hudad, Jetmen, Jatur, Nefis dhe Kajdeman.
Prej tyre u shtuan dymbëdhjetë fise. Në fillim që të gjithë qëndro­nin në Mekë. Merreshin me tregti. Udhëtonin rrugëve tregtare në rela­cionin Jemen-Sham-Egjipt dhe anasjelltas. Pas një kohe këto fise shpër­ngulen në mbarë Arabinë, madje edhe jashtë saj. Shumë prej tyre harro­hen, përveç fiseve Nabit dhe Kajdar. Në veri të Hixhazit lulëzon kultu­ra e El-Enbatëve. Ky popull krijoi një pushtet të fortë të cilit iu nën­shtruan fiset përreth. Kryeqendrën e kishin në Batra. Askush nuk guxonte t'u kundërvihej, gjersa nuk erdhën Bizantinët, të cilët edhe i nënshtruan.
Profesor Sulejman En-Nedeviu, në studimin e vet shkencor, para­shtron mendimin e vet se prijësit e fisit Gassan (Gassasinë), sikurse edhe ensarët nga fisi El-Evs dhe El-Hazrexh nuk e kanë prejardhjen nga kahtanët, por nga familja e Nabit b. Ismailit, për çka dëshmojnë gjurmët historike të tyre në ato vende.[3]
Të bijtë, përkatësisht, pasardhësit e Kajdarit kanë mbetur në Mekë ku janë familjarizuar. Brezit të tyre i takojnë Adnani dhe i biri i tij, Me'adi. Përmes tij arabët Adnanijë kanë mbajtur në mend origjinën e vet. Adnani është gjyshi i njëzetenjëtë në brezin familjar të Resulull-llahut a.s. Është shënuar se Resulull-llahu a.s. gjatë përmendjes së ori­gjinës së vet, ka ardhur gjer tek Adnani e atëherë është ndalur duke thë­në: "As shkruesit nuk do të ishin të sigurt për babën para Adnanit." Në të kaluarën ai nuk ka shkuar më larg se Adnani. Me këtë pajtohen edhe shumë dijetarë, andaj në origjinën e Resulull-llahut a.s. nuk shkojnë përtej Adnanit duke u bazuar në hadithin e përmendur. Ata thonë se prej Adnanit e gjer te Ibrahimi a.s. ekzistojnë dyzet brezni.[4]
Pasardhësit e Me'adit janë shtuar nga i biri i tij Nezari, i vetmi pas­ardhës i tij mashkull. Ai i ka pasur katër djem, nga të cilët rrjedhin katër fise: Ijjad, Emmar, Rebiah dhe Mudar. Dy të fundit janë numerikisht të mëdha dhe të njohura në histori për nga nami dhe autoriteti.
Nga fisi Rebiah dolën personalitete të rëndësishme historike në kohën paraislamike. Këta janë: Esed b. Rebia, Abdul-Kajsi, dy djemtë e Vailit: Bekri dhe Taglubi, pastaj Hanife etj.
Populli Mudar, me lidhje martesore dhe numerikisht të shumtë, u nda në dy fise të mëdha: Kajs b. Mudar dhe Ilijas b. Mudar. Nga Kajs b. Mudari pasojnë fiset: Benu Sulejm, Benu Havazin, Benu Gaffan, ndër­sa nga Gaffanët janë: Abesi dhe Dhubjan Eshxh'i dhe Gani b. Easari.
Nga Ilijas b. Mudari pasojnë: Temim b. Merre, Hudhejf b. Mudri­ke, Benu Esed b. Hudhejme dhe pasardhësit e Ken'aneh b. Hudhejmes.
Nga Ken'aneti pasojnë kurejshitët, dhe atë djemtë e Fihër b. Malik b. Nadar b. Ken'anetit. Kurejshitët me kohë u ndanë në shumë fise, e më të njohurat janë: Xhuhm, Sehm, Adijj, Mahzum, Tejmi, Zehra, ndërsa pasardhësit e Kussaj b. Kelabit janë Abduddar b. Kussaji, Abdu Menaf b. Kussaji dhe Esed b. Abdul-Uzza b. Kussaji.
