|
Kultura kombėtare Materiale tė reja, zbulime dhe ide personale per gjuhėsinė, artin, historinė ... |
20-04-13, 14:00
|
#1
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Mitologjia shqiptare
Shqiptarėt kanė njė pasuri tė madhe mitologjike por ende tė pa studiuar mirė. Tashmė dihet qė figura si Zanat, Orat po dhe figura tė tjera si Katallani me njė Sy janė pjesė e rrėfimeve dhe mitologjive tė hershme shqiptare.
Por shpesh ato kane edhe ndryshimet qofte fonetike ne emertim por edhe vlera sipas rajonit.
Tė bardhat janė njė lloj shtojzovallesh, vajza tė bukura, pra, diēka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo ėshtė njėfarė zane.
Kjo figurė mitologjike ėshtė e njohur jo vetėm nė Ballkan, por edhe nė botėn arabe, nga duhet tė ketė ardhur ndėr ne. Dragoi, kuēedra, syri i keq, lugati, shtriga, etj.
Pėr tė dhėnė njė pasqyrė mė tė gjerė, mė tė plotė tė mitologjisė sė njė populli, nevojitet kohė mė e gjatė dhe punė sistematike hulumtuese nė terren nė vise tė ndryshme, pėrveē studimit tė literaturės ekzistuese pėr kėtė temė shumė tė gjerė dhe shumė tė lashtė.
Ndėr ne, mjerisht, nuk ekziston ende tė paktėn njė sprovė konkrete, pėr tė pėrmbledhur nė njė botim botėn mitologjike shqiptare, e cila ėshtė shumė e pasur dhe, nė disa vise, e ruajtur dhe e gjallė deri mė sot.
Por, megjithatė, materiale tė mbledhura, vėshtrime dhe studime fragmentare kemi, qoftė nga autorė tė huaj, qoftė nga njerėzit tanė tė aftė pėr kėtė punė.
Tė dhėna dhe analiza mė tė plota gjenden nė veprat e albanologėve tė njohur, siē ka qenė, p.sh., Hani, Nopēa, Durham, Lamberci, dhe shumė tė tjerė. Autorė shqiptarė dhe mbledhės tė materialeve tė mitologjisė sonė popullore ka shumė, tė cilėt nė revista tė ndryshme (p.sh., "Leka", "Hylli i Dritės", "Drita" etj...), ose nė botime tė tjera kanė dhėnė kontribut tė vlefshėm pėr njohjen dhe ruajtjen e kėsaj pjese tė rėndėsishme tė kulturės shpirtėrore tė popullit tonė.
Punėn mė tė madhe pėr kėtė e kanė bėrė etnografėt tanė pas Luftės sė Dytė Botėrore, qoftė me kontributet e tyre tė vlefshme shkencore tė botuara nė revistėn "Etnografia shqiptare", "Kultura Popullore", e materialeve nė Institutin e Kulturės Popullore.
Gjithsesi, shtrohet nevoja e botimit tė njė vepre mė tė gjerė, nė tė cilėn do tė paraqitej, tė paktėn nė vija kryesore, mitologjia e popullit shqiptar, e cila, nė kushte tė reja ekonomike, kulturore dhe pėrgjithėsisht shoqėrore, ka humbur fare rolin e dikurshėm tė saj dhe sė shpejti mund tė qitet nė harresė pėrgjithmonė. Kėshtu do tė varfėrohej historia e kulturės sė popullit tonė.
Nga shumė punime tė autorėve tanė e tė huaj, kėtu po pėrmendim vetėm dijetarin tonė tė shquar prof. Eqrem Ēabejn (1908-1980), i cili qysh nė vitin 1939, ka dhėnė njė pasqyrė tė shkurtėr, por tė qartė, tė mitologjisė sonė popullore, botuar frėngjisht nė revistėn "Revue international des etudes balcaniques", nga e cila po paraqesim vetėm disa tė dhėna dhe mendime tė tij, tė cilat ai i ka zgjeruar dhe shqyrtuar mė vonė edhe nė botime tė tjera tė ndryshme.
Nė besimet popullore, thotė Ēabej, ruhen shumė figura tė moēme, tė cilat nė mitologjinė tonė paraqiten me emėr tė ri dhe me disa ndryshime kuptimore. Nė mitologjinė tonė shpesh pėrmenden "hijet", si figura mjaft tė papėrcaktuara, por gjithsesi me kuptimin e njė demoni, tė njė fantazme.
Nė Kosovė me fjalėn "hije", nė kuptimin mitologjik, mund tė pėrfshihen demonė tė ndryshėm, por para sė gjithash - bota "andej varrit", tė vdekurit, zakonisht shpirtra tė ligj. Balozi i detit pėrmendet nė folklorin tonė mjaft shpesh.
Nė Kosovė ka kuptimin e njė pėrbindshi. Tė bardhat janė njė lloj shtojzovallesh, vajza tė bukura, pra, diēka si zanat. E Bukura e Dheut, edhe kjo ėshtė njėfarė zane. Kjo figurė mitologjike ėshtė e njohur jo vetėm nė Ballkan, por edhe nė botėn arabe, nga duhet tė ketė ardhur ndėr ne.
Dragoi, kuēedra, syri i keq, lugati, shtriga, etj., personazhe kėto mitologjike, tė njohura ndėr shumė popuj.
Kėtu po pėrmendim vetėm disa qenie tė tjera tė kėsaj sfere si i paraqet Ēabej, tė cilat nė Kosovė njihen pak ose aspak, tė paktėn me emrin pėrkatės. Kėshtu, p.sh., nė Kosovė nuk dėgjohet pėr Erretat e Sheut, tė cilat Ēabej i pėrmend sipas tė dhėnave tė albanologut gjerman Lamberc. Gjithashtu Dhamsuta ėshtė ndėr ne e panjohur.
Kėshtu u quajka nė viset tona veriore "njė pelė pėrrallore, me nė shpinė kalorėsin tė quajtur Dhevėshtruesi".
Tek arbėreshėt e Italisė ekziston Fata, e cila duhet t'i pėrgjigjet zanės ndėr ne. Nė gojėdhėnat e zonės sė Pėrmetit pėrmenden Floēkat, vasha tė bukura me flokė tė gjata, qė mendohej se rrinin nė ujėra e nė puse.
Edhe Kshetrrat ose Kshetzat, ishin tė ngjashme me Floēkat. Hyjrija e Detit ėshtė njė lloj sirene, pastaj Xhullitė e Judi, janė figura tė njohura nė zonat tona tė veriut, por edhe ndėr bullgarė e rumunė. Karakonxholli ėshtė figurė mitologjike ndėr ne, e ardhur nga mitologjia turke.
Nė Kosovė njihet me emrin "Kallakonxhė", e cila udhėtarin e huton, ia mjegullon mendjen dhe nuk di tė orientohet nė hapėsirė. Gogu, Sanagogu ose Herri ėshtė njėlloj xhuxhmaxhuxhi, shkurtabiqi ose kokėrrmeli.
Figura mitologjike mė pak tė njohura janė gjithashtu Mėmėdreqja, lloj pėrbindshi nė bestytnitė e hershme ndėr shqiptarėt (arbėreshėt) e sicilisė nė Itali, kurse nė besimet e tyre nė Kalabri Manaqeli ka qenė njėlloj hijeje.
Nuset e Malit dhe Orėt e Malit kanė qenė lloj zanash, emri i tė cilave rrallėherė zihej nė gojė. Emri i tyre ishte tabu (i ndaluar), prandaj zėvendėsohej me emėrime, si p.sh., "Qofshin tė bardha", "Ato tė lumturat", "Ato tė mirat" etj., siē thuhet nė Kosovė. Nė viset e veriut Shurdhi ka qenė demon i rėndėsishėm.
Nė mitologjinė e trakėve tė vjetėr ky ishte hyjni e motit tė keq. Figurė e ngjashme me Shurdhin, nė veri ka qenė Verbti. Gjarpri i shtėpisė nė disa vise quhet Vitore. Nė mitologjinė e shqiptarėve tė Ēamėrisė Vitoret ishin tri Fatitė qė mendohej se i vinin foshnjės te djepi natėn e tretė tė lindjes dhe ia caktonin fatin qė do tė kishte nė jetė.
Emri i vitores nė thelb ėshtė vejtore, "ajo qė end pėlhurė, endėse, emėr qė del edhe me trajtėn vektore", - pra, ato ishin endėse tė pėlhurės sė jetės. Zana - nė mitologji ėshtė simbol i njė vashe me bukuri tė pashoqe.
Ky emėr rrjedh prej hyjnisė romake Diana - hyjnia e pyjeve dhe e gjuetisė.
Huazimi i figurave mitologjike nė popujt e Ballkanit dhe mė gjerė ka qenė i ndėrsjelltė, duke bėrė edhe pėrshtatje tė ndryshme nė emėr, e disa raste edhe nė kuptim.
Kjo dukuri ėshtė qė nga koha antike. Kėshtu, p.sh., Zeusi, hyjnia kryesore helene (greke), ndėr shqiptarėt gjithashtu merrej si hyjni, ndoshta me mė pak rėndėsi se siē e kishte nė Greqinė antike, dhe me emėr tė vendit Zojz.
Edhe hyjnesha romake Diana ka qenė e njohur nė mitologjisė ilire dhe trakase, ndoshta mė me pak autoritet se te romakėt, por prapė me kurorė hyjnie.
Mitologjia jonė ėshtė tepėr e ngarkuar me figura e besime tė ndryshme.
Pėrkundrazi, ilirėt - tė parėt e shqiptarėve, duket se kanė qenė mė realė ose tė paktėn mė racionalė nė kėtė pikėpamje. Ata besonin nė fenomenet e natyrės. Pėr ta zot ka qenė, para sė gjithash, dielli, pastaj hėna, ujėt, rrufeja, bubullima, shiu, zjarri etj.
Pra, ilirėt besonin nė trupat qiellorė dhe nė fuqitė natyrore, tė cilat ndikonin pėr tė mirė ose pėr tė keq mbi jetėn e veprimet e tyre tė pėrditshme.
Mitologjia e tė parėve tanė tė lashtė, pra, nuk ka qenė e ngarkuar me shtriga, lugetėr, magji, etj., tė cilat u shfaqėn ndėr ne shumė mė vonė.
Profesor Ēabej ka botuar nė revistėn "Yllyria" njė studim tjetėr mbi zakonet dhe doket e shqiptarėve, ku, pėrveē tė tjerash, shpjegon edhe disa tė dhėna mitologjike, sidomos prejardhjen e figurave dhe dukurive tė ndryshme tė saj.
Mė vonė (mė 1942) ka botuar njė studim tė posaēėm me titull "Diana dhe Zana", dhe mė 1972 artikullin "Disa figura tė besimeve popullore shqiptare".
Ai, ndėr tė tjera, thoshte se qysh te Gjon Buzuku (shekulli XVI) pėrmenden nė "Mesharin" e tij "gjigantėt" - fantazma me shtat tė gjatė e natyrė luftarake.
Ai gjithashtu pėrmend fjalėn "hije" me kuptimin e njė fantazme tjetėr. Edhe nė veprat e Pjetėr Budit (1566-1622) ka elemente tė besimeve tona popullore. Nė veprėn e Pjetėr Bogdanit "Cuneus prophetarum" mė 1685, shfaqen zanat si figura mitologjike.
Nga fjala "gjigant", tė cilėn e pėrmend Buzuku, vjen fjala "vigan" qė ėshtė sot e pėrhapur nė gjuhėn tonė, me kuptim tė njeriut me shtat tė rritur, tė lartė, tė zhvilluar.
Nė Mirėditė, shkruan Ēabej, ekziston njė figurė mitologjike me emrin kuptimor "Dheveshtruesi", i cili "nė net pranvere vė veshin tek dheu, pėr tė dėgjuar a vjen njeri pėr sė largu dhe a gjėmon ujėt e nėndheshėm.
Ai gjithmonė shkon kaluar nė vithe tė "Dhamsutės", njė pelė e pagojė qė kalon nėpėr male e dete dhe shpie larg e larg atė qė do tė shpėtojė me anė tė saj".
Nė Dukat tė Vlorės, nė malėsitė e Labėrisė, besohej nė njė lloj zane shtatgjatė, tė cilėn e quanin Suta "drenusha" dhe pėrfytyrohej nė trajtėn e njė lope.
Ndėr shqiptarėt e jugut, nė Toskėri, mali i Tomorrit (2418 m) ka kuptim mitologjik dhe mbahej mal i shenjtė. Nė majė tė tij jetojnė gjallesa mitologjike, njė zog i shenjtė, hyjni tė ndryshme.
Njerėzit bėnin be mbi kėtė mal si nė njė gjė mė tė shenjtė e mė tė shtrenjtė "pėr Baba Tomorrin", "pėr tė mirin Tomorr". shumėkush, nga frika e respekti, as emrin nuk ia pėrmend, por thonė "ai" dhe bėjnė be "pėr atė ēukė".
Figura, personazhe mitologjike ndėr ne ka shumė, siē shihet edhe nga kjo qė u tha mė sipėr, por besimet dhe ritet magjike nė kuadėr tė mitologjisė, gati qė as nuk mund tė numėrohen, sepse ēdo krahinė, ēdo zonė, bashkėsi etnike, fisnore, fshatare, familjare, etj., mund tė kenė disa veēori, disa besime e bestytni, disa "bidate" ose zakone, tė cilat nuk i ka tjetėrkush.
Madje, edhe njeriu si individ mund ta ketė botėn e tij vetjake nga sfera e magjisė dhe e mitologjisė nė pėrgjithėsi. "Tim pėr shpi, adet pėr njeri", thotė populli.
Mitologjia ėshtė pus pa fund, tė cilit nuk i shteret kurrė ujėt. Prandaj, si u tha mė parė, edhe me kėtė rast mund tė japim vetėm fragmente nga kjo fushė e gjerė e kulurės shumė tė lashtė, mė tė lashtė se ēdo religjion dhe ēdo normė tjetėr morale tė kodifikuar, nė ēfarėdo mėnyre, qoftė nga ēfarėdo bashkėsie tė shkallės primitive ose tė pėrparuar kudo nė botė.
Zakonet e ndryshme me ceremonial tė caktuar, veprimet magjike, nė shumicėn e rasteve lidhen me stinė tė motit, me festa, me ditė tė shėnuara, me pjesėn e caktuar tė ditės, pastaj me vend ose me objekt tė caktuar.
Disa "adete" bėhen nė pranverė, disa tė tjera nė vjeshtė, disa ditėn e ndonjė feste, tė tjerat ditėn e martė, tė premte, etj., kurse disa paradite ose nė mbrėmje, sepse "ashtu duhet", disa zakone lidhen me njė kodėr, me njė lis, me varre, me vende tė shenjta ose tė nderuara, dhe kėshtu me radhė.
Disa lidhen me fillimin ose me mbarimin e shumė punėve.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
20-04-13, 14:06
|
#2
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Ora e maleve
Ora e maleve: eshte figure e mitologjise popullore shqiptare , e cila perfytyrohej si nje grua apo si nje gjarper.
Ajo besohej se jetonte ne male, fusha,ne pyje , ne kroje ose prane njerezve,dhe i ndihmonte a u sillte fat zemermireve dhe ndeshkonte te keqinjte.
Oret mund te kene qene nje lloj zanash qe thirreshin me emra perkedheles si " qofshin te bardha", "ato te mirat", ato te lumturat" pa ua permendur emrin.
Ora ishte ndoshta krijesa mitologjike me e perhapur tek shqiptaret.Nje shtepi nje fis apo nje njeri mund te ket pasur oren e vet.Madje besohej se edhe nje zane e maleve kishte oren e saj.
Oret jane te mira apo te liga.
Bekimi dhe mallkimi shpesh behej nepermjet ores.
Braktisja nga ora do te thoshte fatkeqesi per personin apo grupin.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
20-04-13, 14:08
|
#3
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Shtoi-Zo-Vallet - Shtojzovallet
(Tė lumet ose Tė Bekuemet) e kalojne jeten ne orgji sensuale, perrreth tryezave e burimeve, tue pi, kendue e vallezue.
Ato i gjymyrojne njerezit, i cmendin ata, i kthejne ne gure, i truejne, i vrasin -- me fjale te tjera i shitojne. Ushqimi i tyne āsht i perafert me ate te zotave greke, esence lulesh, mjalte, vene, etj.
Fjala Shtoi-zo-vallet conoton dy gjana, 1) natyren e tyne orgjiake, dhe 2) friken se mos te shitojne.
Thėrriten shtoi-zo-vallet, te lumet, dhe te bekuemet, nga frika se mos te ndigjojne sepse ato janė kudo, dmth. me ju bā qefin sepse ato janė tė padukėshme dhe mund te jenė duke pėrgjue.
Me i sha Shtoi-zo-Vallet āsht njilloj sikur me pėrmendė emnin e disa pėrsonazheve nė filmat horror, ngase, edhe ato rrinė tė mshefuna dhe ndigjojnė e vrejnė se ēka bajnė njerzit.
Shtoi-zo-vallet nuk janė vetem femna. Ato mund tė jenė edhe djem tė ri, ose edhe krijesa te ndryshme nga njerzit. Njerzit nuk e dinė sesi janė shtoi-zo-vallet me u pa, spese ata qė i shohin ato, i shohin vetėm njiherė--at'herė kur kanė shkelė nė territorin e tyne dhe marrin dėnimin.
Nuk duhen ngatėrrue me Zanat dhe Orėt. P.sh. āsht e pakonceptueshme qė nji shtoi-zo-valle t'a ketė ndihmue Gjeto Basho Mujin me marrė fuqi. Mirėsia dhe frymzimi nuk janė nė natyrėn e shtoi-zo-valleve.
Gjithashtu, tė-lumet, nuk kanė nevojė pėr dhitė e egra me brina ari me u dhanė fuqi sepse fuqia e tyne āsht e pashterrėshme.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
20-04-13, 14:11
|
#4
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
20-04-13, 14:22
|
#5
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Hyu i jetės - Poseidoni ( Dodoni , I Miri)
Poseidoni(Pujisėsi i Dodonit,bujisėsi i Dodonit,bujitje ose pujitje ėshtė dukuria qė i shfaqet syrit nė buzėt e burimit tė ujit , qė vjen nga thellėsia e tokės ) i biri i Kronit dhe Reas , vėllai i Zeusit dhe Hadit dhe hyjnia kryesore ne panteonin pellazg Olimp -Dodone .Pasi rėzuan nga froni tė atin Kronin ,tre vėllezėrit Zeusi ,Poseidoni dhe Hadhesi ndan pushtetin.
Poseidoni qe i dyti, me i rendėsishmi , pas Zeusit e midis hyjnive. I takoi tė qe i gjithėpushtetshmi i deteve dhe ujrave , nė tė shkuarėn ky qe atributi mė i qėnėsishėm i Kronit .
Ai shfaqet nga thellėsia e tokės si burim i ujit jetėdhėnės ,por qė njėherazi ėshtė lėnda kryesose e trupėzimit tė gjithėēkaje qė ekziston nė planetin tone.
Poseidoni ėshtė kuptuar si Hyjnia pėrgjegjės i lėngut tė jetės ,ujit, nė planet.Ai identifikohet Hyjnia e rrjedhjes dhe e qarkullimit te vazhdueshėm ,i qetesise dhe i furisė maramendėse ,i paparashikueshmėrisė dhe i mistershmėrisė.
Bujar dhe mirėtor .jetėmbajtes dhe ndėshkues pėr kėdo qė se nderoi , dhe pėr njė ēast e pėrbuzi ,ky ėshtė i Miri , Poseidoni, pėr detar ,peshkatar, buzalumas e bregadetas..
Tė gjithė tė lashtėt e pranojnė se Poseidonin e adhuronin mė sė tepėrmi Ilirėt dhe Epiriotėt pellazg.
Simboli i tij , i qėnėsishėm,ėshtė cfurku tridhėmbėsh , skeptri me tė cilin ai mbante fortė ujin e detit pas tokės dhe kapej lehtė pas ēdo sendi ,njė symbol ky qė haset dhe si skepter , edhe pse nė minjaturė , qė mbahej nė dorėn e djathtė edhe prej Faraonėve.
Nuk do shumė ta kuptosh mendėsine e tė lashtėve ,qė mendonin se Poseidoni e mbante tė pashkėputur ujin me tokėn me ndihmėn e tridhėmbėshit sepse me sa duket ata e kishin provuar se tridhėmbėshi qe mjeti mė efikas pėr tė fiksuar diēka pas tokės.
Kėshtu,edhe ne ,fare thjeshtė duam tė besojmė se Poseidonit i ėshtė atribuar mveshur, misteri i pashkėpuetshmėrisė tė ujit nga toka ,pra ėshtė njė pėrpjekje pararendese pėr tė spjeguar tė vėrtetėn e tėrheqjes sė gravitacionit, dhe pse jo , kjo tė qe mėnyra mė e saktė e spjegimit tė lidhjes sė ujit me tokėn prej tė lashtėve..
Kėtu mendoj se e ka bazėn dhe pėrfytyrimi i pandarė i Poseidonit nga skeptri tridhėmbėsh i tij.
Simboli tjetėr kuptimplotė pėr Posejdonin ėshtė delfini njeridashės dhe udhėrėfyes .
Delfini(qė spjegohet me bashkimin e dy foljeve te shqipes del hin, ashtu si shfaqet delfini vertet ne det) ėshtė qėnia mė e adhuruar e ujrave te Jonit.Kush i ka njohur nga afėr kėto qėnie ėshtė mrekulluar prej humanizmit dhe fisnikėrise se tyre Si te njerėzit, delfinėt e kanė shumė tė zhvilluar tiparin e komunikimit tingėllor .
Detajonasit e adhuronin ketė krijesė,dhe jo pak prej tyre kishin provuar mirėsine e kėtyre krijesave . Detajonasit jo vetėm sė lashti , por edhe sot besojnė se Ata janė lajmėsit e tė Mirit tė Jonit.
Tė lashtėt besonin se Poseidoni kishte seline nė Jon tė kaltėrpraruarin me 145 ditė tė bukura me diell ,qė pėrshėndritet edhe nė mot tė keq nga shkrepėtimat e malit tė Ēikės(mali I Vetėtimave) . Pse ata zgjodhėn pikėrisht Jonin .A e dinin vallė ata qė thellėsia maksimale e deteve tė tė gjithė Mesdheut prej 5121 m ndodhet pikėrisht nė jug tė detit Jon.
Kėtė tė vėrtetė befasuese e dinin vetėm ata tė lashtė qė ishin tė lidhur ngushtėsisht me detin dhe ja dinin mirė ēdo tė fshehtė a mister tė tij.
Detajonatit dhe Adriatikasit ia njohin karakterin hyjnisė sė deteve tė tyre .Ata e duan atė , si tė afėrmin e tyre, dhe nuk e ndajnė nga jeta e tyre, sepse e besonin dhe e nderonin Poseidonin si hyjninė e jetės.Ai pėrkujdesej pėr ta qė nga kroni(Burimi)deri nė det ku ai kishte seline .
Poseidonin e falnin ne gjithė siujdhesėn e Hemit(Ballkan) nga bjeshkėt e thella ku nisin rrjedhėn lumenjtė e deri ne detin Jon dhe Adriatik.
Adhurimin pėr Poseidonin e gjejmė nė dėshmi arkeologjke pėr gjatė vijės bregdetare nga grykėderdhja e lumit Drin nė veri deri nė grykėderdhjen e lumit tė Bardhė(Akelou tė lashtė) (Aspropotamo) ne jug.
Nuk ėshtėn rastėsi, qė nė kėtė gjatėsi kilomertike (Iliro _Epiriote) gjenden :
Tempuj pėr Poseidonin : (Shkodėr, Apoloni, Antigonea, Foinika, Athamania);
Mbishkrime pėr Poseidonin mbi rasa guri (Salari e e sipėrme , Leshnjė, Kamēist, rrethiTepelenė); qytet nė Sarandė(Poseidi).
Interes paraqet dhe simboli i sakrificės pėr Poseidonin , qė qe njė Dem i badhė qė njėherazi ka qėnė edhe simbol i Epidamnit mitik, qė kish pėrfunduar sė ndėrtuari mė 627 para krishtit (Durrėsi antik) dhe qė pėr totemė tė tij mendohet ta ketė pasur kokėn e kėtij demi hyjnor .
Kėtė fakt e bėnė tė besueshėm etimologjia e emrit Epi- Damn . Ēdo studiues i vemendshėm do tė dallonte dy fjalėshin Epi (Kokė,E epėrmja ) dhe Damn( Damaz ).Demi i padlirur i bardhė (qė edhe sot po tė haste besohet si fatsjellės dhe ogur mire) duhet ti jetė bllatuar Poseidonit nga qytetarėt e Epidamnit .
Kjo duhet tė jetė edhe arėsyeja , pse nga durrėsakėt autokton festohet mė 22 qershor njė festė pagane ,qė e njohin si festa e detit.
Sipas disa rrėfenjave , kėta adhurues te Poseidonit , Epidamnasit e lashtė kishin mbret Epidamnin qė kishte njė vajzė te bukur tė quajtur Melisa ,e cila e adhuronte detin. Poseidoni mahnitej me kėtė krijesė tė bukur qe nė verė lodronte nė valet e Addriatikut e u dashurua pas saj .
Me tė pati edhe njė djalė, Dyrrahun Ky pinjoll hyjnor do ti ndėronte emrin e qytetit tė gjyshit tė tij,nga Epidamn nė Dyrrah.(Kėtė gjė na e rrefenė Apiani shek II, i cili shkruan :
.Dyrrahu ,tė cilin e konsiderojnė(vendasit) se rrjedh nga Poseidoni qė ,ndėrtoi pranė qytetit njė liman dhe i dha emrin Dyrrah..)
Nuk ėshtė e rastit qė dhe nė Egjipt ,mė 297 p.e.r.PTOLEMEU II molos i kushtoi Poseidonit njė shtatore mbi 6 m. tė lartė ,njė vepėr arti e SOSTRATIT tė KNIDIT , qė u vendos nė majė tė Farit tė Aleksandrisė ,njėrės prej 7 mrekullive tė botės antike.
Pashkėputshmėria e detit me tokėn ka intriguar misterin e dėshirės sė Poseidonit mė Demetrėn .Ėshtė fakt se jashtė ujit atij ia rrėmbenin fuqitė retė dhe stuhitė, kėshtu qė ai,pėrjetėsisht do ta vuante pamundėsinė e takimeve dashurore tė destinuara tė mos ndodhin kurrėme Demetrėn qė e adhuronte .Kaq e zjarrtė qe ndjenja pėr tė sa nė brigjet shkėmbore tė Tragjasi ,ku ai dėshironte ta takonte Atė ēdo ditė , nė mėnyrė tė mistershme , nėpėrmjet tė ēarave ,qė vinin nga thellėsia e detit, i dhuronte asaj kristalet e kripės tragase.
Kjo mrekulli,qė tė mahnit , vazdon sot e gjithėdita si pėr tė treguar pafundėsinė e ndjenjės se Poseidonit pėr Demetrėn, Tragasasit e lashtė kėtė dhuratė tė Poseidonit ,ajo qė i jep shije jetės e shpėrndanė nė tėrė siujdhesėn e Hemit(Ballkanit) e mė pas nė tėrė Europėn e mė gjėrė..
Ēelja e pranverės ,shkrirjja e dėborave ,shirat e stinės ,bollėku i prurjeve tė burrimeve dhe tė lumenjėve ,ndėrimi i ujrave tė fjetura te dimrit ndėr dete ,i japin mundėsi mbretit tė tyre Poseidonit vetėm ta pėrqafojė Demetrėn me velin e ujtė .
Qe krijuesi i gjallesave te nėnujit ,veēmas njihet si krijues i kalit .Posejdoni goditi me sfurkun tridhėmbėsh shkumėn nga doli Skibias(Skifias) kali i pare.Nga shkumba e valėve doli kali i pare kėtej mendohet ta ketė prejardhjen dhe emri i lumit Shkumbin(Genusi).
Nė luftėn e Trojės Poseidoni merr anėn e trojanėve. Zėmėrohet nė kulm me akejtė qė kanė vėnė ne veshtirėsi Trojanėt ,duke uturruar
.
E, beftė rrjedh ai nga malet
Gjurmėve tė tij hyjnore
Derdhen pėrrenjė pyjeve e maleve
Kater galope Egjeun e mbrin
E thellė zhytet nė detin e kristaltė
Te seli e motshme shkėlqimartė
Mbren me ngut kuajt patkoj bakėrtė
Tė shpejt si era krifartėt ēajnė detin
Ngjesh pėr vete gjerdanin e arte
Nė dorėn e majtė tridhėmbėshin e artė mban
E mbi koēi mire vend po ze
E vrullshėm hidhet pėrmbi dallgė
Peshq e bisha lodrojnė gėzueshem
Nėn hijen e hyut mbi dallgė
I hareshėm deti udhėn ia hap tė kalojė
Iliada 23.
Bashkė me Apolonin dhe Aiakun(Ai- akun) ndėrtuan muret e Trojės . Pelazgu qe biri i Poseidonit me Larisėn .
Poseidoni qe jo vetėm ati i Auosit(Vjosės).por edhe i tė 18 lumenjeve tė tjerė,bijėt e tij , qė derdhen nė detet Adriatik ,Jon,Egje dhe nė Detin e Zi nėpėrmjet Danubit.
Duke nisur nga skaji jugor , nė ujrat e tė birit , Akelout hyjnor (Akellos,Aspropotamos,lumi i Bardhė) Tetisi pagėzoi tė birin e saj Akil hyjnorin e mė pas rrjedh Arahti(Arahtos,qė tė le tė kuptosh qė rrjedh nga malet) ; Luri (Luros); Akeroni(Ėshtė kė roni),Aheros afėr Pargės;Thyami (Ēami,Kallamas;Bistrica (Syri I kaltėr dhe shumė syresh tė vegjėl qė derdhen nė Jon pėrgjat Rivjerės deri nė Karaburun,
Aty ku Joni takon me Adriatikun ,qė pėrball Shėngjinit me Neapolin arrin thellėsinė 1585 m.
E mė tej vazhdon Aosi(Vjosa dhe Drino);Semani ,meEordaikun (Devollin)dhe Aspi(Osumi);Shkumbini (Genus);Erzeni (burimet e Shėngjergjit);Ishmi (Tėrkuzi dhe lumi i Drojit);Ardaksani (Mati dhe Fani);Drili (Drini i Bardhė dhe i Zi);Buni (Buna)
Poseidoni i ēon ujė dhe Detit tė Zi nėpėrmjet Danubit, me Drinėn dhe Moravėn nė veri.Deti Egje pi ujin e Vardarit ,Vistricės dhe tė Pinos.
Konfigurimi gjeografik i tėtė kėtyre lumenjėve ,si njė piktogramė hidrografike , nga burimi deri ne grykėderdhje , krijon imazhin e njė kupe 5 kėndėshe tė stėrmadhe me fundkonik nė grykėderdhjen e Akelout nė jugė qė zgjeron bazėn drejt veriut ,nė verilindje Selaniku deri nė pikėtakimin e meridianit 22,5 oo me Danubin dhe nė veriperėndim nė vijėn Akelou ishulli i Sazanit deri nė pikėtakimin e meridianit 19.oo me Danubin .Krijohet kėshtu imazhi i njė kupe gjigande e denjė pėr tu kujdesur nga njė hyjni si Posejdoni.,andaj po e quaj thjeshtė Kupa e Poseidonit.
Burimet e kėtyre lumenjėve , qė rrjedhin pandalimisht , shpien ēdo ditė ujė tė fresket nė detet Jon , Adriatik , Egje dhe Detin e Zi e formojnė , pėrbashkėsinė e kupės jetėdhėnėse tė Poseionit .Kjo piktogramė pėrbėhet nga njė rrjet i dendur lumenjsh qė arrin njė gjatėsi 60323 km.
Pjertėsia mesatare e gjithė kėtij territori ėshtė 28%.Rezervat ujore tė Kupės jetėdhėnėse tė Poseidonit,qe pėrfshinė Shqipėrinė,Malin e ZI,Serbinė ,Kosovėn ,Maqedoninė ,Bullgarinė dhe Greqinė nė kuadratin gjeografik Veri (paraleli 45oo)Jugė(Paraleli 38.5oo)Perėndim (Meridiani 19oo) dhe nė Lindje (meridiani 22.5oo) e matur sipas gjeo-hidrografėve me vėllim mesatar tė prurjeve te lumenjve nė km3 ėshtė:-Shqipėri 41,2;Serbi,Kosovė,Maqedoni sė bashku 126,Greqi 67,3,Bullgari 17,9 ,pra vėllimi mesatar pėr tė gjithė kėtė rrjet hidrik ėshtė 252,4 km 3 ( kur Suedia dhe Islanda sė bashku e kanė 263,8 Km 3)
Lumenjtė e Kupės sė Posejdonit 31% tė ushqimit tė tyre e kanė nga ujrat nėntokėsore qė do tė thotė 78.2 km 3 ujė.
Mbulesa e gjelbėrt karakteristike nga 400 deri 1250 m mbi nivelin e detit ėshtė Dushkaja (Klimaksi) nė shumėllojshmėrinė e saj(Bunga,Shparthi,Bungėbuta ,Qarri,Valanidhi,Bulgėri,Ilqja ) ,si dhe ahishte,pishnaja dhe bredhnajat etj qė natyrisht ėshtė dhe filtri natyror i pa zėvendėsueshėm i ujrave tė ndotura mbitokėsore. .
Kjo mbulesė e gjelbėrt (ajo e dushkajės) favorizon bashkėjetesėn edhe rritjen e njė shumėllojshmėrie tejet tė konsiderueshme bimėsie tjetėr e qė dallohet pėr cilėsinė e bimėsisė eterovajore ,mjekėsore etjerė.Interesi pėr bimėt dhe rrėnjėt mjekėsore ėshtė tejet i lashtė , dhe pėr mė tepėr hobin pėr njohjen e bimėve e kanė pasur edhe mbretėr si Mbreti Genti i Ilirisė tė cilit i atribohet dhe zbulimi i vlerave kurative tė Gentianės
Nė Pesėkendėshin grykėderdhja e Akelout(Aspropotamo)lumi i Bardhė,Selanik (Thesaloniqi), Ohėr ,Shkumbin Vlorė (Aulonė ,A Uli Onė; A Ylli Jonė) biologėt njoftojnė te kenė numėruar rreth 3200 llojė bimėsh dhe prej tyre rreth 386 lule dhe rrėnjė mjeksore njė shumėlushmėri mahnitese ,qė banoret e kėtyra krahinave nė veēanti gratė i pėrdorin qė sė lashti nė praktika shėruese me mjaft sukses ,i edhe sot e gjithė ditėn , e qė pėr kėtė arėsye , pa hezitim do ta quajmė shėronjėtorja e POSEIDONIT.
Adhurimi i tė lashtėve pėr Poseidonit ėshtė transmetuar ndėr gjithė ballkanasit edhe si mesazh hyjnor jetėmbrojtės
Misteri i Kupės sė Posejdonit ka detyruar gjithkėnd,anekėnd kėtij areali ,pėr ta bekuar dhe ruajtur ujin dhe mburojėn e gjelbėr tė tij nė emėr tė jetės. Askush nuk ka guxuar te matet me Poseidonin ,nga qė me guximtarėt, nė jetė tė jetėve ,e kanė pėrjetuar fatalisht fuqinė e hyjnisė sė Ujrave dhe tė Detit .
Por ėshtė edhe mjė fakt tjetėr ,shumėkuptimplotė. Poseidoni na kujton ujin : si pėbėrėsi ,si lėnda mė e qėnėsishme ;si 70% e gjendjes nė cilėn do gjallesė a dukuri e jetės , qė ekziston nė tokė , nė tė gjithė shumėllojshmėrinė e shfaqjes sė saj.
Nė ciklin e jetės, Poseidoni ,si personifikim i ujit ,ėshtė lėnda kryesose e trupėzimit tė gjithėēkaje qė ekziston nė planetin tone.Uji, si pėrbėrės i gjithēkaje ,qė ripėrtėrihet e jeton nė planetin tone, ėshtė elementi pėrbashkuese i mistershėm, qė realizon qarkullimin e e lėndės organike ,qė u siguron harmoninė e sigurine e jetės ,zhvillim dhe jetėgjatėsi tė gjitha llojeve tė gjallesave.
Adhurimi pėr Poseidonin nė kėtė kuptim , nuk qėnka thjeshtė njė ndjenjė dhe besim pagan,mistik , por ėshtė thirrje e ndėrgjegjes ,njė kujtesė pėr tė Mirin e cilėsisė sė jetės.
Ai u martua me Amfitrian motra e madhe e Titonit Oqean, si pėr tė treguar zgjerimin e pushtetit tė tij drejt Oqeanit.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
20-04-13, 14:35
|
#6
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Dragoi dhe Kuēedra - I
Kėtu po shqyrtojmė dy prej figurave mė domethėnėse tė mitologjisė shqiptare:
Kuēedrėn e Dragoin, tė pandarė e njėherit armiq tė pėrjetshėm midis tyre.
Pėr tė mos ndodhur keqkuptime, duhet ditur qė nė fillim se emėrtimi Drako, Drakone, Dragon nė gjuhėt e ndryshme tė Europės ka pėrgjithėsisht kuptimin e njė Kuēedre, tė njė gjarpėri a reptili tjetėr, pėrbindėsh, ndėrsa nė shqip Dragoi eshtė hyjnia a heroi qė lufton kundėr Kuēedrės, nė ndihmė tė njerėzve.
Para se tė fillojmė zbėrthimin e imtėsishėm, ėshtė me dobi tė tėrheqim vėmendjen nė disa gjėra qė duhen pasur parasysh. Nė shqyrtimin e kėtyre dukurive ėshtė e domosdoshme, por disa herė dhe tejet e vėshtirė, tė dallohet e qenėsishmja e mė mirėfilltėsorja (origjinalja) nga ēka ėshtė e dorės sė dytė dhe nga ēka janė shtesa, ndėrthurje, ndikime tė mėvonshme.
Kuēedra, sidomos nė pėrralla, paraqitet me njė numėrtė pafund atributesh: njė pjesė e tyre janė me shumė vlerė e tė tjera tė dorės sė dytė; po ka syresh, dhe jo pak, qė nuk janė fare atribute tė saj origjinale, por pėrzierje, shtesa, ndikime nga figura tė tjera tė mitologjisė, ose ndikime nga pėrralla tė popujve fqinjė e nga Orienti. Nga ana tjetėr, ka atribute. tė mirėfillta e shumė tė rėndėsishme tė Kuēedrės, qė sqarohen mjaft mirė nė besimet popullore, po qė nė pėrralla e nė eposin legjendar tė Shqiptarėve nuk dalin fare.
Pėr tė nxjerrė si duhet nė dritė fizionominė e dukurisė, atributet mė tė mirėfillta tė saj, tė ardhura si formacione mė tė pastra nga koha e lashtė, ėshtė e domosdoshme qė mitet e besimet popullore t'i shqyrtojmė jo vetėm sipas dėshmive tė krijimtarisė artistike tė popullit, qė nga ana e tyre janė me mjaft vlerė, por edhe nė terren, atje ku gjallojnė faktikisht ato mite e besime, nė trevat mė tipike tė ruajtjes sė tyre, nė shtresat mė konservatore e nė pėrfytyrime konkrete: nė rite, nė praktika magjike, nė tabu, nė amuleta.
Pėrparėsia e punės kėrkimore tė etnologut dhe tė folkloristit qėndron nė tė dėshmuarit e dukurive nga burimet mė tė pastra tė maleve, nga mjediset mė tė virgjėra, atje ku ato pėrjetohen nė mėnyrė tė sinkretizuar me dukuri tė tjera shoqėrore e natyrore. Natyrisht, pėrtė gjeturtė vėrtetėn bindėse, duhet pėrqasja diakronike e sinkronike brenda viseve tė ndryshme tė truallit kombėtar dhe, nga ana tjetėr, marrjet e dhėniet me popuj tė tjerė fqinjė ose dhe mė tė largėt.
Nė pėrfytyrimet e popullit Kuēedra paraqitet kudo nė dy forma tė mundėshme. Nė formėn e parė (nė shumicėn dėrrmuese tė rasteve), ėshtė njė pėrbindėsh, gjarpėr a njė reptil tepėr i stėrmadh po diku-diku pėrfytyrohet me pamjen e njė ngjale, tė njė breshke, tė njė bretkose a tė njė hardhuce.
Banon nė vende me ujė: nė shpella, ne kėneta, nė liqene nėntokėsore a mbitokėsore, nė det dhe komunikon me botėn e jashtme nėpėrmjet gurrave, nėpėrmjet vrimave nga del ujėt prej malit, nga shkėmbi. Kuēedėr, nga rrėshqanorėt, bėhet ai gjarpėr a bollė, qė nuk e ka parė njeri a gjė e gjallė pėr disa vjet: diku caktojnė 3 vjet, diku 7,9,12; diku thonė se nuk duhet ta shohė njeriu pėr 50 a 100 vjet, qė tė shndėrrohet nė Kuēedėr.