Fisi Abdu Menaf degëzohet në katër familje: Abdu-sh-Shems, Neufel, El-Muttalib dhe Hashim, kurse prej familjes Hashim, All-llahu xh.sh. e ka zgjedhur Pejgamberin tonë, Muhammedin a.s., djalin e Abdullah b. Abdul-Muttalib b. Hashimit.[5] Resulull-llahu a.s. ka thënë: "All-llahu e ka zgjedhur Ismailin nga bijtë e Ibrahimit, e Ken'anen nga bijtë e Ismailit, e kurejshitët nga bijtë e Ken'anit, ndërsa nga kurejshitët i ka zgjedhur Benu Hashimitët, e mua nga Benu Hashimitët."[6]
Transmetohet nga Abbas b. Abdul-Muttalibi, i cili ka thënë: "Resu­lull-llahu a.s. ka thënë: "All-llahu i ka krijuar krijesat, e mua më ka zgjedhur me origjinë nga brezi më i mirë, nga fisi më i mirë dhe nga familja më e mirë. Unë jam, pra. më i miri edhe sipas virtyteve edhe sipas origjinës."[7] Kur u zgjerua fisi Adnanit, ata u shpërndanë në tërë Arabinë. Janë vendosur nëpër shpatie të kodrave dhe nëpër lugina pje­llore. Pasardhësit e Bekër b. Vailit, Abdul-Kajsit, dhe pasardhësit e Te­mimit u vendosën në Bahrejn dhe mbetën aty.
Fisi Benu Hanife b. Sa'd b. Ali b. Bekër u vendos në Jemame dhe në qytezat përreth, ndërsa pasardhësit tjerë të Bekër b. Vailit u vendo­sën në trevat prej Jemames gjer në Bahrejn, dhe atë gjer te portet Sejf dhe Kazimet në bregdet dhe në shpatiet e rajonit Sevad në Irak. Fisi Taglib u vendos në luginën e lumit Eufrat. Disa familje kanë jetuar së bashku me fisin Bekër. Fisi Benu Temim u vendos në stepet (fshatrat) e Basrës. Benu Sulejmët (Selimët) mbetën në afërsi të Medinës në lugi­nën Vadil-Kura dhe Hajber në lindje të Medinës e gjer tek dy kodrat (Xhebelejn) - të cilat shtrihen deri në El-Xherre. Në Taif u vendos fisi Thekaf, kurse fisi Hava­zin në lindje nga Meka në shpatiet e Evsasit në rrugën ndërmjet Mekës dhe Basrës. Benu Esedët u vendosën në pjesën lindore të Tejmit dhe në perëndim nga Kufa, e mes tyre ishin shtëpitë e Buhtur b. Tajjit. Largësia prej tyre gjer në Kufe ka qenë pesë ditë ecje. Dhubjani u vendos mes Tejmit dhe Havranit Familja e Ken'anit ngeli në Tuham, ndërsa Mekën dhe luginën e saj e banuan kurejshitët të cilët, pasi ishin të përçarë, i bashkoi A'ta-Kus b. Kulabi, i cili i bëri të njohur e me famë qysh para Islamit.[8]

[1] Sahihu-l-Buhari: I/475, 475.

[2] Kalbu-xhezireti-l-Arebi: 230.

[3] Tarihu erdi-l-Kur'ani: II/78-86.

[4] Rahmetun li-l-alemin: II/7, 8, 14, 15, 16 dhe 17.

[5] Muhadaretu tarihi-Umemi-l-islamijjeti, nga El-Hudariu: I/14 dhe 15.

[6] Transmeton Muslimi nga Vail b. El-Eska'u, II/245 dhe Tirmidhiu: II/201.

[7] Tirmidhiu, në kaptinën për vlerat e Resulull-llahut a.s.: II/201.

[8] El-Hudariu: I/15 dhe 16.