Nė shpellė e ujėmbajtės nėntokėsorė, Kuēedrathith bereqetet e gjėrat ushqyese tė fshatit. Kėshtu rritet e shėndoshet tepėr, sa lėviz me vėshtirėsi; i gėrvishtet lėkura prej gurėve dhe shkėmbinjve; besohet se nga kėto gėrvishtje qė e bėjnė t'i rrjedhė gjak, disa gurra rrjedhin shpesh tė skuqura "me gjak Kuēedre".
Ja njė gje dhe mjaft domethėnėse: "Disa herė nė vjetė Gurra e Hajmelit qi del rranxė Malit tė Bardhė, qet gjak pse aty asht ndrye mbrendė Kulshedra qi varroj Lleshi i Zi, e ka danat e tija nė krye. Kuer i dhem varra, shpėrthen gjak e prandej del uji i pėrziem me gjak; bishtin e ka nė Munellė. Ashtu nė Mal tė Velės, nė Kryezez, asht nji gurrė e madhe, pėr disa ditė rresht qet gjak. Atyashtkulshedra e varrueme".(N. Suma, Mitologjia..., f. 38)
Kuēedrat u ndalojnė njerėzve ujin e burimeve dhe tė liqeneve, shkaktojnė thatėsirė e kėshtu dėmtojnė bereqetet e bagėtitė. Pėr t'u lėshuar ujin banorėve tė maleve a tė fushave, duhet t'i taksnin nga njė njeri, pėgjithėsisht vajzė, nė raste tė tjera bagėti.
Tregohet mandej se burra "me punė" (Dragoj) kanė vajtur me guxim e trimėri, kanė mbytur Kuēedrėn, kanė prapėsuar flitė dhe i kanė ēliruar ujin popullit. Besohej se Kuēedra e kishte kokėn nė majė tė malit dhe bishtin nė det, nė liqen, a nė ndonjė lumė aty afėr: "Kryet e Kuēedrės nė majė tė Munellės e bishti nė det", "Kryet e Kuēedrės nė majė tė Velės e bishti nė lumė tė Fandit".
Sė dyti, Kuēedėr mund tė jetė dhe njė grua e vjetėr dhe shtatmadhe. Tė qenėt Kuēedėr mbahet e fshehtė.
Kuēedra, gjithnjė femėr, shkakton furtuna e breshėr qė prishin bereqetet, shembin vendin, shkaktojnė
Pėrmbytjev Kuēedra grua lind e tillė, por nė njė familje ku tė parėt e saj nga ana e nėnės kanė shkelur kurorėn brenda tre gjeneratave vertikale.
Kjo ndoshta ėshtė njė mbijetojė e mjegulluar e sė drejtės sė amėsisė, rnartesės me grupe.
Sipas besimeve popullore, Dragoi mund tė jetė mė shumė njeri, gjithnjė i gjinisė mashkullore, po dhe dash, ka, kėndez, cinxami, po cjap jo, nė asnjė mėnyrė.
Njerėzit a gjallesat qė lindin si Dragua kanė forcė tė mbinatyrshme. Njeriu dragua lindme "kėmishė veshė"e me "fletė a krahė te sqetullaf'.
Nė labėri thuhet: "ndodh qė kur lind njė foshnjė mund tė jetė pėshtjellė nė njė cipė tė hollė si pėlhurė. Besohet se kjo cipė ėshtė njė kėmishė. Dhe se ai qė lind me kėmishė do tė ketė fat tė mbarė dhe lumturi. Kėmishėn ia heqin foshnjės pa folur dhe e marrin dhe e lajnė. Pastaj ia japin nėnės sė foshnjės; dhe kjo e ruan nė fund tė arkės". (R. Alikaj, Zakone... pėr lindjet, f.27). Pra del se ky fėmijė ėshtė "me punė", e jo si tė tjerėt. "Kėmisha" nė lindje ėshtė cilėsi e njeriut tė mbinatyrshėm.
Dragoi ėshtė i tillė pėr tė luftuar kundėr Kuēedrave qė sjellin shkatėrrim nė jetėn e njerėzve, nė bereqete. Dragojtė, nė ndeshje mė Kuēedrat, fluturojnė nga njė mal nė njė tjetėr. Ku ka Dragua, ka mbarėsi, pėrparon familja, fisi, fshati a krahina.
Njerėzit e pėrmendursi luftėtarė tė dėgjuar besohet se kanė qenė Dragoj. Njė nga veēanėsitė kryesore tė dragoit ėshtė trimėria. Ai ėshė i lindur pėr ndeshje tė mėdha. Besohet se, atė qė ėshtė Dragua, as pushka nuk e zė.
Nė vlerėsimin e kėtyre figurave duhet tė marrim nė konsideratė se ato gjatė shekujve nuk kanė mbetur statike, por kanė qenė nė evolucion tė vazhdueshėm. Qė prej shumė shekujsh ato rrojnė si mbijetoja tė cungura tė botės sė lashtė, veēse tepėr tė shndėrruara.
Pėrgjithėsisht, hyjnitė e demonėt e paganizmit kanė cilėsi pozitive, po dhe negative njėherit.
Nga tė dyja figurat nė fjalė, duket sikur njėra ėshtė krejtėsisht e mirė dhe tjetra krejtėsisht e keqe. Nė fakt, kėtu ka edhe njė ndikim tė feve monoteiste, pa e mbivlerėsuar kėtė.
Por, nga ana tjetėr, edhe te Kuēedra gjejmė herė-herė cilėsi pozitive (nė pėrralla, nė rite a nė besime), qė dalin tėrthorazi. Sipas besimit popullor, nė Alpet e Shqipėrisė, ajo shtėpi qė ka njė anėtar tė saj Dragua, ka mbarėsi e pėrparim tė madh nė njerėz e nė ekonomi, por do tė ketė mė shumė nėse nė atė shtėpi do tė kishte edhe njė grua Kuēedėr. Fshati qė ka Kuēedėr, thuhet diku, ka mbarėsi tė madhe nė bujqėsi e nė blegtori. Kuēedra, grua, me frymėn e saj i thith prodhimet ushqyese prej gjithkahė dhe fshati pėrparon e pasurohet.
Ndėrsa fshatrat prej nga i thith ato, varfėrohen e ekonomia nuk u ecėn mbarė. Fakti qė dikur, sipas besimeve, i bėnim flijime Kuēedrės, tregon se sė herėshmi atė e kanė nderuar e hyjnizuar qė t'u sillte tė mira e tė ndalohej nga ēdo veprim i saj dėmprurės.
Ėshtė njė kult qė detyron flijime ndaj forcave shkatėrruese tė natyrės.Kuēedra paraqitet dhe me pamjen e njė gjarpri gjigand; nga ana tjetėr, heroi Dragua qė ndeshet me kundėrshtarin na paska nė bark niė, dy, tre a shtatė gjarpėrinj, nga e merr dhe forcėn. Pra ajo ėshtė gjarpėr gjigand e ky marrka focrėn nga gjarpėri. Kėtė e shpjegojnė vetėm rrethanat e rrugės sė gjatė evolutive me pėrzierje, copėzime, dyzime.
Pėr nga veēanėsitė e saj, Kuēedra paraqitet pėrgjithėsisht si njė hyjni e tokės e mė fort e nėntokės Qeta e saj kalon nė shpella a nė ujėra nėntokėsore). Po, nga ana tjetėr, ajo ėshtė sjellėse e shtėrngatave, e breshrit, e pėrmbytjeve ose dhe e kundėrta: shkaktare e thatėsirės, duke i ndaluar qoftė dhe ujėrat qė "bien nga qielli".
Pra, del dhe me tipare tė njė hyjnie qiellore. Edhe Dragoi, njė nga mjetet e fuqishme tė luftės kundėr Kuēedrės ka rrufenė qė vjen nga lart, pra rrjedhimisht na del dhe si hyjni e qiellit, madje e vetė furtunave, tė cilat janė bashkėshoqėruese tė domosdoshme tė rrufeve. Por ai ėshtė i lidhur shumė me tokėn, me bujqėsinė e veprimtaritė shoqėrore tė njerėzve, me bashkėsinė shoqėrore sė cilės i pėrket; ėshtė i vėnė krejtėsisht nė shėrbim tė saj, nė shėrbim tė veprimtarisė prodhuese tė popullsisė ndejtore.
Dallimi nė mėnyrė tė prerė nė vėshtrim seksi mes kėtyre dy figurave mendojmė se shpreh dallime sociale parahistorike, por si pėrfaqėsues organizimesh shoqėrore tė ndryshme, njeri mė i vjetėr e tjetri mė i ri.
Njė paralelizėm tė tillė e gjejmė dhe nė eposin serb e mendojmė se nuk ėshtė pa lidhje gjenetike me kėtė tonin. Kraleviq Marku mbyt Harapin me tri kokė, ashtu si dhe heroi ynė Dragua qė mbyt Kuēedrėn me tri kokė; ose Kraleviq Marku qė mbyt Vilėn e liqenit.
Me tė drejtė studiuesi amerikan i eposeve ballkanike, Albert Lord, vėren se kėtu kemi tė bėjmė me njė hyjni tė njė rendi mė tė ri, qė asgjėson njė hyjni tė njė rendi mė tė vjetėr; ai bėn nė kėtė rast njė paralelizėm me dukuri simotra tė Sumerėve tė lashtė tė Mesopotamisė. Kuēedra nė ndeshjet e saj ka si mjete shkatėrrimi shtrėngatat, breshėrin, pėrmbytjet, shembjet e tokės, dridhjet e saj, qė i shkakton me forcėn e vettė mbinatyrshme.
Por nė luftėn me Dragojtė, Kuēedra ka edhe mjete qė i pėrkasin thjesht gjinisė sė saj femėrore: me qurnėshtin e gjirit tė saj ose me "ujin" (urinėn) e saj i mbyt Dragojtė, i helmon. Nga kėto mjete tė rrezikshme Dragojtė ruhen shumė.
Kėto mjete janė tepėr domethėnėse nė anėn sociale kronologjike. Si hyjni e nėntokės qė ėshtė, ato mjete i pėrkasin edhe frytshmėrisė sė tokės (veti qė, me sa duket, ėshtė mėnjanuar mė vonė). Tė kujtojmė se gruaja Kuēedėr, nė pėrfytyrimet popullore, i ka gjinjtė shumė tė mėdhenj, qė i varen deri poshtė:"si kacekė gjize".Pėrtė mos u penguar nė veprimet e saj, ajo i hedh gjinjtė mbi supe e ato i varen prapa, nė kurriz.
Nė disa variante legjendash mitike e pėrrallash tregohet se Kuēedra me disa pika gjiri e ngin djalin, aq sa ai nuk ka nevojė tė hajė pėr disa ditė. Kur fle Kuēedra nė shpellėn e saj a nė mes tė pyllit, shkaktohet tufan i fuqishėm, sa tė rrėzojė shkėmbinj apo drunj shekullorė tė atij vendi; Kuēedra grua nė veprimet e saj fluturon sa nė njė vend nė njė tjetėr, me flokė tė gjatė e tė shprishur.
Nė kohė furtunash ndaloheshin gratė tė dilnin jashtė shtėpisė, (shtyrė nga besimi) se ato u bėheshin krah (ndihmėse) Kuēedrave dėmprurėse.
Tė tėra kėto shfaqje janė mjete demoniake tė veprimit, po njėherit zbulojnė dhe veēanėsi tė saj tė ruajtura nga lashtėsia, me simbolikė gjinore shumė domėthėnėse.
Vendi social historik i figurės sė Kuēedrės do tė dalė mė i qartė duke shqyrtuar mjetet me tė cilat lufton Dragro/kundėrsaj, pėrtambytur a pėr ta bėrė tė padėmshme. Mjetet e tij janė tė ndryshme e, me sa duket, pėrfaqėsojnė dhe shtresime historike diakronike.
Ai pėrdor drunjtė e pyllit, gurėt e mėdhenj, gurėt me vrimė, sidomos gurėt e mullirit; pėrdor topuzin, ushtėn, shigjetėn, koburen, pushkėn, por mbi tė gjitha fort domethėnėse janė rrufeja, parmenda (plori a zgjedha e saj), djepi i fėmijės, mullari i kashtės, furkėza e kalit, njė mur shtėpie i tėrė.
Nė veprimet e tij Dragoi njeri fluturon nga njė mal nė njė tjetėr, shpesh mbi kalin e tij, ose dhe pa kalė. Aty ku bie nė tokė, lė gjurmėt e kėmbės sė vet a tė kalit tė tij. Dragojtė luftojnė dhe tė vetmuar, por dhe dy, tre, shtatė a mė shumė bashkė.
Dragoi na paraqitet dhe si luftėtar me kalė apo pa kalė; ai hidhet nga mali nė mal, nė njė luginė, nė njė shkėmb "nėpunėt e tij". Ku bie, aty, mbi shkėmb, lė gjurmėn e kėmbės sė tij a tė kalit. Nė kėtė veēanėsi, thua se nuk ka ngjashmėri midis tij dhe shenjtorit islam tė sektit bektashian, qė tek ne quhet zakonisht Sarisalltėk, ose dhe me ndonjė emėr tjetėr?
Kontaminime nė mes dy figurave nė fjalė ka dhe kjo ėshtė ēėshtje pėr t'u studiuar nė mėnyrė tė veēantė. Por nuk ka dyshim qė Dragoi ynė dhe Sarisalltėku i legjendave mitike islame janė dy figura tė ndryshme nė origjinė e nė pėrmbajtje, edhe pse me ngjasime midis tyre.
Pėrdorimi i rrufesė si armė nė duar tė Dragoit tregon se kėtu kemi tė bėjmė me hyjni tė qiellit, pra me njė kryehyjni, siē ndodhte nė kohėn e lashtė dhe te Grekėt, Trakėt, Sllavėt, Persianėt etj.
Edhe Zeusi, Jupiteri, peruni dhe hyjni tė tjera, nė ndeshjet e tyre pėrdorin rrufenė, parmendėn. Pėrdorimi i parmendės (plorit a zgjedhės sė saj) tė pavėdyer (tė panėmur) si armė nga Dragoi ėshtė tepėr domethėnės si atribut i hyjnisė sė bujqėsisė. Kau ka njė rol tė madh si dragua.
Ai, sipas besimeve popullore, nė asnjė rast nuk fluturon po bėrlyket, gėrryen tokėn me brirė e me ta lufton. Edhe kjo flet pėr atribute qė i takojnė bujqėsisė, ashtu si dhe pėrdorimi i gurit tė mullirit ku bluhen drithėrat. Parmendėn bujku i maleve e linte tė varur nėn strehė, jashtė shtėpisė, me qėllim qė, sipas besimeve pėrkatėse, Dragoi ta kishte tė lehtė ta merrte pėrta pėrdorur nė punėt e tij. Pra, kėto lloje armėsh tė Dragoit janė simbole krejt tė qarta.
Nė tė vėrtetė, ėshtė krejt e qartė se veprimet e Dragoit pėrtė ndaluar furtunat shkatėrruese, breshrin, pėrmbytjet, shembjet qė prishin prodhimet bujqėsore, janė veprime mbrojtėse. Po kėshtu ndodh edhe me luftėn e Dragoit kundėr Kuēedrės pėr tė mėnjanuar thatėsirėn vdekjeprurėse, pėr t'u ēliruar njerėzve ujė tė bollshėm, kėtė mjet jetik pėr bashkėsinė shoqėrore, pėr prodhimtarinė bujqėsore e blegtorale.
Fėmija dragua pėrdor nė luftė djepin e tij e kjo, me sa mendojmė, ka tė bėjė me simbolin e monogamisė, tė atėsisė, pra tė kohės sė demokracisė luftarake, tė heronjve qė luftojnė me pėrbindėshat. Djepi paskėsh forcė magjike tė veēantė, nė duartė foshnjės Dragua, nė luftė me Kuēedrėn.
vijon
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
20-04-13, 14:35
|
#7
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
vijimi
Dragoi dhe Kuēedra - II
Njė simbolikė domethėnėse tė veēantė ngėrthen nė vetvete akti i mbytjes (vrasjes) sė Kuēedrės. Heroi ynė Dragua shkon nė kalė ose nė kėmbė te shpella e Kuēedrėspėr ta vrarė atė, qė t'u ēlirojė njerėzve ujin qė ajo ua ka ndaluar.
Me armėn e tij Dragoi duhet ta godasė patjetėr nė kokėn kryesore e mandej nė tė dytėn kokė, nė tė tretėn e deri sa t'ia presė tė tėra kokėt, se ndryshe ajo nuk mundet, nuk ngordh. Por nuk iu goditėn tė tėra kokėt, ajo bėhet mė e fortė, mė e tmerrshme e mė dėrnprurėse. Por, qė tė ngordhė pėrfundimisht, atė duhet ta hedhin domosdo nė njė liqen, nė lumė, nė det, nė njė pus, ku "pėr tre vjet krejt vendin e ka qelbun".
Nė kėtė rast, Dragoi, si dhe veprime tė tjera tė tij kur lufton me Kuēedrėn, na del si njė hero luftėtar a kalorės luftėtar, si hero mitik qė lufton pėrbindėshat.
Pasi vritet, Kuēedrės nuk i bėhen mė flijime, vajza, djem a bagėti. Ky akt simbolizon fundin e zakonit tė flijimeve pėr Kuēedrėn e nėpėrmjet saj tė forcave shkatėrruese tė natyrės e tė jetės shoqėrore. Pra, kemi kalimin nė njė rend tė ri, nė njė mendėsi tė re tė psikologjisė shoqėrore e tė riteve popullore. Tanimė ajo mbetet vetėm si njė kujtim i legjendave mitike, i besimeve popullore.
Po reminishencat e flijimit pėrsėri janė ruajtur nė rite e tabu. Kur ka furtunė a breshėr, nxjerrin jashtė njė fėmijė ose pelenat e njė fėmije, ose vendosin aty njė surrat me lecka; ndokund hedhin jashtė enė e mjete tė gatimit, diku hedhin dhe bukė e ushqime tė tjera.
Natyrisht, nė kohė breshri a furtune, hedhin jashtė edhe gjėra qė nuk mund tė jenė simbole flijimi, si vegla tė ndryshme tė bujqėsisė: shata, lopata, masha, kmesa, zjarr. Burrat shtien me pushkė nė drejtim tė qiellit duke thėnė fjalėt: "Largo! Largo! "Largo!" ose "Epja, Zot, Dragoit tonė!".
Pra, i ndihmojnė Dragoit nė luftėn e tij. Nė disa vise malore, sidomos nė Alpet e Shqipėrisė sė Epėrme, kur bie tėrmet, besohet se po luftojnė Dragojtė me Kuēedrat. Kur ndjejnė dridhjet e vendit nga tėrmeti, duke iu drejtuar qiellit, thonė lutjen: "O Zot, nepi Dragoit tonė bukė e bulshi, venė e raki, forcė e fuqi".(Sh.Gjeēovi, "Hylli i Dritės", 1936, nr. 10, f.487)
Veē tė tjerash, edhe ky fakt e shpjegon qartė natyrėn e Dragoit si hero kulture, prodhimi, pėrparimi. Dalin kėtu tipare tė tij si hyjni mbrojtėse dhe tė mbarėsisė sė prodhimit agrar. Ėshtė interesant nė ndjeshjen me Kuēedrėn edhe si subjekt mitik:
Djali a vajza shkojnė nė malin a shpellėn e Kuēedrės. Ajo don ta hajė vajzėn, ndėrsa kjo i thotė: "Jam bijė e diellit dhe e hėnės". Menjėherė Kuēedra shtanget, gurėzohet, zhduket. Po kėshtu ndodh dhe me djalin a vajzėn me yll nė ballė e me hėnėz nė kraharor, gjė qė tregon fitoren e hyjnisė sė qiellit mbi atė tė nėntokės, po njėkohėsisht kohėn e ndėrprerjes sė flijimeve. Fitojnė simbolet e qiellit
Edhe tabutė e ndryshme pėr Dragoin e Kuēedrėn kanė kuptimet e tyre simbolike domethėnėse: nuk i duhet treguar njeriu pėr akcilin se ėshtė Dragua, se ai menjėherė vdes. Pėr Dragoin e Kuēedrėn pėrdoren dendur eufemizma nė vend tė emėrtimeve konkrete: "nėpunėt e tij", "nė punėt e saj", "ėshtė njeri me punė"(nė kuptimin:"ėshte Dragua").
Thuhet se nuk duhet treguar qė burri a gjallesa ka shkuartė luftojė me Kuēedrat, se ėshtė mėkat. Jepen kėshilla qė burrit a djalit nuk i duhet thėnė: "T'u thafshin krahėt!", se ndoshta ėshtė Dragua me fletė dhe e dėmton e vdes. Kėtu, tėrė forca demoniake, e mbinatyrshme, qėndron te fshehtėsia, te e panjohura, te misteri si ndodh pėrgjithėsisht me forcat e mbinatyrshme.
Kemi tė bėjmė kėshtu me dy figura shumė komplekse tė mitologjisė shqiptare, por dhe me disa tipare tė pėrcaktuara qartė. Ėshtė e kuptueshme, se kėtu kemi rezultanten e njė evolucioni tė gjatė historik, por dhe me ruajtje atributesh tė pandryshueshme, qė nga kohėt e lashta.
Vėrejmė se nė disa raste roli i Dragoit i ka kaluar Shėn llisė ose Shėn Gjergjit nė luftė me Kuēedrėn ose, ndryshe, nė luftė me shejtanin, qė shkakton shtrėngata, breshėr e fatkeqėsi tė tjera. Ne eposin mesjetar shqiptar (tė mbledhur nė popull vetėm kėta dy shekujt e fundit), vėrejmė se ka jo pak raste tė luftės sė Dragoit me Kuēedrėn.
Mė e qartė nė kėtė vėshtrim ėshtė ndeshja e Gjergj Elez Alisė me Balozin e detit, qė e mbyt pikėrisht nė atė mėnyrė si mbyt Dragoi Kuēedrėn nė besimet e popullit. Mendojmė se me besimet nė fjalė pėr Dragoin kanė tė bėjnė dhe disa toponime bashkė me legjendat mitike mbi to, pėr tė ashtuquajturat "Gjurma e shejtit", "Gjurma e kalit tė Skenderbegut", "Gjurma e kalit tė Lekė Dukagjinit' e kėshtu me radhė.
Kėtė e vėrtetojnė nė njėfarė mėnyre edhe shpjegimet popullore ku thuhet se Skenderbeu ka qenė Dragua dhe kėrcente nga mali nė mal gjatė luftimeve dhe se aty ku ka rėnė ka mbetur gjurma e kalit tė tij. Figura historike tė njohura tė popullit shqiptar si: Skėnderbeu, Bajram Curri, Isa Boletini, Dedė Gjo luli, Mehmet Shpendi, Lleshi i Zi i Mirditės etj. besohej nė popull se kanė qenė Dragoj tė vėrtetė.
Besimet nė hyjnitė e shtrėngatės e tė kundėrshtarėve tė tyre, me disa tipare tė veēanta, janė tė njohura dhe nė popuj tė ndryshėm tė botės e doemos dhe nė fqinjėt tanė tė Ballkanit. Kėshtu, te Serbėt, rolin e Kuēedrės sonė e luan Alla,qė ka paraqitje gjysmėnjeri e gjysmėkafshė. Ajo shkakton shtrėngatat e prish prodhimet e arave.
Nė Kroaci rolin e Kuēedrave e luajnė Vilat, qė paraqiten dhe me tipare tė Amazonavee si hyjni tė natyrės sė virgjėr. Nė Bullgari, nė Hercegovinė, nė Serbi, me atributet e hyjnisė ndaluese tė shtrėngatės e tė ndihmės .Pėr njerėzit paraqitet Zmaja.
Besohej se trimat e mirėnjohur e figurat e tisnikėve legjendarė si Kraleviq Marku etj., kanė qenė Zmaj tė vėrtetė.
Njėjtė ata kishin armė tė tyre kryesore rrufetė, ashtu siē ndodh dhe me kur dragoin tonė, por nė mjetet e tjera simbolike tė luftės sė tij ai ndryshon.
Te Rumunėt, si shkaktare tė furtunave e tė breshrit paraqiten Lamiet, ndėrsa rolin e Dragoit kėtu e ka marrė Shėn llia, por doemos dukė ruajtur atribute tė paganizmit. Si hyjni e shtrėngatės ndėr popujt fqinj, sidomos te Bullgarėt, po diku-diku edhe tek tė tjerėt, njihet Shėn Germeni.
Figura analoge tė kėtij lloji i ndeshim dhe nė Greqi, si nė ishullin me banorė arvanitas Hidra pėr Kuēedrėn, ndėrsa rolin e Dragoit e kanė pėrvetėsuar disa shejtorė si Shėn llia e me radhė.
Kjo dukuri ka tėrhequr vėmendjen e dijetarėve tė ndryshėm. Janė shprehur mendime pėr origjinėn gjeo-etnike tė hyjnisė sė shtrėngatės dhe kundėrshtarit tė saj tė pėrjetshėm. Studiuesi bullgar M.Amaudov e lidh kėtė dukuri me hyjni tė Trakėve tė lashtė.
Nga disa autorė ėshtė shprehur mendimi se legjenda mitike qė tregon Shėn Gjergjin duke mbytur Kuēedrėn, e ka origjinėn te kulti dhe mitet e Kalorėsit Trak, duke hedhur poshtė prejardhjen greke tė kėtij miti.
Nė studimin e tij pėr perėndinė mė tė lashtė serbe, V.Ēajkanoviq disa hyjni tė lashta tė atij vendi, si: Svetovidi, Krajleviq Marku etj, i barazon pėr nga prejardhja me Kalorėsin Trak. M.Lamberci thekson se nuk ka gjetur te popujt fqinjė njė ekuivalent qė i pėrgjigjet nė karakteristika Dragoit, sado qė kanė dhe emra e disa tipare tė pėrbashkėta.
Ai nėnvizon se Dragojtė shqiptarė kanė ngjashmėri tė madhe me gjigandėt e lashtėsisė greke, me ata luftėtarė tė fortė qė u ngritėn kundėr qiellit.
Ėshtė me interes tė vėrehet njė element paraleleje besimi nė mes tė Rumunėve e Shqiptarėve: Te Rumunėt, gjarpri, tė cilin pėr shtatė vjet nuk e ka parė njeri, humbet bishtin dhe fillojnė t'i dalin kėmbėt (putrat). Atėhere gjarpri kėrkon e pi qumėshtin e parė tė njė lope. Pas kėsaj, po nuk e pati parė edhe pėr shtatė vjet tė tjera njeriu, gjarpri bėhet Vuivrė (gjarpėr pėrbindėsh).
Pėrsėri, po nuk e pa njeri dhe shtatė vjet tė tjera, ai bėhet Dragua (nė kuptimin shqiptar: Kuēedėr). Nė veprimet e tij, ai lėshon zjarr nga goja.
Kėtu kemi ngjashmėri qė e kanė gjenezėn doemos nga lashtėsia, ndoshta te elementė kulturorė tė pėrbashkėt iliro-trakė. Ka dhe gjėra qė i dallojnė besimet shqiptare nga ato rumune lidhur me kėtė metamorfozė, po thelbi, me sa mendojmė ne, ėshtė i pėrbashkėt: "pauparė nga njeriu", pėrshtatė vjet dhe: "nxjerr zjarr nga goja"(C. Prut, "Imagerie...", f.69).
Duke folur pėr hyjnnė shqiptare tė shtrėngatės, breshrit, qė njihet nė Alpe dhe me emrin Verbd, Shurdh ose Rrmoria, F.Nopēa mendon se mbase nuk ėshtė e guximshme tė vėrehet kėtu Zibelsurdusi i Trakisė qė, sipas ti}, ka mbetur nėpėr shekuj tė stuhishėm ė vetminė e maleve tė Shqipėrisė. Disi afėr me Nopēėn dhe nė mėnyrė tė pavarur prej tij, arrin po nė ato pėrfundime dhe M. Eliade (De Zalmoxis... f.59-61), i cili sheh te Gebeleizis njė perėndi trake tė shtrėngatės, disa elementė pėrbėrės, tek i cili kanė mbijetuar deri nė kohė tė re nė emrin e Shėn llisė, qė gjuan me rrufe.
Edhe ndėr Shqiptarė Dragoin rrufehedhės kundėr Kuēedrės nė disa raste e ka zėvėndėsuar Shėn Gjergji ose Shėn llia. Ėshtė i arsyetuar mendimi i S. Zeēeviqit, qė thotė se nė tiparet e hyjnive serbe tė shtrėngatės duhet tė shihet njė sinkretizėm i lashtėsisė ballkanike dhe elementė besimi tė sjella me vete nga Sllavėt e Jugut kur u vendosėn nė Ballkan.
Popujt e lashtė tė kėtij Gadishulli, ashtu si dhe ata tė Mesjetės, tė ndodhur fqinjė e me tė njėjtat fate historike, nė rrjedhė tė shekujve kanė dhėnė e kanė marrė midis tyre nė vėshtrim social-ekonomik e jo mė pak dhe nė fushėn e etnokulturės.
Ėshtė krejt e natyrshme qė tė kenė dhėnė e marrė nė mėnyrė tė domosdoshme dhe nė fushė tė mitologjisė e tė riteve. Pra, do tė kemi njė lloj sinkretizmi edhe nė lėmė tė demonologjisė, natyrisht nė elementė tė veēantė tė saj.
Nga ana tjetėr, nuk mund tė mos gjejmė njė lidhje gjenetike e vijueshmėrie nė mes
Dragoite Kuēedrės shqiptare dhe tė Hyjnisė Kalorės tė dėshmuar ndėr llirė e ndėr Trakė: ruhen nė figurat tona atribute mjaft arkaike e interesante, tė veēanta te hyjnitė luftėtare: "gjurmėt e shenjtorėve a tė kuajve tė tyre tė ruajtura nė viset shqiptare, pavarėsisht nga ndonjė ndikim i vonė, si jehonė e dukurive tė posaēme tė lashtėsisė nė kėtė shtrirje gjeografike; legjendat mitike tė luftės sė trimit fisnik me pėrbindėshin qė del nga liqeni, nga shpella a nga deti.
Ato raste janė tė shumta e domethėnėse. Ato kanė zėnė vend tė rėndėsishėm dhe nė Eposin Mesjetar shqiptar, nė balada qė mendohet se i takojnė Mesjetės; gjithsesi janė paraturke.
Nė romanin "Florimont", me temė shqiptare, shkruar nė gjuhėn e vjetėr franceze nė shek.XII (1188) flitet pėr njė kalorės fisnik shqiptar qė bėn dyluftim me Pėrbindėshin e detit, i cili dilte ēdo ditė prej andej e kėrkonte pėr ushqim njė njeri a njė dash, (A. Hilka, "Florimont",... 1965-1984), tamam si nė njė variant tė baladės sė Gjergj Elez Alisė. Nė vėthė e nė stoli tė tjera prej bronzi, nė varrezėn arbėrore tė Krujės tė shekujve VII-VIII, ndeshet e punuar figura e kalit me kėmbė tė lakuara nė pozicion pėr t'u hedhur dhe, siē vėren edhe H.Myrto, kėtu kemi tė bėjmė me njė pėrfytyrim tė kalorėsit qė bėn hedhje fluturuese, ēka lidhet me besimet pėrkatėse.
Mendojmė se kėto lidhen gjenetikisht me hyjninė kalorės tė Japodėve, me hyjninė luftėtare ilire tė shoqėruar nga gjarpri mbrojtės, zbuluar nga N.Ceka nė Selcė tė Poshtme (Pogradec); po kėshtu dhe me motivin e paftės sė zbuluar nga Basler nė Gostilie (Liqeni i Shkodrės, Mali i Zi); ka dhe gjetje tė kėtij lloji nė truallin ilir e trak, pa harruar tė dhėnat e autorėve antikė pėr kėtė element.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
20-04-13, 14:43
|
#8
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Ylberi nė legjenda
Brezi (nė disa zona tė Dibrės sė Epėrme dhe Lumės quhet shoka), paraqet nė vetvete njė element tė pandarė tė kostumit nacional nė njė shumicė popujsh. Duke lėnė mėnjanė anėn estetike e etnografike, ne do ti kushtojmė vėmendje vetėm traktimit mitologjik tė pėrdorimit tė tij tė domosdoshėm nė disa krahina tė Shqipėrisė sė Veriut.
Nė Dibrėn Veriore dhe nė Lumė mund tė dėgjosh njė legjendė tė tillė arkaike: Njėherė ndrikulla shkoi mysafirė te kumara i vet. I ndodhur vetėmpėrpvetėm me tė nė shtėpi, kumarės i ra nė kokė ngasja tunduese e mishit, iu err arsyeja dhe u lėshua mbi ndrikullėn qė tė shkrehte epshin. Ajo, nga ana e saj, duke ndjerė tmerrin e kėtij incesti, doli me vrap nga shtėpia, e ndjekur nga kumara, kaptoi korije e pėrroska, gjersa mė nė fund kumara e arrit maje njė kodre, ku e ēnjerėzoi. Gjatė kohės sė mėkatimit, shokėn e saj tė zgjidhur e rrėmbeu era duke e kthyer nė ylber, si shenjė tė pėrjetshme tė kėtij incesti.
Nė kėto krahina edhe sot e kėsaj dite, kur shohin ylberin, thonė: brezi (shoka) i ndrikullės. Duhet rrahur tė analizojmė raportet e ndėrsjella midis dy mitologjemave ylberit dhe shokės ne do tė veēojmė dy plane themelore nė studimin e legjendės. I pari sipėrfaqėsor, qė cek motivin fundamental tė incestit dhe i dyti vertikal, i cili na shpie nė arkaikėn e hershme dhe qė na lejon tė merremi me kėrkimet mito-filozofike, dhe gjithashtu, me mitologji krahasuese.
Sipas mendjes popullore shqiptare,mėkati ndrikull-kumar konsiderohet edhe mė i rėndė se motėr-vėlla. E mbėrritur deri nė ditėt tona, legjenda na pėrcjell njė mesazh tė natyrės didaktike. Subjekti i saj ėshtė i grishur ti kumtoje receptuesit para sė gjithash qė incesti ėshtė punė e keqe.
Duke njohur tekstet e baladave tė lashta shqiptare, arrijmė nė pėrfundimin se incesti, pėr nga forca fatale, barabitet me gjėmat natyrore, p.sh., me pėrmbytjen e madhe. Nė njė shumicė tė tillė tekstesh mund tė gjesh elemente peripecish tė tilla: forcat e natyrės p-jesėmarrin nė marrėdhėniet e heronjve dhe pėrpiqen gjithėfarėsoj tė pengojnė incestin e pavetėdijshėm (kur motra dhe vėllai, pa ditur gjė pėr lidhjet e tyre tė gjakut, vendosin tė hyjnė nė mėkat, atėherė lind njė tufė zogjsh fatidikė, bie shi gjaku etj.).
Nė Eposin e Kreshnikėve tė shqiptarėve tė veriut, njėrit prej heronjve qėndrorė i ofrojnė tė zgjedhė pėr nuse mė tė bukurėn nga tridhjetė perritė e krahinės. Porse ai, i fyer, e hedh poshtė kėtė propozim me njė ligjėratė tė tillė tė pezmatuar:
Zoti ju vraftė, more agėt e Jutbinės!
Po ku a ndie nmjet tokės e tqiellės
Se muer vllau motrėn e vet?
Qi tanė bijat e Krahinės ku janė,
Tanė si motra qi po mduken!.
Lind pyetja: pėrse ndėr shqiptarė, ndryshe nga njė shumicė popujsh, pėrfshi dhe ata tė gadishuliit ballkanik, incesti mbetet njė ndėr tabutė kryesore? Kėtu kemi tė bėjmė, ndofta, sė pari, me kultivimin e institucionit tė kumarisė (probatinisė) nė rrang shenjtnie dhe sė dyti, me kundrimin e martesės si akt simbolik i pushtimit tė nuses pėrmes fitores mbi babanė apo vėllanė e madh. Nė rastin e parė, ashiqare, ia vlen tė kthehemi nė kohėrat e shthurjes sė komunitetit primitiv, kur ndodh refuzimi i ngadaltė nga poligamia dhe, si alternativė e mundshme e martesės poligame lind kumaria, madje, dhe ndėrmjet mashkullit e femrės. Nė rastin e dytė jemi tė shtrėnguar ta kundrojmė arketipin e dasmės si fakt jo vetėm jetėsor, por edhe shpirtėror dhe mistik nė jetėn e njeriut.
Material tė begatė e origjinal nė kėtė drejtim na jep folklori jo vetėm nė format e riteve dhe bestytnive, por edhe nė trajtėn e eposeve e pėrrallave qė kanė mbėrritur gjer tek ne. pėr ilustrim, vlen tė pėrmendim studimin antologjik tė Vladimir Propp-it, Morfologjia e pėrrallės, nė tė cilin rrėfehet pėr vriante tė ndryshme tė subjektit tė pėrrallės. Pėr shembull, pėr tė marrė princeshėn pėr grua, heroi i pėrrallės ėshtė i detyruar tė mundė Gjarpėr Gorinicin, Koshēejen apo ndonjė tjetėr pėrbindėsh, domethėnė, sipas Propit, tė ashtuquajturin dėmtar qė, si rregull, na del se ėshtė jo kush tjetėr pos babait (apo njė tjetėr njeriu tė afėrt) tė princeshės.
Pėrralla, pa dyshim, shfaqet jo vetėm pasqyrim i arkaikės mentale tė popullit, por edhe vetė sikur i i mponon njeriut tė lashtė ato apo tė tjera etalone etike. Kėtu vetvetiu tė shkon mendja te konkluzioni frojdist e tė gjeturit burrė pėr vete me funksionin e babait pėr gruan (apo nusen) si dhe pėr shkėmbimin e njėrit me tjetrin. Kėto shpjegime tė tabusė incestuale na duken nga mė bindėset, pėrderisa, njeriu i vjetėr zor tė ketė marrė erė nga nga kodet gjenetike dhe ashiqare, pak e ka vrarė mendjen mbi faktin se nga flligėshtia e pėrhershme e gjakut, herėt apo vonė, mund tė lindin nė familje monstra.
Megjithatė, vetė mendimi se vėllai qė martohet me motrėn e vet ka pėr borxh (qoftė edhe nė kuptimin simbolik, qoftė edhe nė nivelin e pavetėdijes) tė triumfojė mbi babain e tij, domethėnė, ta zėvendėsojė atė nė gjithēka ka tė bėjė me vajzėn, duke kryer nė kėtė mėnyrė atėvrasje simbolike, ky mendim duket e ka trembur njeriun dhe ka shkuar nė tė kundėrt me normat e tij etiko-morale. Kėsisoj, mbase pikėrisht pėr kėtė, martesa ndrikull-kumarė ėshtė konsideruar si mėkat edhe mė i madh se sa martesa ndėrmjet tė afėrmve me lidhje gjaku.
I rikthehemi ylberit dhe shokės. Nė zona tė ndryshme tė Shqipėrisė sė veriut, ylberi ka disa emėrtime: brezi i Shėn Mėrisė sė Virgjer, brezi i Diellit, brezi i Zoodiakut (P. Bogdani), brezi i Perėndisė, Brezi i Havės, brezi i Muhametit etj.
Pra, vlen tė theksohet se ylberi shpesh merrej si njėfarė dėrgese nga sipėr, si njė shenjė hyjnore. Nė tė tilla rrethana, legjendėn pėr ylberin ia vlen ta kqyrim si subjekt tė ngarkuar me didaktikė tė vonė religjioze, ku femra iu kundėrvu mėkatit seksual, ndonėse, e nėnshtruar me pėrdhunė, konsiderohet tashmė si martire dhe nė shenjė tė pastėrtisė dhe shenjtėrisė sė vuajtjeve tė saj, nė qiell shfaqet shenja hyjnore e dėrguar nga lart.
Nėse flasim pėr interpretim arkaik tė kėsaj legjende, duhet tė kujtojmė atė ēka mė sipėr pėrmendėm shkarazi. Dhe pikėrisht atė qė, incestin e pavetėdijshėm e pengonin vetė elementėt e natyrės, duke i shpėrqendruar pjesėmarrėsit potencialė tė incestit (po, dhe duke i gjymtuar) me gjithėfarė stihish. Pėrveē gjėmave tė ndryshme, enumėrohet edhe pėrmbytja e madhe, forca tragjike e sė cilės barabitet me gjėmėn e mėkatit, siē jo rastėsisht, do ta shohim mė poshtė.
Siē dihet, nė shumicėn e popujve ekziston pėrfytyrimi i dasmės sė pėrjetshme mes qiellit dhe tokės, madje, si rregull, toka paraqitet nė rolin e femrės, kurse qielli nė rolin e mashkullit (egjiptianėt dhe disa popuj tė tjerė kanė tė kundėrtėn). Interesante ėshtė se dasma e qiellit me tokėn ka zanafillė incestuale (toka sė pari lind qiellin - Gea pjell Uranin kurse mė pas e merr pėr burrė), ndonėse nė kėtė stad zhvillimi tė kozmogonisė, incesti nuk qortohet, por pėrpkundrazi, merret si njė gjė krejt e natyrshme dhe e domosdoshme (krahasojeni me subjektet e mėvonshme, kur lulėzon motivi i incestit, p.sh., me mitin e Edipit... ). Mjeti mė i drejtpėrdrejtė i bashkimit tė tokės me qiellin paraqitet shiu, vaditėsi, mėkuesi dhe pllenuesi i barkut bujar tė mėmė-tokės.
Rrjedhimisht, pėrmbytja vepron nė llojin e vet si njėfarė katarsisi, qė pastron dhe nė tė njėjtėn kohė ushqen tokėn, simbolokisht muand ta quajmė veēse si njė akt seksual tė qiellit me tokėn (se pėrmbytja sėshtė gjė tjetėr veēse rrjedhojė rrebeshesh tė bollshme). Sipas dėshmive tė A. Afanasievit (Pikėpamjet poetike tė sllavėve nė natyrė, V.1, fq. 362), njė legjendė bullgare pohon se para pėrmbytjes biblike, nuk ka patur ylber; po kur toka u tha dhe Noeja i solli Zotit fli, atėherė Perėndia i premtoi atij se pėrmbytje nuk do tė ketė gjer nė ardhjen e dytė tė Krishtit, dhe si dėshmi, na dhuroi ylberin e tha: Pėrderisa tė shndrijė nė qiej ylberi nuk keni pse tė frikėsoheni, po kur ylberi tė zhduket kjo ka me qenė shenjė se dita e gjykimit tė tmerrshėm po afron....
Nė pėrmbledhjet me dorėshkrime tė vjetra apokrifike, thuhet Ylberin e krijoi Zoti pas pėrmbytjes (Pėrmbledhja Apokrifike e vitit 1531)... pas pėrmbytjes, Zoti vuri njė hark nė qiell si shenjė dalluese pėr pėrmbytjen e dytė qė do tė ndodhė... Ky ēast solemn lidhet me dhjatėn qė Zoti jehova i dha Noesė. Ja se si interpretohet kjo dhjatė nė enciklopedinė Mitet e popujve tė botės: Zoti fillon me ndėshkimin e tokės pėr shkak tė mėkateve tė njeriut me rrotullimin e rregullt tė stinėve tė vitit pėrpara: Nė tė gjitha ditėt e tokės, mbjellja dhe korrja, zhegu e thėllimi, dimri dhe vera, dita dhe nata nuk do tė ndalen (8,22).
Noeja qėndron para Jehovait si stėrgjysh i njerėzimit tė ardhshėm dhe si Adam i ri qė merr nė fillim po tė tilla bekime: shtohuni dhe shumohuni, dhe mbushni tokėn! (9,11). (22,24). Dhe kėshtu, para nesh na del njėfarė rrethi i premtuar, kėtu vetvetiu mendja tė shkon te analogjia e formės harkore tė ylberit. Sidoqoftė, harku ėshtė veēse pjesa e dukshme e ylberit. A. Afanasjevi, nė veprėn e njohur Pikėpamja poetike e sllavėve nė natyrė, shkruan: Forma gjysmėrrethore e ylberit tė ēon ndėrmend, dashje padashje njė unazė gjigande qė pėrqaf tokėn.
Nė Bavari atė e quajnė himmelring, sonnenring..., madje disa besojnė qė nė asnjė mėnyrė ajo nuk duhet quajtur me emrin e vet, porse vetėm nėpėrmjet eufemizmave Unaza qiellore, qė tė mos biesh nė pushtetin e djallit... (1,358). Kėshtu pra, ēdo tė thotė unazė? Unaza ėshtė shprehje e qarkullimit tė natyrės dhe nė tė njėjtėn kohė, unaza ėshtė paraqitja e stėrlashtė simbolike e kohės. Kujtojmė se indianėt dhe keltėt e lashtė me gjarprin qė kafshon bishtin e tij se pikėrisht me vizatime tė tilla, si rregull, janė gdhendur sarkofagėt dhe pėrmendoret e varreve tė lashta.
Meqė ra fjala, ekziston nė njė shumicė popujsh emėrtimi gjarpėr i ylbertė. Nė trajtėn e njė gjarpri tė ylbertė lidhen pėrfytyrimet pėr frymėn e ujrave, gjarprin monstėr, kristalin magjik (nė tė cilin pasqyrohet spektri ylberor), i cili shfrytėzohet nga magjistricat; ylberi asocionon me shiun dhe magjinė e plleshmėrisė.
(Mitologjia. Fjalori i madh enciklopedik nėn redaktimin e E. M. Meletinskit, Moskė, 1998, f.462). nėse ylberi ėshtė shprehje e qarkullimit nė natyrė, atėherė, si dhe nė rrjedhėn e kohės, nė ylber ka njė gjysmėrreth tė ndritshėm, mbitokėsor, tė qiellt, apo, nėse e doni, hyjnor, sikundėr pjesa tjetėr ėshtė e errėt, nėntokėsore, e vdekshme.
Kėtu ėshtė krejt me vend tė kujtojmė pėr brezin (shokėn) si pėr gjendjen e parė mitike tė ylberit. Nė shumicėn e popujve, barku identifikohet me vetė jetėn (te indianėt e vjetėr barku konsiderohet si rezervuar i energjive Agni: Nė letėrsinė postindiane agni konsiderohet gjithashtu nė aspektin fiziologjik si elemnt i organizimit tė gjallė zjarri i barkut (audaria). (Induizėm. Xhajnizėm. Sikhizėm: fjalor. Moskė, 1996): Ndėr sllavė vetė fjala bark ka patur kuptimin zanafillor jetė, ekzistencė).
Brezi (shoka) i lidhur pėrreth barkut mund tė simbolizojė qarkullimin e kohės, tė cilės, sipas dhjatės sė Perėndisė, i ėshtė e nėnshtrueshme gjithēka nė natyrė. Madje, sipas gjitha gjasave, ajo pjesė e brezit qė gjendet direkt pėrpara, domethėnė qė mbulon pjesėn e pėrparme tė barkut, pėrgjigjej pėr ditėn, pėr natėn, d.m.th., pėr ekzistencėn mbitokėsore tė njeriut; kurse ajo pjesė e brezit qė mbulonte shpinėn dhe gjendej mbas shpine, mbartte nė vetvete kuptimin e territ, natės, udhėtimeve nėntokėsore tė shpirtit (krahasojeni p.sh., me besimet e indigjenėve jugoamerikanė, pėr atė qė vdekja e shoqėron njeriun gjithandej, duke shkelur pas thembrave tė tij, d.m.th., duke u fshehur pas shpinės sė tij), kėsisoj, brezi shndėrrohet nga njė objekt veshjeje nė njė objekt tashmė magjik, nė fetish, nė talisman.
Pėrkatėsisht, kėputja ose humbja e brezit (siē mė sipėr pėrmendėm, kėputje e rrethqarkullimit tė kohės dhe jetės nė natyrė) ka domethėnien e humbjes sė mbrojtjes, koritjes apo dhe vdekjes. Njė interpretim i tillė i legjendės shqiptare tėcituar nė fillim, na duket mjaft i arsyeshėm. Duke kryer dhunė incestuale, kumara e privoi motrėn e tij (ndrikullėn) edhe nga brezi magjik, duke kryer mėkat tė dyfishtė ndaj saj.
Megjithatė, nga pikėpamja e vetėdijes arkaike, incesti ėshtė po aq akt seksual legjitim, sa dhe ēdo tjetėr lloj i kėtillė (material mbi kėtė na japin pėrvojat e kulturave pagane, tė ruajtura nė njė masė mė tė madhe ndėr sllavė, nė tė ashtuquajturėn svalnie grjeha (njė lloj orgjie seksuale pa dalim marrėdhėniesh farefisnore A. T), e cila ndodhte nė natėn e Ivan Kupalės), pas sė cilės shfaqej ylberi si simbol i plleshmėrisė dhe katarsisit mallėngjyes tė natyrės.
Te po ai Afanasjev, lexojmė: ... njė forcė magjike i jep Homeri brezit tė Kipridės, endun fijesh ari: nė tė fshihej gjithė hijeshia, miklimi i dashurisė dhe dėshira e fshehtė qė tundonte arsyen; duke pėrdorur kėtė brez, Hera e joshi Zeusin...(1,360). Disa thyerje tė njėpasnjėshme na japin, megjithatė, shkas ta lidhim ylberin pikėrisht me lidhjen martesore mitike dhe plleshmėrinė. Pėrveē kėsaj, nė po atė libėr tė Afanasjevit, ka lidhje dhe legjenda e mrekullueshme lituaneze pėr Laumėn (nimfėn qiellore) dhe Zotin e naltė Perkunas (analog me Perunin sllav, rrufehedhės), ēka me tė vėrtetė tė ēon ndėrmend legjendėn shqiptare pėr lindjen e ylberit.
Siē duket, gjer te ne ka mbėrritur njė nga variantet mė tė vona tė legjendės pėr ylberin, e ngarkuar me didaktikėn e pėrditshme, ndėrsa, duke gjykuar nga pėrpjekja jonė e analizės mitologjike krahasuese, me tingėllimin e saj arkaik, kjo legjendė paraqet nė vetvete njė nga mitet margjinale kozmogonike tė krijimit tė botės nga martesa e tokės me qiellin.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
20-04-13, 14:46
|
#9
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Xhindėt nė Mitologjinė Shqiptare
Ashtu si Djalli, Xhindet kanė hyrė nė demonologjinė shqiptare nga sfera e demonologjisė sė feve monoteiste, konkretisht nga demonologjia islame, duke zėvendėsuar figura mė tė hershme tė mitologjisė primitive. Xhindet e betytnisė popullore shqiptare gjenden natėn gjithkund, jashtė nė kopėsht, apo nė nevojtore.
Vendet ku u pėlqen tė mblidhen janė cipat e rrėkeve, aty ku derdhen cikat a gjerbat e shiut nga pullazi. Ndaj njeriu nuk duhet tė ecė apo tė derdhė ujėt e hollė natėn pa thėnė destur dhe bismillah. Pėr po kėtė arsye bėnin kujdes edhe gratė qė tė mos hidhnin ujėt e nxehtė me tė cilin kishin larė kėnanė e nuses, se po tė digjnin ndonjė xhind, nusja do tė shkallohej.<br /> <br />
Nė krahina tė ndryshme besohet se zbresin netėve nėpėr pėrrenj, duke u rėnė daulleve dhe duke bėrė potere tė madhe. Nė Korcė nuk e lėnė ujin e tė vdekurit vetė nė zjarr, se thonė se e pinė Xhindėt.
Kurse nė Tiranė, kur e fusin foshnjėn nė djep pėr herė tė parė, nėn shtroja i shtinė njė gozhdė dhe njė qese pėrplot me fara liri, qė kur tė vinė Xhindet pėr tė marrė foshnjėn, tė harrohen dyke numėruar kokrrat e melit e tė mos i bėjnė keq fėmijės. Nė labėri, lehonėn nuk e lėnė tė dalė jashtė pėr dyzet ditė: thonė se po tė dalė pėrpara kėsaj kohe do tė shuplaket, sepse do ti shkelė e kėshtu tė sėmuret e tė dalė mendsh.<br /> <br />
Kur janė duke kėnduar, nuk duhet tė thuhet se po kėndojnė Xhindet, por Shtojzovallet (Shtoj-Zot-Vallet). Edhe kėta zhduken me tė dėgjuar kėngėn e kėndezit:
kėndoi kokoshi dhe iknė xhinėrit [Pedersem, Maro Pėrhitura].
Nė Veri, njė njeriu tė cilit i bie sėmundja e tokės, i thonė Mos ke shkelė kund nė trevezė zanash?. Shėmbėllyeshėm, sipas besimit popullor, njė njeri mund tė shuplaket po tė shkelė nė sofėr (trevezė) tė Xhindeve.
Nisur nga kjo e dhėnė, ne na duket se Xhindi i besimeve popullore sėshtė, vec se njė Zanė e rrėgjuar dhe e kontaminuar prej njė prej figurave mė tė njohura tė demonologjisė islame Xhindi (xhini nė njėjės).
Dhe rastet kur nėn emrin e krishterė apo islam fshihen mbeturina tė figurave mė tė lashta mitologjike nuk janė tė rrallė. Thėrriten edhe Mirazt (p. sh., tshplakin tmirazt , Shpat-Elbasan) e Xhine.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
20-04-13, 14:53
|
#10
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Hakmarrja e legjendės
Vėrtetėsinė e Mujit dhe Halilit nė fshatin Marinė nuk e konteston askush. Gurėt e kėtyre kreshnikėve, qė gjenden nė kėtė fshat, janė krenaria dhe njėkohėsisht burimi i njė frike tė vjetėr. Sipas banorėve, ata qė janė munduar tė ndryshojnė vendin apo formėn e gurėve tė Mujes dhe Halilit, sot nuk jetojnė mė.
Legjendat Muji dhe Halili, tė cilėt kanė jetuar vetėm nė imagjinatėn e shkrimtarėve, janė ringjallur nė njė fshat tė Drenicės.
Nė telin e Lahutės, ata edhe mė tutje shkulin lisa dhe peshojnė shkėmbinj. Muji dhe Halili kanė qenė dy malėsorė qė kanė pasur fuqi mbinatyrore. Ata, sipas legjendės, ishin shtatgjatė, muskulorė dhe me mustaqe tė gjata.
Madje, fshati Marinė i Drenicės ka njė lidhje shumė tė veēantė me kėta dy malėsorė. Kėtė lidhje e bėjnė mė tė fortė dhe tė prekshme tre gurė tė mėdhenj, tė cilėt qėndrojnė afėr shkollės sė fshatit.
Brez pas brezi nė Marinė me rrethinė tregohen legjenda se si kėta gurė janė peshuar nga duart e Mujės dhe Halilit.Ndėrsa profesorėt e shkollės fillore nuk kanė nevojė t’ua vizatojnė nxėnėsve madhėsinė e gurėve nė dėrrasė tė zezė. Ata i kanė vetėm pak metra larg shkollės dhe fėmijėt kanė mundėsi edhe t’i shohin nga afėr.
“Sė pari kur i kanė gjuajtur gurėt Muji dhe Halili, si ka ra kėtu njerėzit kanė menduar qė ėshtė tėrmet, por kur ka ra ka shpėrthye uji”, rrėfen Kushtrimi i cili ėshtė nė klasėn e tretė.
Marinasit kėta tre gurė i ruajnė si sytė e ballit. Ata besojnė se kush i prek gurėt, mund t’i ndodhė ndonjė fatkeqėsi nė familje. Nė kėtė mėnyrė, gurėt janė ruajtur nga dėmtimi.
“Nuk kanė guxu, kush e ka prek atė janė domtu tė gjithė. Kush e ka prek iu ka kajt nana”, thonė njė banor i fshatit Marinė.Vėrtetėsinė e tyre nuk e konteston askush nė Kosovė. Madje as tė rriturit.
Ata besojnė se kėta tre gurė janė hedhur nga duart e Mujės dhe Halilit nga fshati Gradicė, i cili gjendet tri kilometra larg Marinės. “Para 150 vjetėve kėta gurė janė kėtu, dy kėtu e njė qatje. Thonė qė i kanė gjuajt prej Qyqavice, Tali e Muja kėta e Halili atė”, rrėfen Metush Hoti nga fshati Marinė, duke treguar me gisht gurėt e mėdhenj.
Madje edhe mėsuesit besojnė fort nė legjendėn e kreshnikėve. Kamber Hoti kėtė bindje ēdo ditė ia transmetohen edhe fėmijėve nė shkollėn fillore nė Marinė. Ai tregon se si kanė ardhur kėta gurė nė fshatin e tyre. “Ėshtė kap guri me dy duart, edhe ėshtė hulat edhe ėshtė hedh sa ka pas fuqi nė lartėsi shumė tė madhe. Kėsaj loje i kanė thėnė gurapeshė”, tregon ai.
Ndryshe nga banorėt, sociologu Shemsi Krasniqi thotė se legjenda qė ėshtė thurur pėr kreshnikėt Mujin dhe Halilin ka njė mesazh tjetėr. “Mesazhi i vėrtetė i saj ėshtė se fuqia njerėzore ėshtė shumė e madhe, dora e njeriut ėshtė shumė e fuqishme, mundet tė bėj ēudi, mund tė bėj mrekulli”, vlerėson Krasniqi.
Pavarėsisht kėsaj, mėsuesit dhe banorėt e fshatit Marinė e kanė ndėrmend t’i ruajnė kėta gurė, nė mėnyrė qė legjenda pėr Mujin dhe Halilin tė mos vdesė kurrė. “Si punėtor i arsimit kam propozuar qė t'iu sigurohet njė bazė, tė ruhen, por ku me gjet njerėz qė do ta kryejnė atė punė”, rrėfen Sejdi Mziu, mėsues i vjetėr nė kėtė fshat.
Kėta tre gurė janė krenaria dhe njėkohėsisht burimi i njė frike tė vjetėr tė fshatarėve. Ata qė janė munduar tė ndryshojnė vendin apo formėn e gurėve tė Mujes dhe Halilit, sot nuk jetojnė mė.
“Njė person e ka shpinė qatje, ia ka hek njė copė pėr me zidu njė bunar, atė dite iu ka sėmur njė djalė , i ka mbet sakat, tash ka vdek, por gjatė gjithė jetės u kanė sakat”, rrėfen Metush Hoti, banor i kėtij fshati.
Ndėrsa, mėsuesi Kamber Hoti di edhe njė rrėfim po kaq tė errėt pėr fuqinė mistike tė gurėve. "Njė shtėpi nė lagjen time atje ka bė thyerjen e gurit tė madh, por ajo shtėpi e atij personi qė e ka thye gurin, ėshtė shuar, vetėm njė djalė prej asaj familjeje ka mbijetuar”, tregon mėsuesi.
Ndėrsa sociologu Shemsi Krasniqi vlerėson se frika qindravjeēare e banorėve ėshtė e natyrės psikologjike. Sipas tij, mosrespektimin e kultit e lidhin me fatkeqėsi. “Fatkeqėsitė gjithmonė ndodhin, por bashkėsia, popullata e projekton fatkeqėsitė si pasojė e njė veprimi qė nuk e ka respektuar kultin apo vlerėn qė e ka krijuar bashkėsia”, shton Krasniqi.
Ndėrsa kryeimami i Kosovės, Sabri Bajgora, ėshtė mė i drejtpėrdrejt. Ai thotė se banorėt e Marinės janė duke bashkėjetuar me njė frikė tė paarsyeshme, qė nuk ekziston nė realitet.
“Ky ėshtė njė besim i kotė, njė besėtytni, qė nuk ka tė bėjė absolutisht me tė vėrtetėn. Kėto janė vetėm trillime djallėzore qė janė ngulitur nga imagjinata tė sėmura tė njerėzve se nėse lėvizet ky guri do t'i ndodhė dikujt diēka nė familje”, thekson ai.
Edhe Don Shan Zefi nga Kisha Katolike e Kosovės mendon po ashtu se kjo ėshtė thjesht njė legjendė. “Ėshtė shumė e qartė se kemi tė bėjmė me njė mitologji. Fuqia e Zotit mund tė bėjė mrekulli, por nė kėtė rast, nė kėtė fshat, mendoj se kjo ėshtė thjesht njė legjendė dhe nuk ka tė bėjė asgjė me tė vėrtetėn”, thotė Zefi.
Por, mėsuesi mė i vjetėr nė fshat, Sejdi Mziu kėmbėngul se ajo nė tė cilėn besojnė fshatarėt nuk ėshtė e trilluar. Ai thotė se vėrtet kanė ndodhur raste kur njerėzit kanė vdekur, pėr shkak se janė mundur t’i dėmtojnė kėta gurė. Ai tregon disa raste tė punėtorėve qė kanė punuar nė ndėrtimin e rrugės. Sipas tij, shumica e atyre qė e kanė lėvizur njėrin gurė nga vendi tashmė kanė vdekur.
“Nuk ėshtė besėtytni, ėshtė fakt se tė gjithė ata qė jo me qėllime tė kėqija, por edhe me qėllimin mė tė mirė, kanė pėsuar. Prandaj kjo nuk ėshtė rezultat i besimit, krijimit tė njė bindjeje, por ėshtė e vėrtetė”, rrėfen Mziu.
Rrėfimet pėr gurėt ēdo ditė ushqehen me frikė tė re. Pėr ta tashmė janė thurur shumė rrėfime. Sipas banorėve, dikur afėr kėtyre gurėve janė shfaqur edhe krijesa tė papara mė herėt. Sipas tyre, kėto krijesa kanė shėrbyer si mbrojtės tė gurėve tė Mujit dhe Halilit.
“Unė si unė, tash nė moshėn 65 vjeēare e mbaj mend gurin kur ka qenė sa grushti. Me i thanė dikujt qė guri rritet ndoshta ēuditet, por kėta janė gurė tė shenjtė”, thotė mėsuesi tjetėr Kamber Hoti.
Por, nė kėtė teori nuk beson sociologu Krasniqi. “Nuk besoj qė gurėt rriten, por rriten fjalėt, shtohen besimet”, thotė ai, duke nėnqeshur.
Baca Kamber ka edhe njė rrėfim edhe mė trishtues, qė iu ėshtė thurur gurėve tė Mujit dhe Halilit, qė marinasit i ruajnė si sytė e ballit.
“Shumė njerėz e kanė pa njė gjarpėr tė madh nė zgavrėn e gurit tė madh dhe verės prej zhegut kėndon. Ka qenė me njė kaqurotė shumė tė madhe dhe ka dalė nė kohėn kah 8:00...9:00 e mėngjesit”, rrėfen Kamber Hoti.
Por, a del dikush brenda dhe jashtė Marinės qė ka guxim tė dėmtojė kėta gurė?
“Jo, kurrė, se kush i ka dėmtuar, ia ka pa sherrin”, thotė Metushi i bindur nė fuqinė shkatėrruese tė gurėve.
Edhe mėsuesi Kamber thotė se gurėt e Mujit dhe Halilit nuk bėn t’i prekė askush. Sipas tij, ēdo njeri qė i dėmton ata mund tė vdesė nga mallkimi i gurėve.
Ndėrsa sociologu Shemsi Krasniqi nuk beson nė kėto rrėfime tė errėta tė banorėve. Megjithėkėtė, ai thotė se as vetė nuk do tė kishte guxim t’i dėmtojė kėta gurė.
“Personalisht nuk iu besoj, por personalisht nuk do t'i dėmtoja nė asnjė rast, as nuk do tė provoja nė asnjė rast t’i bindi popullatėn qė nuk ka nevoje t’i besojė kėsaj... Lėri njerėzit le tė mendojnė nė mėnyrėn ēfarė tė duan”, shton ai.
Ndėrkohė, nė oborrin e shkollės sė Marinės vazhdojnė tė luajnė fėmijėt, derisa rrėfimi pėr mallkimin e gurėve do tė rritet bashkė me ta. Mė fėmijėt do tė rritet edhe frika e hakmarrjes sė legjendave. Sociologu Shemsi Krasniqi vlerėson se mitet nė kėtė fshat vėshtirė se do tė zhduken ndonjėherė.
“Pėr faktin qė fshati ėshtė i populluar dhe nuk ka tendencė tė braktiset, mendoj se ky kult do tė vazhdojė tė mbijetojė edhe nė gjeneratat e ardhshme”, thekson ai. Nė kėtė janė tė bindur edhe marinasit. “Miti pėr paprekshmėrinė e tyre do tė ekzistojė sa tė ekzistojė njerėzimi”, thotė mėsuesi Sejdi Mziu.
Historia e Mujit dhe Halilit
Nga malet e Ēiēavicės, pasi kanė pirė qumėshtin e zanės, Muji dhe Halili kanė bėrė garė se cili mund tė gjuajė gurė mė larg se tjetri. Natyrisht ata gurė kanė qenė tė pėrmasave shumė tė mėdha, por qumėshti i zanės u ka dhėnė atyre njė fuqi mbinatyrore. Dhe gara kishte pėrfunduar pikėrisht nė fshatin Marinė, ngase gurėt qė janė gjuajtur prej tyre, janė pėrplasur nė tokėn qė sot quhet Marinė.
Pėrshkrimi i personazheve ėshtė i mbinatyrshėm; ata flasin me orėt, luftojnė me mazdrake (topuz), gjaku i tyre derdhet si lumė, i kanė mustaqet nga njė pash, e hedhin topuzin me aq forcė sa ngrihet pluhur nėntė pashė lart etj. Heronjtė e kėtyre legjendave janė tė shumtė, por kryesorėt janė Muja e Halili.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
Herėn e fundit ėshtė Redaktuar nga Zero Cool : 20-04-13 nė 14:56
|
|
|
20-04-13, 15:12
|
#11
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Mitologjia nė Lahutėn e Malcisė
Pa mitin, ēdo kulturė e humbet karakterin e saj tė gjallė krijues, humbet forcėn e vet tė natyrshme - Friedrich Nietzsche
Fishta, kur nisi aventurėn letrare pėr tė krijuar eposin artistik tė popullit shqiptar, pėrcaktoi objektivin e saj, qė ishte Marash Uci e tė bijtė e Calėve; konfliktin e tyre me krajl Nikollėn e Cetinės e carėt e Moskovit, me sulltanin e Stambollit e regjėt e Evropės.
Ai zgjodhi tetėrrokėshin dhe, pėr tė kėnduar sė bashku me tė nė Lahutė tė Malcis, thirri njė Zanė, qė ne e kemi quajtur konvencionalisht Zana e Frymėzimit. Do tė kishte mjaftuar ajo figurė mitologjike, e pranishme nė tė gjithė episodet e veprės, pėr tė dėshmuar ngjizjen mitologjike tė Lahutės sė Malcis.
Por jo vetėm kaq. Figura e Zanės sė Frymėzimit na sugjeron tė dallojmė origjinalitetin epik tė Fishtės, lirizmin nė Lahutė tė Malcis, ironinė dhe, veēanėrisht, lehtėsinė e rrėshqitjes sė poetit nga realja tek jorealja e anasjelltas, gjėra qė pėrbėjnė pėrgjithėsisht magjinė e verbit fishtjan. Por Fishta nuk u mjaftua vetėm me krijimin e Zanės sė Frymėzimit.
Ai krijoi edhe personazhe tė tjerė mitologjikė: Orėn e Shqipėrisė dhe Orė tė tjera, Zanėn e Madhe dhe Zana tė tjera, Dragonjtė e Kuēedrėn, Lugetėrit, Shtrigat, Floēkėn. Tė gjitha kėto figura pėrbėjnė shtratin mitologjik tė Lahutės sė Malcis: kėnga e 11-tė mban titullin Lugati, sikundėr e 16-ta Kuēedra dhe e 24-ta Zana e Vizitorit. Edhe Gjaku i marrun e Koha e re (kėngėt 25, 26) e ndonjė tjetėr u kushtohet krejtėsisht ose pjesėrisht Shtojzovalleve, tė cilat janė tė kudogjendura nė vepėr, shpesh herė sė bashku me figura tė tjera mitologjike.
Nė kapėrcyell tė shekujve XIX-XX apo, mė saktė, nė fillimshekullin e 20-tė kur zė fill Lahuta e Malcis dhe Fishta kėndon mitet e lashta, gjuha shqipe gjallonte e pamėsuar nėpėr shkolla, nocioni shqiptarizėm qarkullonte kryesisht ndėr intelektualė atdhetarė tė diasporės, tė cilėt deri atėherė kishin krijuar njė letėrsi tė konsiderueshme nė gjuhėn amtare.
Nė mungesė tė letėrsisė sė kultivuar, nė popull gjallonte njė letėrsi e pasur gojore ku elementet fantastikė dhe figurat mitologjike bashkėjetonin besueshėm me figura historike tė sė kaluarės sė largėt e tė afėrme.
Kėshtu, besohej se Skėnderbeu dhe Lekė Dukagjini kishin lindur Dragonj, ashtu si konsiderohej Dragua edhe njė hero i ditės si Mehmet Shpendi, qė luftonte maleve pėr mbrojtjen e trojeve shqiptare prej shovinistėve sllavė.
Kjo mendėsi vinte deri nė Shkodėr, qyteti mė i madh nė Ballkan i Perandorisė Osmane, ku ishte krijuar njė bėrthamė intelektualėsh me kulturė evropiano-perėndimore qė inspironte Rilindjen Kombėtare.
Duhet shtuar se, sė bashku me besime popullore, bashkėjetonin edhe bestytni tė importuara orientale. Nė kėtė realitet tė pėrzier fantazish, Fishta kėndon mitologjinė thjeshtė shqiptare, atė qė rridhte prej bjeshkėve tė larta ku historia ishte ende mit dhe miti pėrjetohej ēdo ditė si realitet epik.
Kur shkruhej Lahuta e Malcis, nė tė cilėn fillesa mitologjike zė vend tė rėndėsishėm nė strukturėn e veprės2, komunikimi i intelektualėve me kombin nuk ishte i lehtė. Shqiptarėt, pothuajse nė masė, nuk dinin tė shkruanin dhe tė lexonin nė gjuhėn e tyre.
Gjithēka qė krijohej nė shqip botohej thuajse e gjitha nė diasporė. Edhe Fishta fillimet letrare i ka te revista Albania e Faik Konicės qė botohej nė Bruksel. Madje edhe bleni i parė i Lahutės sė Malcis u shtyp me ndėrmjetėsinė e Faik Konicės nė Kroaci me 1904-5.
Fishta nėnshkroi me pseudonimin Kangė Popullore, sepse orientimi i veprės sė tij ishte vėrtetė pėr popullin shqiptar, pėrfshirė edhe atė masė qė nuk dinte shkrim e kėndim, por jetonte estetikisht kohėt mitike.
Lahuta e Malcis do tė lexohej pak a shumė si kėngė folklorike, duke qarkulluar gojė mė gojė. Ky fakt duhet konsideruar risi letrare e guxim artistik nė letrat shqipe, njė gjetje qė pėrbėn kyēin e suksesit tė veprės Lahuta e Malcis, sė cilės Fishta ia dha dorėn pėrfundimtare mė 1937.
Tė shprehemi qartė: jo folklorizmi pėrbėn risinė dhe kyēin e suksesit tė njė vepre letrare, si janė shprehur shpesh herė edhe nė mėnyre spekulative pėr eposin fishtjan.
Por komunikimi i fuqishėm ideo-emocional i njė vepre letrare me tė gjitha shtresat e shoqėrisė, duke filluar nga intelektualė tė shquar tė kohės si Lasgush Poradeci3 e Eqrem Ēabej4, qė me gjuhėn e Umberto Ekos do tė cilėsoheshin Lexues model tė nivelit tė dytė, e deri tek ai bariu, lexues i nivelit tė parė, qė nuk dinte shkrim e kėndim, por e ndjente bukurinė e fjalės shqipe qė tė ngazėllen e tė shiton si pingėrimė Zanash.
Na duhet tė theksojmė se edhe areali i figurave mitologjike nė Lahutė tė Malcis nuk ėshtė folklorizėm, sado qė derisa Fishta i rikrijoi nė veprėn e tij, qeniet mitologjike ekzistonin vetėm nė folklor e nė besime popullore. Kulti i Zanave, psh, ėshtė ruajtur i gjallė, si mbijetojė e njė Panteoni tė hershėm mitologjik tė bashkėsisė fshatare ndėr male deri nė shekullin XIX e nė fillim tė shekullit XX, aty-kėtu edhe pas Luftės sė Dytė Botėrore.
Madje kulti i Zanave nė Shqipėri ėshtė edhe shumė mė i hershėm se sa ėshtė menduar prej atyre qė e kanė pėrafruar me Dianėn e romakėve, e cila kishte marrė atributet e Artemidės sė grekėve. Ēabej shkruante se te kjo Diana kemi tė bėjmė me njė interpretatio latina tė njė hyjnie epikore (vendore) pararomake.
Kėshtu mund tė flitet edhe pėr Floēkėn e Ranės sė Hedhun qė del nė Lahutė tė Malcis si njė mit i etnogjenezės sė stėrlashtė tė rodit tė shqiptarit, si dhe pėr Dragonjtė, gjithashtu, dėshmi tė prejardhjes mitologjike pellazgo-ilire, tė cilėt vijnė nė veprėn e Fishtės me pėrmbajtjen simbolike tė ndryshme ose mė tė hershme se pėrmbajtja simbolike qė ata demonė kishin marrė nė epokėn antike greko-romake e biblike.
Ndryshe i ka sjellė nė letėrsinė e shkruar shqipe edhe Pjetėr Bogdanin (1630-1689) tė dhjetė Sibalat e ciklit tė poezive kushtuar atyre nė veprėn madhore Cuneus Prophetarum (Ēeta e Profetėve, 1685).
Madje ai edhe i ka shqiptarizuar Sibilat, figurat parakristiane tė mitologjisė mesdhetare, duke u vėnė emra krahinash arbėrore, si: Shkodranja, Zadrimorja, Kosovarja etj. Bogdani shkruante se kishte dashur ti veshte Sibilat me kostume shqiptare pėr tė dhėnė ngjyrėn e atij populli tė varfėr dhe pėr ti ngushėlluar sa kam pasur mundėsinė.
Ndėrsa Fishta kėndon Zanat, Dragonjtė... si njė pasuri tė rrallė e deri atėherė tė palanēuar tė kulturės shqiptare, pasi kishte bėrė tė vetin parimin e Niēes se pa mitin, ēdo kulturė e humbet karakterin e saj tė gjallė krijues, humbet forcėn e vet tė natyrshme, sepse horizonti i artit hapet vetėm pėrmes mitit, ėshtė ai qė e bėn tė jetė njė, tė jetė unik.
Nga ana tjetėr, ai nuk kėrkoi mite tė njohura si Sibilat pėr tė shqiptarizuar e as pėr tė shartuar, ndoshta, nisur pėrsėri nga njė parimi tjetėr i Niēes qė thoshte:Nuk ėshtė e lehtė tė shartosh njė mit tė huaj me tėndin, pa dėmtuar bimėn amė, ndodh qė druri tė jetė aq i fortė dhe i shėndetshėm, saqė skalon shumė dhe e largon tė huajėn nga vetja, por si rregull, ajo vetė fishket e thahet, vdes.
Mė nė fund duhet thėnė se Fishta u kundėrvihet pseudointelektualėve tė kohės e mė pėrtej, pasi ka vėnė re se kulimllėku vagabond-modern (shqiptar) kėrvesh buzėt mbi thjeshtėsinė e artė tė mitologjisė sonė kombėtare, si shkruan ai nė vitin 1933 nė parathėnien e Kanunit tė Lekė Dukagjinit.
E gjithė lėnda mitologjike, me tė cilėn u mbrujt Lahuta e Malcis ėshtė vetėm shqiptare dhe krejtėsisht pagane. Ajo mitologji ka ekzistuar paralel me mitologjinė greko-romake e biblike, ashtu si gjuha shqipe ėshtė zhvilluar paralel me gjuhėn greke, romake e latino-kishtare.
Mitologjia shqiptare ka mbijetuar pėrgjithėsisht e pandikuar nga mitologjia greko-romake e biblike ashtu si rodi i shqiptarit kishte mbijetuar strukur thellėsive tė maleve, sė paku, deri nė kohėn kur shkruhej Lahuta e Malcis gjatė viteve 1902-1937.
Nė qoftė se do tė pėrdornim formulimin e studiuesit Krist Maloki, qė pėrfaqėson kėndvėshtrimin psikanalist nė kritikėn letrare shqiptare, do tė gjenim te Fishta poetin qė ka hulumtue e gėrmue ner minat e shpirtit tė kombit Shqiptar... ka zdypė fellė e ma fellė kah gurrat e fshehta tė shpirtsisė natyrore arbėrore... kah shpella e magjishme tOrėve, Zanave dhe Shtojzovalleve tė njė mystike tė pėrvėlueshme.
Sado qė Fishta e fillon Lahutėn e Malcis me vargun Ndihmo Zot si mke ndihmue... dhe e mbyll me dyvargėshin Si premtue kish Perėndia, prapė zonjė nveti duel Shqipnia; sado qė nė atė vepėr togfjalėshi pėr Atme e Fe, qė ishte programi ideologjik i klerit franēeskan nė Shqipėri, pėrsėritet herė pas here, Lahuta e Malcis ėshtė cilėsuar pak a shumė si vepėr laike.
Nė kėtė pėrfundim nuk kanė arritur studiuesit ateistė, ēfarė mund tė merrej si njė konkluzion tendencioz. Njė formulim tė tillė e ka bėrė kolegu i tij, jezuit at Zef Valentini, studiues i vėmendshėm i Lahutės sė Malcis dhe njė ndėr njohėsit mė tė mirė tė historisė, kulturės dhe letėrsisė sė gropės sė Shkodrės e mė gjerė.
Ai shkruan mė 1973 te revista Shejzat se Fishta ka qenė midis misionarėve mė tė lartė katolikė qė shėrbyen aso kohe nė Shqipėri, por - shton Valentini - sot ka ardhur koha tė flitet qartė edhe pėr njė lloj afetarizmi tė kryeveprės sė tij Lahuta e Malcis.
Valentini nuk e argumenton mendimin e shprehur, por ne mendojmė se argument i mjaftueshėm pėr tė arritur nė njė pėrfundim tė tillė ėshtė fakti se mitologjia e Lahutės sė Malcis nuk ka marrė thuajse asgjė nga mitologjia biblike, ēfarė do ti shkonte njė vepre tė shkruar nga njė klerik, ajo nuk ka marrė as nga mitologjia greko-romake, ēfarė do ti shkonte njė autori qė kishte studiuar me themel nė gjuhėt origjinale letėrsinė e vjetėr greke dhe atė latine.
Studimet e deritanishme e kanė shpėrfillur shpesh herė subjektin mitologjik tė Lahutės sė Malcis ose e kanė trajtuar si njė fillesė artistike tė dorės sė dytė a tė tretė, duke i kushtuar vėmendje tė merituar vlerave tė tjera pėrmbajtėsore dhe artistike qė nuk janė tė pakta nė vepėr.
Madje, ndonjė studiues i sotėm arrin nė konkluzione jo tė qėndrueshme duke e quajtur Lahutėn e Malcisė tė shpallur ep religjioz, pėrkundrejt klasifikimeve tė derisotme si epos klasik apo heroiko-pastoral, poemė epike apo edhe epiko-lirike.
Kjo ka ndodhur pikėrisht se ėshtė shpėrfillur lėnda mitologjike e veprės, e cila jo vetėm shtrihet dukshėm nė njė tė pestėn e veprės (tėrėsisht nė kėngėt Lugati, Kuēedra, Zana e Vizitorit, Gjaku i marrun, Koha e Re dhe pjesėrisht nė shumė kėngė tė tjera), por edhe sepse ajo lėndė pėrbėn indin kompozicional tė tė gjithė veprės, pasi siguron vijimėsinė e episodeve dhe unitetin e tyre.
Nėse do tė studiohet Lahuta e Malcis thjeshtė si njė ngjizje epike e periudhės sė romantizmit tė vonė nė Ballkan, atėherė do tė arsyetohej mė bindshėm edhe lėnda historike nė tė, ashtu e pėrzier me figurat mitologjike dhe e mbrujtur me njė gjuhė tė gjallė dhe tė pasur popullore; do tė konkludohet mė saktė pėr llojin e epikės fishtjane tė shpallur apo tė pashpallur; do tė arriheshin edhe shumė konkluzione tė qėndrueshme pėr individualitetin krijues tė autorit tė saj qė tashmė ėshtė kthyer nė model klasik tė letrave shqipe.
Fakti qė figurat mitologjike shqiptare vijnė fuqishėm nė letėrsinė e shkruar shqiptare kaq vonė, nė fillimshekullin XX, nuk duhet paragjykuar si njė fenomen i vonuar nė letėrsi, krahasuar me letėrsinė e vendeve tė zhvilluara, pėrfshirė, psh, letėrsinė dhe kulturėn gjermane me Richard Wagnerin (1813-1883), shkrimtar dhe kompozitor i shquar i romantazmit evropian, veprat e tė cilit ishin rikrijim i subjekteve dhe figurave mitologjike gjermanike, veēanėrisht, tė eposit tė Nibelungėve.
Ndikimi i Wagnerit te Fishta, po tė studiohej me atė qėllim, do tė dilte shumė mė i dukshėm se sa pėrafėrsitė e Lahutės sė Malcis me eposin homerik (apo virgjilian), gjė qė ėshtė rrekur tė argumentojė albanologu austriak Maksimilian Lambertz16 e tė tjerė pas tij.
Aq mė pak, do ti shkonte kujt ndėr mend tė penalizonte Fishtėn dhe letėrsinė shqiptare tė pėrfaqėsuar prej tij, si njė letėrsi folklorizante, gati-gati duke pėshpėritur nėn zė pėr Lahutėn e Malcis: mė mirė tė mos ishte shkruar fare, se na ka veēuar prej rrjedhave bashkėkohore tė letėrsisė evropiano-perėndimore.
Pėr ndryshe, duke e pranuar Lahutėn e Malcis si njė vepėr tė fundit tė romantizmit evropian dhe, me kėtė kėndvėshtrim, duke arsyetuar edhe mitologjizmin e saj dhe mbėshtetjen aktive nė folklor, si njė vlerė tė mirėfilltė artistike, gjykimet tona do tė mbeteshin mė realiste, qoftė porsa i pėrket vendit qė zė ajo vepėr nė hapėsirat e letėrsisė shqiptare, qoftė nė rrafshin krahasues me zhvillimet e letrave evropiane.
Mund tė kujtojmė kėtu se nė vitin 1906, kur Fishta niste botimin e Lahutės sė Malcis (mė 1904-5 botohet cikli i kėngėve tė Marash Ucit dhe mė 1907 cikli i kėngėve tė Oso Kukės, qė i bie afėrsisht njė e treta e veprės) nė Evropė vlerėsohej me Ēmimin Nobel italiani Karduēi (1835-1907), qė nė vendin e tij konsiderohej poeti i fundit romantik.
Nė njė kėndvėshtrim mė tė guximshėm, pėr shfrytėzimin e miteve nga Fishta dhe rikrijimin e tyre, sipas modeleve tė letėrsisė gojore, mund tė shtonim se ai ishte nė tė njėjtėn paralele me zhvillimet estetike evropiane tė kohės sė tij. Autori i Lahutės sė Malcis ishte nė vazhdėn e atyre shkrimtarėve romantikė, pėr tė cilėt ėshtė thėnė se nė krijimtarinė e tyre pati gjallėrim edhe njė lloj mitologjizmi i ri, i cili i parapriu mitologjizmit modernist.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
20-04-13, 15:16
|
#12
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Legjenda e Syrit tė Kaltėr
E trashėguar brez pas brezi, prej mijėra vjetėsh, ajo vjen disi e ndryshuar nė gojėn e njė banori tė fshatit Mesopotam, 20 kilometėr larg Sarandės.
Flitet se ka qenė njė gjarpėr qė ka dalė nga Saranė Delvinė. Tek ura e Vrisit ishte njė burim i vogėl, kishte gra dhe fėmijė qė mbushinin ujė pėr nė shtėpi. Nė atė moment vjen gjarpri dhe i ha ata njerėzit. Mė pas u nis pėr nė Sopot ku rrugės hėngri kope tė tėra me bagėti. Pastaj vajti nė Sopot ku hėngri dhe dy ēobanė. Njė plak i menēur tha tė ngarkonin dy gomerė me eshkė dhe e ndezėn. Kur vajti gjarpėri pėr tė ngrėnė personin qė ndezi eshkėn, fati ndodhi qė hėngri gomarėt. Pastaj gjarpėri u ndez pėr ujė dhe nė kėtė moment tha: Dil mama det, dil motėr Bistricė. Mė pas u nis drejt Syrit tė Kaltėr. Sa arriti atje doli Syri i Kaltėr dhe gjarpėri ngordhi pasi shpėrtheu uji.
Pėr tė shkuar nė burimin ku rrjedh Syri i Kaltėr, duhet tė kalosh pranė kėtij muri tė lashtė. Pastaj, mes pyjesh, shfaqet liqeni i Bistricės. Nė thellėsi tė pyllit dhe tė ujrave, poshtė disa rrepeve qindravjeēarė, buron pafund uji i kaltėr, si kristali. Pamja ėshtė mahnitėse. Njė sy i bukur, i kaltėr, lėviz para syve tanė nė trajtėn e legjendės, qė lamė pas.
Njeriu i parė, qė guxoi tė eksplorojė nė thellėsi tė Syrit tė Kaltėr, ėshtė zhytėsi i njohur, njėkohėsisht gazetari Xhemal Mato. E pyesim se cilat janė disa nga sekretet e kėtij burimi tė rrallė natyror, qė ushqehet prej 18 burimesh tė tjerė rreth e rrotull oazit pėrrallor? Ēfarė fshihet thellė, nė errėsirėn e frikshme tė nėntokės sė padukshme.
Na u desh tė gjenim disa mėnyra praktike pėr tu zhytur nė Syrin e Kaltėr. I cili ėshtė njė lumė qė tė ngre lart vazhdimisht. Pas shumė provave arritėm nė njė zgjidhje tonėn qė morrėm njė spirancė e lidhėm me litarė dhe bėnim tė kundėrtėn e alpinistit. Arritėm nė njė thellėsi tė caktuar ku shpella ishte e hapur dhe mund tė qendrojė pak mė qetė, thotė Mato.
Eksploratori Mato shpjegon se, ai dhe njė grup studiuesish amerikanė, kanė mundėsuar para disa vjetėsh zhytjen nė ujrat e kthjellta tė ēdo amatori, qė dėshironte tė vizitojė dhomat prej uji tė Syrit tė Kaltėr.
Ne bėmė njė lloj testimi tė kėsaj natyre. Nė vitin 2002 futėm nė thellėsinė 20 metra njė simbol tė shoqatės dhe njėkohėsisht dhe njė fletore nėnujore dhe njė laps ku njerėzit qė arrinin mund tė shkruanin emrin e tyre. Vumė re qė pas dy vjetėsh aty kishte shumė emra tė rinj tė huaj, kryesisht italianė, gjermanė. Kjo tregoi se Syri i Kaltėr mund tė shėrbejė shumė mirė pėr turizmin aventurė, tregon Mato.
Ky gur i bardhė, ka njė histori. Nė kėtė pllakė tė thjeshtė, mbi gur, shoqata e nėnujsave, ka skicuar hartėn dhe disa prej tė dhėnave teknike tė Syrit tė Kaltėr. Ku janė shėnuar: thellėsia e burimit: 50 metra, temperatura e ujit 10 gradė Celsius; kuota prej 22 metrash, thellėsia qė kanė mundur tė shkojnė disa zhytės amatorė. Mė poshtė nuk mund tė eksplorohet, pasi presioni i ujrave qė vijnė nga poshtė, ėshtė tepėr i lartė.
Parku Natyror i Syrit tė Kaltėr, ose Kupa e Liqenit, ka njė sipėrfaqe prej 180 hektarėsh. Nė thellėsi tė pyllit jetojnė grupe tė mėdha sorkadhesh, dhelprash, derrash tė egėr, lepujsh dhe mijra zogj tė ndryshėm. Ndėrsa drurėt mė tė shumtė ndanė Kupės sė Liqenit janė lisat, shelgjet, panja, pėrralli, dushku, deri ilqet e famshme. Dhjetra mikroishuj lulesh me rrėnjėt nė ujė, qėndrojnė si margaritarė tė gjelbėrt nė zemėr tė liqenit.
Nė tė katėr stinėt e vitit, aromat e Syrit tė Kaltėr dhe bukuritė e rralla pėrreth tij, mund ti prekin dhe shijojnė mijra turistė vendas dhe tė huaj. Njė kafe buzė liqenit dhe eksplorimi nė gjithė zonėn, bėjnė qė vendasit ti mbajnė hapur dyert e bujtinave tradicionale.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
Herėn e fundit ėshtė Redaktuar nga Zero Cool : 20-04-13 nė 15:17
|
|
|
20-04-13, 15:20
|
#13
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Legjenda e ''Shkėmbit te Vajtimit''
''shkembi e vajės''
Njė zė koral vajzash flet pėr njė histori tragjike. Historia ka ndodhur nė Krujė, afro 600 vjet mė pare dhe mė pas u kthye nė legjendė.
Ngjarjet zhvillohen mes maleve, ndėrsa ushtritė osmane kishin rrethuar kėshtjellėn dhe prijėsi legjendar, Skėnderbeu, luftonte pėr mbrojtjen e qytetit. Rapsodi popullor thotė se, kėtu mes grykave tė maleve, si nė njė amfiteatėr tragjik natyror, 90 vajza, pėr tė mos rėnė nė duart e ushtrisė sė huaj, fluturuan nga njė shkėmb i lartė, drejt humnerės.
Qysh prej atij moti, shkėmbi buzė greminės mori emrin Shkėmbi i Vajės. Qindra vjet pas kėsaj historie, vendi ėshtė po ai. Male dhe gryka tė thella, ku bashkė me historinė e vajzave, flenė edhe legjendat.
Shtėpizat e reja, ndanė kėshtjellės, janė mbi tė njejtat themele, mbi tė vjetrat. Edhe kėngėt, gjithashtu. Pllaja e 1000 puthjeve. Kėtu mijėra djem, qė shkonin nė luftė, ndofta, pėr tė mos u kthyer mė pėrqafoheshin me tė dashurat dhe me familjarėt e tyre, me njė dhimbje tė madhe.
Poshtė shkėmbit legjendė, ku prehen ėndėrrat e vajzave martire, kalon njė pėrrua i gjatė. Qė mban edhe ai njė emėr tragjik, Pėrroi i Vajės. Pėr qindra vjet me radhė, nė pėrkujtim tė vajzave martire, populli i Krujės vajtoi heroinat e tij, duke mbushur me lot vaji pėrroin ndėn shkėmb.
Sipas banorėve, ky vend nuk do ti ketė ditėt tė gjata. Tek pėrroi poshtė tij, industria do tė ndėrhyjė duke e shndėrruar atė nė njė liqen pėr hidrocentral. Duke e shndėrruar tashmė nė absurd edhe kėngėt me legjendėn pėr njė shkėmb dhe njė pėrrua qė sdo tė ekzistojnė mė pėr sytė e publikut.
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
20-04-13, 15:32
|
#14
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Lugati nė Mitologjinė Shqiptare
Figurė e besimeve popullore shqiptare. Shpirti i tė vdekurit, burrė a grua qoftė, qė ka qenė njeri i keq, me veti e zemėr tė ligė, ngrihet Lugat.
Mbase kėtė do tė thotė edhe ajo pjesė e besė sė Mujit, qė mbaron me vargun: Zirma, tokė, pėrjashta nė natė tė vorrit! Lugati pra ėshtė kufomė, dhe ka thonj shumė tė gjatė.
Nė Kosovė besonin se Lugat ngrihej edhe i vdekuri qė nuk i ėshtė vėnė pranė fillorja e pushkės, masha, drapėri ose ndonjė hekur tjetėr, sepse, me sa duket, hekuri i mban larg tė gjithė shpirtėrat, tė mirė a tė kėqinj qofshin ata.
Shėmbėllyeshėm me Kosovė, nė Shqipėrinė e Veriut gjithmonė vinin nė varr njė lopatė ose shatė, gjersa tė kalbej trupi pėrfundimisht, mė qėllim qė djalli tė mos vinte aty rrotull dhe ta merrte tė vdekurin.
Sepse, sipas besimeve popullore, djalli hyn nė trupin e tė vdekurit dhe del jashtė varrit.
Qė ta parandalonin kėtė gjė, nė Kosovė shkonin dhe e ruanin varrin e tė vdekurit pėr tri netė rresht, sepse mendohej se gjatė kėtyre tri netėve do tė vinte djalli, natėn e parė i veshur me petka tė bardha, tė dytėn me tė kuqe dhe tė tretėn me tė verdha.
Nė Korcė, tė vdekurin nuk e linin natėn vetėm, sepse kishin frikė se po ta kapėrcente njė mace, ai do tė ngrihej si Lugat. Lugati ringjallej pas shtatė ditėsh, shkonte natėn nė shtėpinė e tij dhe hante pak miell.
Po tė ishte grua, merrte ushqime, plackiste ētė gjente dhe i fuste nė varrin e saj.
Tė premten nuk dilte, por tre-katėr netėt nė vazhdim shkonte dhe trazonte nė shtėpinė ku kish vdekur. Kur tė gjallėt bėheshin tė vetėdijshėm pėr tė, e kuptonin se do tė kishte qėnė ajo.
Nė Poliēan besohej se Lugetėrit shfaqeshin vetėm midis muslimanėve, kurse nė Kurvelesh vetėm midis tė krishterėve. Lugati mund tė marrė trajta tė ndryshme: trajtė caliku (shakulli), qė rri nė kuzhinė, nė shtrat ose mbi menderin ku flenė gjindja, tė njė thithlope tė madhe, tė njė qeni, qė rri nė fund tė shtratit tė sė shoqes, tė njeriut, ashtu siē ka qenė edhe nė gjallje, por i mbėshtjellė me qefin.
Nė kėsi rastesh lėviz duke u tėrhequr zvarrė, me dashjen e tij, ose po sepse e heqin zharg dreqėrit. Nė ferrat qė has nė udhė lė gjithandej copa qefini. Vetė gėrthet me zė tė tmerrshėm. Lugati u shfaqet nė shtėpi tė vet gruas dhe shėrbėtorėve tė gjalljes. Nga shėmbėlltyrat qė ka mė shumė qejf tė marrė janė ato tė koteleve dhe tė koneve.
Punėt e Lugatit janė tė shumta, por mė tepėr i pėlqen tė veja nė qilar dhe tė pėrziejė gjalpin, orizin, sheqerin dhe miellin nė magje, tė cjerrė gratė nė fytyrė, tė bezdisė bagėtinė, tė pėrmbysė qypat e butet.
Nė trajtė tė vėrtetė njeriu, ashtu siē ka qenė para se tė vdiste, i rrėfehet vetėm tė shoqes, sė cilės i hyn nė shtrat. Nė kėtė mėnyrė mund tė lindet njė Vampir.
Ardhja e Lugatit nė shtėpi mund tė kuptohet nga lehjet e qenve, qė zėnė kuisin. Nė kėtė kohė del njė njeri nga tė shtėpisė dhe pyet: Cili je? Lugati thotė emrin e vet dhe i lutet qė tia bėjė hallall tė drejtėn, ose fajet qė ka bėrė nė gjallje.
Deri sa njeriu i shtėpisė ti thtė se ia bėn hallall, Lugati vjen kurdoherė natėn dhe shqetėson njerėzit duke u ankuar. Tregojnė se njė herė zuri dashuri nė njė vajzė, sė cilės i shkonte natėn dhe e stoliste me rroba tė mira e me gjerdane.
Kur e morėn vesh prindėrit, e cuan vajzėn nė njė fshat tjetėr, po Lugati e ndoqi edhe aty. Atėherė thirrėn njė hoxhė, i cili e kėndoi, duke e mėrguar Lugatin nė njė tjetėr vend. Nė njė fshat tjetėr, Lugati vente natėn nė njė shtėpi tė kėtij fshati, hapte dyert dhe bėnte dėme.
Atėherė tė zotėte e shtėpisė thirrėn priftin, i cili u that ė bėjnė njė kulac, ta mbėshtjellin me njė pėlhurė tė bardhė dhe ta varin te pragu i derės. I porosity qė aty tė varnin edhe njė bastun, dhe tė mbėrthenin nė tė gjitha dyert lloj-lloj letrsh tė bardha, tė kuqe, tė verdha, tė zeza etj.
Natėn erdhi Lugati, mori kalucin, e co-rri pėlhurėn edhe njė letėr dhe shkoi.
Qė atėherė su duk mė. Atėherė i morėn letrat dhe njė e hodhėn nė udhėkryq, njė nė njė mulli tė shkretė, njė tjetėr qė ta hanin egėrsirat dhe tjetėr nė vreshtė.
Nė veriun e Shqipėrisė Lugatit i mveshin zėnjėn e hėnės: Lugetėrit hanė hėnėn dhe prandaj malėsorėt qėllojnė me pushkė nė drejtim tė saj kur ajo zihet. Pėr ta zhdukur Lugatin, ėshtė zakon qė tė nxjerrin kufomėn nga varri dhe ta djegin.
Ndėr Shqiptarėt e Strugės, ku Lugati mund tė marrė edhe trajtėn e njė plėndėsi, pėrdoret njė mėnyrė tjetėr vrasjeje: ai pėrvėlohet me ujė tė valuar. Sipas tyre, Lugatin mund ta pikasin vetėm qentė qė kanė katėr sy, dy aty ku i kanė tė gjithė qentė, dhe dy tė pavėrejtshėm nė vetulla.
Nė jug tė Shqipėrisė shkonin tė premten tia zbulonin varrin, i vinin pėrsipėr njė turrė me shkarpa, gjysėm oke parafinė nėn to, dhe pastaj e digjnin. Por ky veprim ndėrmerrej vetėm kur i pllakoste ndonjė fatkeqėsi e madhe. Nė Korcė kėto veprime i bėnin tė shtunėn, kur besohej se Lugati fle.
Shkonin dhe hapnin varrin e atij qė si kish mbushur tė dyzetat dhe pot a gjenin nė kėmbė e digjnin, duke u kujdesur qė tė mos i linin as shenjė as nishan, se besonin se ngjallej prapė. Kėto mėnyra tė luftimit tė Lugatit kanė gjegjėset e tyre edhe nė mesin e ilirėve.
Kėshtu ndoshta pėr tu mbrojtur nga shpirtėrat e kėqinj tė tė vdekurve, kufomat e disa tė vdekurve nuk i fusnin nė varr nė pozicion normal, por i vendosnin pėrmbys, me kokė tė ndarė nga trupi ose dhe me gjysmė trupi.
Lugatin e bashkojnė me shpirtin e ajrit. Quhet edhe Luvgat-i, Lugjat-i, Kullunxh-i (Mbiudh e Maqellarės-Dibėr), Zhikul (arbėreshėt e Greqisė), Shikul (arbėreshėt e Greqisė), Labic, Vapir-i (Cabej), Baba-u (Santa Sofia dEpiro, Kozencė), Arman-i (B. Bilota), Armanje (P. Camodeca: Dizionario), Avi/s-zi (Frascineto), Bobok, Bobua, Bun, Bjukull, Hje, Korrobac, Kukubin, Papacom, Pehmė, Spamėndall, Stihji, Shkėrba, Umbėr, Facom, Kuk, Kukuban, Garramac, Duarlidhur (euf., Kuteli). Del edhe nė toponimi: Ara e Lugatit (Kosovė), Sylugati (fshat nė Elbasan, pėrmendet nė shek. XV).
Nana E Votrės
Njė nga hyjnitė mė tė lashta tė mitologjisė shqiptare. Mendohet se ajo bart disa tipare tė zvetėnuara tė njė hyjnie shumė tė lashtė tė vatrės, me origjinė mga matriarkati.
Fillimisht ajo ishte njė figurė positive. Madje, ngandonjėherė Nana e Votrės quhej edhe tė tretat e vatrės, pra tri motrat qė paėrcaktojnė fatin e fėmijės, natėn e tretė pas lindjes. Mė vonė dhe, sigurisht, me fillimin e rendit tė patriarkatit, vetitė e saj ndryshuan
Ashtu siē pėrfytyrohet tani, Nana e Votrės u rrėfehet plakave qė rrinė shumė vonė natėn duke tjerrur li ose lesh. Ajo fanitet nė trajtėn e njė plake tė keqe flokthinjur qė rri gėrmuq bri vatrės.
Ndodh qė, kur ngrihet nusja nė mėngjes pėr tė ngrohur ujė, sheh nė vatėr njė plakė qė kreh flokėt me krėhėr apo qė tjerr. Nusja kujton se ėshtė e vjehrra: i flet, por ajo spėrgjigjet.
Kėshtu ajo e kupton se ėshtė Nana e Votrės. Po tė gjejė ndonjė fėmijė kur kreh flokėt, ajo e kap dhe i nxjerr sytė me krėhėrin e saj tė hekurt.
Nė zona tė ndryshme njihet edhe si: E Ėma e Vatrės, Shtriga e Vatrės, Plaka e Vatrės (Mat), Shtriga, Shtrigat, Nėna e Vatrės (Tomorricė), Nėnat e Vatrės, Mėmat e Vatrės, Xhuxhet eVatrės (Myzeqe), Mėma e Vatrės (nė fshatrat e Vlorės) etj.
Histori:
1. Po jua tregoj mesa me kane treguar.
Babai i Gjyshes time para shum vitesh kur ishte i ri po kthehej nga puna naten vone. Ne ate kohe kishte vdekur nje njeri i lagjes por qe thonin ishte shpirt keq, njeri i lig. Duke ecur, rreth 100m larg shtepis se tij i del nje njeri dhe i thot: Ke me vdez o Shaban (se kshu e ka pas emrin babai Gjyshes), afrohet ky dhe e shikon me nga afer qe ishte ai X person qe kishte vdekur, me syte e kuq, trupin me lesh dhe mbate nje arome te tmerrshme, gati gati te padurueshme. Aty ky shpirti lig i kishte thene: Ti nuk do ikesh gjalle sonte, ishin perleshur me or te tera (se dhe ky babi Gjyshes sime ne ate kohe ishte i ri dhe mbahej si mundesi me i mir i zones, kshu te pakten kam degjuar). Derisa gati pa gdhire gjeli kendon, ne ate moment shpirti i lig ose sic quhet ndryshe LUGATI i kishte thene: Ah cme shpetove, por 1 gje duhet te kesh parasysh, nese ti flet apo tregon per mua dhe cka ndodhi sonte brenda 3 vjetev (nuk jam shum i sigurt 1 apo 3 vjet, s'me kujtohet mir kjo pjese), ti do vdesesh dhe ishte kthyer me kurriz dhe nuk u pa me. Babait te gjyses sime i eshte dashur me shum se 2 ore per te arritur ne shtepi qe e kishte vetem 100 metra larg. Ashtu zvarritur arrin tek dera e marin te shtepise dhe per 6-7 muaj i kishte ikur goja, nuk hante, nuk levizte, e ushqenin me nje lug te vogel vetem me qumesht dhe vazhdimisht nxirte nga goja llum te zi. Dhe mbas disa vitesh, pikerisht nga frika e fjaleve te krijeses se lig ka treguar historine e tij, kte histori qe un po e tregoj sot.
2. Para 50 viteve (ndoshta) me shum gjyshja ime kur ka qene beqare kane shkuar me nenen e saj te dajat e saj ato (daja) kan pasur ne shtepi nje lugat dhe per te larguar nga shtepija e tyre ato fshehurazi u fusin gjalp (ushqim i preferuar i lugatit)ne torben e tyre (pra gjyshes) dhe kur ato jan kthyer per ne shtepi kan pasur e edhe nje kal nena e saj (nena e gjyshes) e ka vene re se diqka nuk po shkon dhe i ka then vajze dikush eshte mes nesh edhe gjhsyja ka then he mo se skam frig dhe ai (lugati) i bije nje her me gur samarit dhe nena e paralajmeron i thot mos bije se po gabon ajo perseri te njejten derisa e godet ate me nje gur pas shpines (gjyshen pra) dhe kur e shohin tek torba gjalpin ato e kuptojn. Dhe e hudhin gjalpin mirepo ai (lugati) i ndjek erdi ne shtepi dhe tashme ai ka nisur ti shqetesoj dhe tao ndegjojn se qeni em 4 sy mund ta shoh lugatin dhe e marin nje dhe e fusin ne dhome ku gjendej lugati dhe ai e ha mirepo gjakun qe del prej lugatit keto (familja e gjyshes) e largojne vetem mirpeo naten tjeter perseri ringjallet ai (lugati) dhe nis ti leodnj ato dhe e pyesin jne hoxhe cfar te bejne dhe ai u thite qe uji i nxehur duhet ti hidhet gjakut te lugatit dhe ato kesht veprojne dhe shpetojne prej aij (lugatit).
3. Nje ngjarje e frikshme qe ma ka treguar nje kamarier 55 vjeqar ne nje restorant per nje ndodhi te frikshme per gjyshin e tij.<br />Kjo ngjarje ka ndodhur dikur para 80 vjeteve ne krahinen e pyllezuar te Marecit ne Kosove . Siq me ka treguar kamarieri gjyshi i tij po kthehej nga qyteti per ne fshat. Per te mberitur ne qytet duhet te kalonte livadhe dhe male ishte mbremje dhe kishte rren nje mjegull dhe ishte vjeshte ai po kalonte ne mal me nje karoc me kuaj duke mbartur disa thas miell dhe drunj per ti derguar ne shtepi. Siq tregon kamarieri kur gjyshi i tij ishte duke zbritur nga mali per ta kaluar lumin qe e ndante fshatin ne ato momente ai degjoi disa zera mbrapa karroces se tij ai ndegjoi disa zera te frikshem dhe disa instrumente muzikore ne ato momente atij ne karroc ju shfaqen 5 lugat te zinje dhe te shkurte qe benin muzik me instrumente muzikore ne ato momente gjyshi i kamarierit i prrer nga frika dhe i zbehur nisi ti jap kuajve shpejtesi aq shum sa qe nga shpejtesia kerrceu nga karroca dhe u zvarit deri posht malit ne lume. Nuk kaloi kohe dhe ate e zbuluan disa fshatar qe thuhet se ne ato momente ai ishte shtrir dhe nuk levizte ne lum sikur te kishte qen i vdekur. Mbas nje kohe ai u dergua ne shtepin e tij dhe qendroi 2 muaj i shtrir ne krevat te shtepis ne fshat pa u zgjuar si i mpir dhe gjithmon duke e kujtuar at rrastesi te frikshme qe i kishte ndodhur Kamarier i moshuar tregon se edhe pasi i kishte kaluar semundja dhe ankthi dhe ishte i shendetshem ai nuk linte dit pa e kujtuar ate ndodhi te tmershme qe e kishte shoqeruar gjat gjith jetes ndersa karroca me kuaj nuk ju gjet kurr .
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
29-04-13, 15:59
|
#15
|
Administratorėt
Anėtarėsuar: 18-03-03
Vendndodhja: Netherland
Postime: 24,987
|
Titulli: Mitologjia shqiptare
Mitologjia e Jonės
Mitologjia e Jonės mėshtjerrė me viēin, hyun-dem Epafi dhe e Nymfeut tė Epirit, nė numizmatikėn iliro-epirote.
Fama dhe lavdia mesdhetare e gjedhėve tė Kopeve tė Gerionit, kopeve tė Herakliut, kopeve Pirrike, kopeve tė Kaonit tė Malit Pergam, kopeve tė Mėzisė etj
Duke iu referuar burimeve tė shkruara antike, qysh nga Hesiodi, Homeri, Aristoteli etj, e deri te S. Bizantini, mundemi tė krijojmė njė pėrfytyrim e sintezė pėr rritjen dhe shfrytėzimin e gjėsė sė gjallė nga paraardhėsit tanė nė trojet ilire e epirote, kryesisht pėr ato kafshė tė cilat hyjnė nė grupin e atyre qė gjuha jonė e lashtė popullore i kishte klasifikuar si bagėti, gjā e gjallė e trashė, gjeri, gjedhė.
Ne mundemi tė vėrejmė se kemi disa ish-pronarė tė lashtė barbarė kopesh, emrat e tė cilėve lidhen edhe si bazileusa mitologjikė edhe si emėrtime toponimie, oronimie, hidronimie etj, me trashėgimtarė me pemė gjenealogjikė, me shndėrrime/metamorfoza, me ndėrhyrje tė perėndive politeiste etj.
Tė gjitha kėto pasqyrohen edhe nė objektet e pikturuara qeramike, nė basorelievet e skulpturat, siē edhe nė monedhat. Me kėtė rast mitologjia qė reflektohet nė monedhat, sigurisht shkon shumė mė lashtė se vetė kronologjia e monedhave.
Hesiodi, i cili kishte shkruar edhe veprėn Teogonia (Mbi prejardhjen e Perėndive) shkruante pėr gjallorėt frymorė tė vdekshėm tokėsorė tė Epirit: Ėshtė njė fushė, Hellopia, shumė pjellore dhe me luadhe tė mira, e pasur nė dele dhe nė qe kėmbėharkuar; kėtu banojnė burra me shumė kope gjedhėsh dhe njė sasi e panumėr fise mortarėsh; kėtu, nė pjesėn e fundit ėshtė ndėrtuar Dodona; kėtė Zeusi e deshi qė tė jetė njė faltore e vyer pėr njerėzit
[Carmina, Fragment 134 (156); Ilirėt dhe Iliria te autorėt antikė, 1965, f 14] S. Bizantini, shek VI, citonte Hekateun (shek VI-V p.e.r.) dhe shėnonte: ABROI, fis pranė Adrias sė Taulantėve, fqinj tė Helidonėve sipas Hekateut; po aty ai shėnonte: ADRIA, qytet dhe pranė tij gjiri Adrias, si dhe lum, sipas Hekateut.
Krahina ėshtė e pasur me kullota, prodhon dy herė nė vit, lindin binjakė, shpesh tre dhe katėr keca nė vit, gjithashtu nė disa raste edhe pesė e mė tepėr; edhe pulat pjellin dy herė nė ditė dhe nga madhėsia janė mė tė vogla se tė gjitha pulat e tjera. Qytetari dhe banori; adrianos, sipas Asianit. U thonė edhe adriates dhe detit Adriatik.
BERENTION, fshat pranė Adrias. Theopompi, XLII, emri etnik Baretinos.
TEGESTRA/Tergestron
nga Tergestre e deri te gjiri i Adrias janė 5029 stade
(S. Bizantini, Ilirėt dhe Iliria te autorėt antikė, 1965, f 416, f 421;)
Konstatohet se origjina e emėrtimit tė detit Adria/Adriatik dhe origjina e emėrtimit tė lumit, tė gjirit, tė krahinės, tė malit dhe fisit Adrian, lidhen etimologjikisht me gjuhėn ilirishte dhe me banorėt ilirė tė anėdetit tonė.
Identifikimi i kėsaj qyteze e krahine si, Adria nė anėdetin tonė tė Ilirisė ishte vėrtetuar katėrcipėrisht nga Aristoteli (shek IV-III p.e.r.), i cili bazohej nė tė njėjtėn temė dhe material tė cituar nga Hekateu dhe Theopompi tė shek VI-V p.e.r.. (De Mirabilibus Auscultationibus, 842 b, 128) Gjerėsisht ne e kemi trajtuar gjetiu.
Aristoteli, bazuar nė autorė mė tė vjetėr kishte dhėnė mjaft pėrshkrime, sidomos pėr kopetė pirrike me lopė, me dhen, pėr metodat e rritjes dhe ushqimit etj. Kjo traditė e lashtė dhe ky emėrtim zanafillonte, sipas mitologjisė, qysh nga koha e mbretit tė lashtė epirot Pirro, i biri i Neoptolemit, nga fisi i Akilit.
Kėtu lidheshin edhe fijet me kaonėt, trojanė e kaonėt pellazgjikė epirotė me pirridėt epirotė dhe me kopetė pirrike. Nuk i kishte shpėtuar vėmendjes as Bonasi, njė lloj bizoni nė rritje tė lirė i mbuluar me lesh, i cili gjuhej vazhdimisht pėr mishin e shijshėm, dhe pėr kėtė arsye u shfaros. (Aristoteli, De Animalium Historia, Ilirėt
, cit., f 40-41)
Nė lidhje me pronarin Gerionin ose vėllezėrit trinjakė TreGerionėt e Epirit, me tė cilėt ishte ndeshur me njė duel edhe Herakliu, na rezulton se nė antikitet kishte ekzistuar njė debat midis disa shkrimtarėve antikė.
Arriani (shek I-II), duke cituar Hekateun e shek VI-V p.e.r. kishte nėnvizuar: Logografi Hekateu thotė se Herakliu, prej Argosi, i dėrguar nga Erystheu pėr tė grabitur dhe pėr ti dėrguar lopėt e Geryonit nė Mykenė, nuk zbriti as te Iberėt (kėtu, Spanja afėr Gjibraltarit. A.L), dhe as mbi njė ishull tė quajtur Erythi, tė vendosur nė oqean (oqeani Atlantik. A.L); Hekateu thotė se, Geryoni ishte njė mbret i kontinentit qė jetonte midis Ambrakisė e Amfilohisė dhe se ishte pikėrisht ky vend ku Herakliu i grabiti gjedhėt, duke i dhėnė fund ndėrmarrjes sė tij tė vėshtirė. Unė di dhe qė kjo krahinė, Epiri ėshtė e pasur nė kullota dhe ushqen lopė shumė tė bukura.
Lavdia e lopėve tė Epirit rrjedh ndoshta nga njė kohė shumė mė e vjetėr se Erystheu dhe nuk ėshtė aspak e paarsyeshme tė besohet se mbreti i Epirit quhej Geryon. (Alexandri Anabasis, Lib. II, 5, 16)
Nė po kėtė temė mitologjike, edhe Skylaksi i shek V p.e.r. kishte shkruar:
nė viset e brendshme janė atintantėt, sipėr Orikisė dhe Kaonisė, deri nė Dodonė. Nė krahinėn e Kastidias (nė Iliroi) thuhet se ndodhet njė fushė qė quhet Erytheia. Kėtu thuhet se kishte ardhur Gerioni dhe kishte kullotur qetė. Nė kėto vise janė malet Keraune, nė Epir dhe aty afėr ėshtė edhe njė ishull qė quhet Sason. (Scylakis, Periplus, Illyroi, 26)
Bazuar mbi kėto debatime e burime antike, del se realisht paskemi pasur mitologji tė lashta autoktone pellazge epirote e ilire, me grabitje kopesh etj. Herakliu i famshėm, eksploratori tokėsor, detar e qiellor, i njohur edhe si murerrethues e ndėrtues qytetesh, si seleksionues e mbarėshtues kopesh, siē e shohim, ia paska grabitur ato kopetė me lopė, viēa e dema, me buaj, buaca e kotorrė, TreGerionėve nė territorin e Epirit, ndėrsa grekėt e degdisėn atė nė fundin e botės.
Kėshtu, mendoj se nė kėtė temė duhet diskutuar pak edhe autoriteti i sotėm europian i interpretimeve mitologjike, P. Grimal, i cili duke i dhėnė prioritetin kryesor variantit tė Bėmave tė Herakliut, shkruan: Njė variant traditė tjetėr e sjell fushėn Eritheia nė Epir, nė krahinėn e Ambrakisė. (P. Grimal, Enciclopedia dei Miti, 1988, f 303, zėri Gerione)
Grimal, me sa duket nuk e vuri re se, Gerioni atlantik, nė Perėndimin e Diellit nė Fundin e Botės; Gerioni si rojtar i faraonit egjiptian Busiridi etj, ishte njė deformim-variant i ndėrtuar mbi njė bazament mė tė lashtė epirot.
Mitorregulluesit e pėrvetėsuesit helenė e paraqitėn Gerionin/Gerionin e Trefishte epirot me tendencė fyese, si njė simbol i njė barbarie primitive, pak a shumė si ajo legjenda e fisit/popullit tė Ilirit, vėlla me Keltin e Galin, si tre bijtė e Ciklopit Polifem. Kėtė tendencė poshtėruese, pėrveē edhe njė diference nė fazėn e zhvillimit, e kishte theksuar e interpretuar autoriteti dr. prof. M. Korkuti.
Si barbarė, tė aristokratizuarit e fisnikėt helenė quanin jo vetėm Euromedontin e legjendės sė Feakisė edhe Epidamnin e Ilirisė, por deri vonė edhe Filipin e Maqedonisė etj.
Ndoshta i influencuar nga ky ndikim helen, Dante Aligheri e pėrzgjodhi dhe e dėnoi Gerionin si njė rojtar-guardian besnik nė rrethin e tetė tė Ferrit! Por, a e meritonte kėtė TreGerioni?! (D. Aligheri, Ferri, 1960, K. XVII-XVIII, bisha Gerion f. 195. Ish-vigan mitologjik me tri koka e tre trupa nė ishullin Erife etj.)
Ndėrkaq, shumė shekuj mė pėrpara, shkrimtari antik i shek II, Lukiani nga Samosta e kishte interpretuar Gerionin e Trefishtė ashtu siē kishte qenė realisht, si simboli i miqėsisė vėllazėrore dhe humane, tė cilin e kishte parė edhe me sytė e tij nė pikturat e ndryshme tė qeramikės etj. (Vep. tė Zgj., bot. 1979, f 413)
Duke e trajtuar mbi kėtė lloj pikėpamjeje realiste, bėhet e kuptueshme pėrse nė rrjetėn e merimangės mitologjike pėrzihen edhe albanėt e gadishullit tonė me Malin Alban, me kullota tė pasura; pėrse na del bazileusi mitologjik ilir Adria; pėrse do tė kemi, pėrveē disa emėrtimeve tė njėjta, madje edhe emėrtime si Japigjia, andej e kėndej detit Jon; pėrse kemi dy Jonė mitologjikė ilirė, njė Jon italik e njė Jon hy kokėdem/Ios, me fytyrė demi/kau nė gadishullin Gaza; pėrse Hellopi na del si biri i Jonit: pėrse mėshtjerra Jona e Bardhė hidhet nė detin Jon dhe pėrshkon Ilirinė; pėrse me flijimin e kaut e me Kaonin themelohet Buthrotos (demi/kau i flijuar), ku kemi edhe kopetė dhe barinjtė e Malit Pergam si kopje homologėve trojanė; pėrse na del EpriDemi/Epidamnos, nimfa Melisa dhe kulti i Jonės mėshtjerrė me viēin gjipirės, kulti i Demetrės, kulti i Izidės egjiptiane; pėrse na del Herakliu edhe nė legjendėn e Epidamnit e Dyrrahut; pėrse na del Kadmi fenikas duke ndjekur njė lopė qė mban midis brirėve njė sferė, nė kėrkim tė motrės sė humbur Evropa/Europa e metamorfizuar si mėshtjerrė dhe e mbarsur nga demi/mzati Zeus etj.
Monedha e famshme prej argjendi e lopės me viēin duke pirė qumėsht nė Epir dhe nė Iliri
Nė Shkodėr ka njė shprehje tė urtė popullore: Na ka tretė lopa me gjith viē, dhe po kėshtu edhe njė tjetėr: Na ka tretė bulli me gjith bullicėn. Kishte pasur ndonjė lidhje ose jo kjo shprehje relikte me njė mitologji tė lashtė ose me disa variante tė saj, gjithsesi ne e pėrdorėm, sepse i shkon mjaft mirė temės.
Duke shkruar mė 1939 pėr kėtė monedhė argjendi, e emėrtuar thjeshtė shqip: lopa/mėshtjerra me viēin gjipirės, shumė e njohur dhe e pėrhapur nė tėrė pellgun Adriatik dhe nė tė dy gadishujt, medievisti e numizmati G. Valentini e mendonte futjen e saj fillimisht nga modelet e punishteve nga Korinti, e sidomos nga Korkyra.
Pak mė vonė kjo monedhė argjendi do tė qarkullonte masivisht nga prerjet e Durrėsit dhe Apollonisė. Simbolika nė faqen e lopės me viēin nuk interpretohej, ndėrsa ana e pasme komentohej si Kopshtet e Alkinout nė Korkyrė.
Qysh herėt, nė njė katalog e manual monedhash, Monete Greche, specifikisht pėr kėtė prerje/stampim ishte hedhur hipoteza se, stampat lidheshin me ndonjė lloj mitologjie e besimi politeist, ndėrsa nė monedhat e kolonive autonome kishte pasur edhe disa shtesa e pėrshtatje nė lidhje edhe me kulte lokale.
Mbi legjendėn mitologjike tė Epidamnit e Dyrrahut, ndėr autorėt tanė shkroi i pari M. Barleti, pastaj studiuesi autoritet Marin Sirdani dhe duke vazhduar nga ku e la ai, shkruan mė pas edhe H. Ceka, S. Anamali, N. Ceka etj.
Historia e Shqipėrisė (bot. 1959 e 1967), pa komente, paraqiti disa interpretime dhe gjetje arkeologjike, ku veēoheshin dy drahme tė Dyrrahut dhe njė e Lidhjes Epirote.
Me njė paraqitje mė tė zgjeruar e prezantuan kėtė monedhė njeri mbas tjetrit, dy arkeologėt akademikė, Hasan dhe Neritan Ceka. Dr. prof. N. Ceka e thekson se prerja e kėtyre monedhave autonome tė Dyrrahut e Apollonisė, statere me vlerė katėr drahmesh, duhet tė ketė filluar aty nga gjysma e dytė e shek V p.e.r., edhe si njė lloj imitimi e imponimi nga korkyrasit etj.
N. Ceka mendon se, katrori me ornamente paraqet kopshtet e lulėzuara tė bazileusit tė Korkyrės, Alkinou, sipas pėrshkrimit tė Homerit. Ai botoi edhe disa monedha tė bazileusit Monun, rreth 280 p.e.r., ku interpretonte edhe njė nofull derri, si njė flije e preferuar e Poseidonit, por nuk ishte shprehur pėr interpretimin e mitologjisė sė lopės me viēin gjipirės.
Studiuesi H. Ulqini, duke shkruar mė 1980 pėr objektet e grabitura arkeologjike, paraqet edhe kokėn e njė demi/kau tė lauruar nė Dyrrah, flet pėr objekte me kultin e Demetrės, Nėnės sė Madhe etj.
Pėr paraqitjen e relievit tė Durrėsit si njė kokė, rrashtė demi dhe lidhjen e etimologjisė si Epidamnos/Mbi, Epir, EpirDemi, pra me njė etimon me Dem, unė, sipas edhe kumtimit tė njė skede nga albanologu Kol Luka, kam shkruar qysh mė 1968 e 1972. Kėtė shkrim e kishte miratuar edhe prof. V. Toēi. (Pėr etimologjinė me bazė dem, shih E. Ēabej, St. Etim. Nė fushė tė shqipes, III, 1987, f 190)
vijon
__________________
Asgjė nuk ėshtė e pamundur. Pamundėsinė apsolute e shkakton mosdija jonė reale.
|
|
|
Anėtarėt aktiv qė janė duke parė kėtė Temė: 3 (0 Anėtarėt dhe 3 Guests)
|
|
Funksionet e Temės |
|
Shfaq Modėt |
Modė Lineare
|
Rregullat E Postimit
|
You may not post new threads
You may not post replies
You may not post attachments
You may not edit your posts
Kodi HTML ėshtė OFF
|
|
|
Hyrja | Chat | Diskutime | Muzik Shqip | Poezi | Lojra | Kontakt
1999 - 2014 Forumi Dardania
Te gjitha kohėt janė nė GMT +1. Ora tani ėshtė 11:56.
|
|